Onyng әn-kýy turaly aitqan óleng shumaqtary qalyng júrtshylyqqa naqyl sóz ýlgisinde tarap ketken. Án men kýiding adamnyng ishki jan dýniyesine, sana-sezimine әseri, olardyng tereng mәni jóninde Abay jyrlarynda jii kezdesedi. Osy rette Abaydyng әnderin bilmeytin qazaq joq deysin, al kýilerine keletin bolsaq, dombyrashylardyng da esine týspey qinalyp qalatyn kezderi bolady. 

Múnyng birneshe sebebi bar. Birinshiden, olardy jetikizushileri men jazyp alyp qalghandardyng kózi qalmady, ekinshiden, olardy nasihattaushylar joqtyng qasy, ýshinshiden, zertteushilerding nazarynan tys qalghan. 

Osy rette Abaydyng әnderining zertteluine toqtalyp ótsek, úly aqynnyng әn múrasy kenes kezeninde jinala bastaldy. Búghan negiz salghan HH ghasyrdyng basynda A.Bimboes pen A.V.Zataevich boldy. Keyin búl isti qolgha alyp, jalghastyrghan A.Júbanov, L.Hamidi, B.Erzakovich, E.Brusilovskiy jәne t.b. Býginde jinaqtalghan Abay әnderining muzykatanu salasynda tarihiy-teoriyalyq, muzykalyq-estetikalyq aspektileri túrghysynan iygerilgeni angharylady. Olardyng arasynda qazaq muzyka zertteushilerining arnayy jazylghan enbekteri de bar. Atap aitatyn bolsaq, akademik A.Júbanovtyn, agha buyn muzykatanushylar G.Shombalova, B.Ghizatov, Gh.Biysenova, M.Ahmetova, B.Erzakovich, V.Dernovanyng jәne t.b. zerttemeleri býgingi kýnge deyin ýlken súranyspen oqylady. 

Onyng әn-kýy turaly aitqan óleng shumaqtary qalyng júrtshylyqqa naqyl sóz ýlgisinde tarap ketken. Án men kýiding adamnyng ishki jan dýniyesine, sana-sezimine әseri, olardyng tereng mәni jóninde Abay jyrlarynda jii kezdesedi. Osy rette Abaydyng әnderin bilmeytin qazaq joq deysin, al kýilerine keletin bolsaq, dombyrashylardyng da esine týspey qinalyp qalatyn kezderi bolady. 

Múnyng birneshe sebebi bar. Birinshiden, olardy jetikizushileri men jazyp alyp qalghandardyng kózi qalmady, ekinshiden, olardy nasihattaushylar joqtyng qasy, ýshinshiden, zertteushilerding nazarynan tys qalghan. 

Osy rette Abaydyng әnderining zertteluine toqtalyp ótsek, úly aqynnyng әn múrasy kenes kezeninde jinala bastaldy. Búghan negiz salghan HH ghasyrdyng basynda A.Bimboes pen A.V.Zataevich boldy. Keyin búl isti qolgha alyp, jalghastyrghan A.Júbanov, L.Hamidi, B.Erzakovich, E.Brusilovskiy jәne t.b. Býginde jinaqtalghan Abay әnderining muzykatanu salasynda tarihiy-teoriyalyq, muzykalyq-estetikalyq aspektileri túrghysynan iygerilgeni angharylady. Olardyng arasynda qazaq muzyka zertteushilerining arnayy jazylghan enbekteri de bar. Atap aitatyn bolsaq, akademik A.Júbanovtyn, agha buyn muzykatanushylar G.Shombalova, B.Ghizatov, Gh.Biysenova, M.Ahmetova, B.Erzakovich, V.Dernovanyng jәne t.b. zerttemeleri býgingi kýnge deyin ýlken súranyspen oqylady. 

Al, Abay kýilerining jaghdayy mýldem bacqasha. Qazirgi úrpaqqa Abaydyng sanauly ghana kýii jetip otyr. Onyng «Toryjorgha» jәne «May týni» atty kýilerin 1984 jyly teledidardan Ghaysa Sarmurzin oryndaghan. Búl habardy úiymdastyryp jәne olardy alghash ret notagha týsirgen kýishi, zertteushi Uәly Bekenov boldy. Onyng aldynda 1977 jyly ekspedisiyalyq issaparmen Shyghys Qazaqstangha barghan ghalym Qayrolla Jýzbasov Qatonqaraghayda túratyn Hamza Demshinovten «Abay jeldirmesin» jazyp alghan eken. Al, Abaydyng songhy tabylghan kýii «Mayda qonyr». Búl tuyndy shúbartaulyq dombyrashy Jýnisbay Stambaev degen aqsaqaldyng oryndauynda Qúrmanghazy atyndaghy konservatoriyanyng foliklorlyq zerthanasynda saqtalghan. Abaydyng «Mayda qonyr» kýiin tauyp, qayta janghyrtyp, nasihattap jýrgen daryndy kýishi Múrat Ábughazynyng enbegi orasan desek artyq aitqan bolmaspyz, onyng oryndauynda Abay kýileri «Qazaqtyng 1000 kýii» toptamasyna enip, nasihattaugha mýmkindik alyp otyr. Búl kýilerding ishinde «Toryjorgha» turaly kezinde jazushy Múhtar Áuezov «Abay joly» roman-epopeyasynda surettegen bolatyn. Osy rette birneshe súraq tuyndaydy. Nege alghashqy jýrgizilgen issaparda Abay kýileri kezdespegen, nemese qalaysha Abay kýileri HH ghasyrdyng songhy shiyreginde ghana tabyla bastady jәne nege sanauly ghana kýileri jetti? Múnday súraqtar tabylghan tórt kýiding ózine kýmәndanyp qaraugha iytermeleydi. Uaqyt ótken sayyn, «shynynda da osy kýilerdi Abay shyghardy ma?» degen pikirler de estilip qalady. Sosyn, B.G.Erzakovichting «Ayttym sәlem, Qalamqas» atty jinaghynyng kirispesinde: «Kýy sazdary, bizdinshe, Abay әnderining stiyline jaqyn. Alayda, Abaydyng halyq arasyna taraghan basqa da kýilerin jinastyryp, olardyng muzykalyq tabighatyn әn әuenderimen salystyrghannan keyin ghana búl kýilerding Abaydiki ekendigi jóninde naqtyly qorytyndy jasaugha bolar», – dep jazghan pikirleri Abaydyng tórt kýiining muzykalyq ereksheligin saralaugha týrtki boldy. Kýilerdi taldau barysy Abay әnderining nyshandaryn aiqyndady. Múndaghy muzykalyq әdis-tәsilderdi qoldan jasap, jasandy ýilestiruding ózi onaygha týspeytin siyaqty. Yaghny bir sózben aitqanda, kýilerding negizi shynayy bolmysy bir adamnyng qoltanbasyn aishyqtaytynyn dәleldedi. Onyng ýstine Abay qazaqtyng dәstýrli ónerin boyyna jastayynan sinirip óskendikten kýiding muzykalyq zandylyqtaryn da mengergeni bayqalady. Tuyndylardan jeke qoltanbalyq erekshelikterimen qatar, Arqa men Shyghys Qazaqstan kýishilik dәstýrining qúrylymdyq, mazmúndyq jәne kórkemdik bolmysy belgilenedi. 

Oyymyzdy dәleldeu ýshin Abaydyng «May týni» kýiine toqtalyp kóreyik. Jogharyda aityp ótkendey, kýidi Ghaysa Sarmurzin oryndaghan. Ol kýidi 1923 jyly Aqylbaydyng balasy Israyyldan ýirengen. Kezinde Israyyl Abaydyng ózinen qolma-qol alyp qalghan eken. Israyyldyng aituynsha, Abay búl kýidi jaylaudaghy týngi sauyq-sayranda otyryp shygharghan.

«May týninin» muzykalyq sipattamasyna keletin bolsaq, tabighat súlulyghyn beynelep, tereng sezimmen oryndalady. Kýidegi tabighy minor men garmoniyalyq minordyng astasyp kelui Abay әnderine tәn erekshelik. Atap aitatyn bolsaq, «Esinde bar ma, jas kýnin», «Tatiyana sózinin» 4-núsqasynda jәne t.b. әnderinde múnday erekshelikter bayqalady. Kýy әuenining damu jelisi de onyng әnderimen sabaqtastyqty anghartady. Mәselen, kýiding kirispe bóliminde asyqpay, birtindep damityn әuenning kenetten joghary qaray sekirme jasauy, Abaydyng «Boyy búlghan» әninde kezdesetin tәsil ispettes. Al kýidegi tizbektelip, satylay órbiytin iyirimder onyng «Kózimning qarasy», «Qaranghy týnde tau qalghyp», «Qarashada ómir túr» әnderimen úshtasady. 

Abay әnderining bolmysyn zerdeley kele Ahmet Júbanov: «Ózining tabighaty, ruhy jaghynan Abay әnderi últtyq sipatta, qazaq halyq muzykasynyng dәstýrinde shygharylghan. Orys әnderining jәne demokratiyalyq, túrmystyq romanstarynyng keybir belgileri men elementterin qoldanu arqyly Abay qazaqtyng muzykalyq «sózdigin» keneytip, bayytty», – degen eken. Búl rette kýiding sharyqtau shegi bóliminde orys halqynyng intonasiyalyq elementteri úshyrasatyny angharyldy. Múnda kezdesetin punktir (nýkteli) yrghaghy aghartushynyng «Tatiyananyng Oneginge jazghan haty», «Oneginning Tatiyanagha jauaby», «Tatiyana sózi» әnderining yrghaghynda kórinis tapqan. Osy jerdegi qysqa qayyrylatyn motiv onyng tórt buyndy «Sen meni ne etesin» (ekinshi jolyndaghy Me-ni tas-tap//Ó-ner bas-tap), «Boyy búlghan» (Bo-yy búl-ghan//Só-zi jyl-man) әnderinde kezdesetin buyndyq qúrylymgha janasady. Shygharma jazghy jaylaudaghy týngi kórinisti, sauyq-sayrandy elestetu arqyly oy terbeydi.

Qoryta aitqanda, qazaqtyng úly túlghalarynyng shygharma­shyly­ghynda dәstýrli muzyka janrlarynyng bir-birimen baylanysta damyghanyn bayqatady. Degenmen halyqtyng sanasynda shygharmashylyq múranyng jetekshi baghyty basym bolyp keledi. Mәselen, qogham eng aldymen Mahambetti órshil de otty jyr-tolghaulardyng avtory retinde qabyldasa, Jambyldy, Kenendi, tipti Ásetti alghanda әuezdi әnderding avtory retinde ghana tanidy. Al shyndyqqa keletin bolsaq, olardyng basqa muzykalyq janrlargha qosqan ýlesining manyzy kem emes. Búl da, ókinishke qaray kópshilikting ghana emes, sirә zertteushilerding de nazarynan tys qalyp keledi. Osyghan sәikes Mahambet kýilerin, Áset aitystaryn nemese Jambyldyn, Kenenning kýilerin bireu bilse, bireu bilmeydi. Sol sekildi Abay әnderin aitpaytyn qazaq joq desek, al kýilerin kópshilik týgil mamandar da eskermeytin, elemeytin kezderi bar deymiz. Sózimizdi týiindey kelgende, Abay kýilerin oryndaushylyq, oqytushylyq jәne zertteushilik baghyttarda qolgha aludyng kezi jetti. 

Aynúr Qaztughanova,

M.O. Áuezov atyndaghy 

Ádebiyet jәne óner institutynyn 

agha ghylymy qyzmetkeri

"Týrkistan" gazeti