ونىڭ ءان-كۇي تۋرالى ايتقان ولەڭ شۋماقتارى قالىڭ جۇرتشىلىققا ناقىل ءسوز ۇلگىسىندە تاراپ كەتكەن. ءان مەن كۇيدىڭ ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە، سانا-سەزىمىنە اسەرى، ولاردىڭ تەرەڭ ءمانى جونىندە اباي جىرلارىندا ءجيى كەزدەسەدى. وسى رەتتە ابايدىڭ اندەرىن بىلمەيتىن قازاق جوق دەيسىڭ، ال كۇيلەرىنە كەلەتىن بولساق، دومبىراشىلاردىڭ دا ەسىنە تۇسپەي قينالىپ قالاتىن كەزدەرى بولادى. 

مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ولاردى جەتىكىزۋشىلەرى مەن جازىپ الىپ قالعانداردىڭ كوزى قالمادى، ەكىنشىدەن، ولاردى ناسيحاتتاۋشىلار جوقتىڭ قاسى، ۇشىنشىدەن، زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالعان. 

وسى رەتتە ابايدىڭ اندەرىنىڭ زەرتتەلۋىنە توقتالىپ وتسەك، ۇلى اقىننىڭ ءان مۇراسى كەڭەس كەزەڭىندە جينالا باستالدى. بۇعان نەگىز سالعان حح عاسىردىڭ باسىندا ا.بيمبوەس پەن ا.ۆ.زاتاەۆيچ بولدى. كەيىن بۇل ءىستى قولعا الىپ، جالعاستىرعان ا.جۇبانوۆ، ل.حاميدي، ب.ەرزاكوۆيچ، ە.برۋسيلوۆسكي جانە ت.ب. بۇگىندە جيناقتالعان اباي اندەرىنىڭ مۋزىكاتانۋ سالاسىندا تاريحي-تەوريالىق، مۋزىكالىق-ەستەتيكالىق اسپەكتىلەرى تۇرعىسىنان يگەرىلگەنى اڭعارىلادى. ولاردىڭ اراسىندا قازاق مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ارنايى جازىلعان ەڭبەكتەرى دە بار. اتاپ ايتاتىن بولساق، اكادەميك ا.جۇبانوۆتىڭ، اعا بۋىن مۋزىكاتانۋشىلار گ.شومبالوۆا، ب.عيزاتوۆ، ع.بيسەنوۆا، م.احمەتوۆا، ب.ەرزاكوۆيچ، ۆ.دەرنوۆانىڭ جانە ت.ب. زەرتتەمەلەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ۇلكەن سۇرانىسپەن وقىلادى. 

ونىڭ ءان-كۇي تۋرالى ايتقان ولەڭ شۋماقتارى قالىڭ جۇرتشىلىققا ناقىل ءسوز ۇلگىسىندە تاراپ كەتكەن. ءان مەن كۇيدىڭ ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە، سانا-سەزىمىنە اسەرى، ولاردىڭ تەرەڭ ءمانى جونىندە اباي جىرلارىندا ءجيى كەزدەسەدى. وسى رەتتە ابايدىڭ اندەرىن بىلمەيتىن قازاق جوق دەيسىڭ، ال كۇيلەرىنە كەلەتىن بولساق، دومبىراشىلاردىڭ دا ەسىنە تۇسپەي قينالىپ قالاتىن كەزدەرى بولادى. 

مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ولاردى جەتىكىزۋشىلەرى مەن جازىپ الىپ قالعانداردىڭ كوزى قالمادى، ەكىنشىدەن، ولاردى ناسيحاتتاۋشىلار جوقتىڭ قاسى، ۇشىنشىدەن، زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالعان. 

وسى رەتتە ابايدىڭ اندەرىنىڭ زەرتتەلۋىنە توقتالىپ وتسەك، ۇلى اقىننىڭ ءان مۇراسى كەڭەس كەزەڭىندە جينالا باستالدى. بۇعان نەگىز سالعان حح عاسىردىڭ باسىندا ا.بيمبوەس پەن ا.ۆ.زاتاەۆيچ بولدى. كەيىن بۇل ءىستى قولعا الىپ، جالعاستىرعان ا.جۇبانوۆ، ل.حاميدي، ب.ەرزاكوۆيچ، ە.برۋسيلوۆسكي جانە ت.ب. بۇگىندە جيناقتالعان اباي اندەرىنىڭ مۋزىكاتانۋ سالاسىندا تاريحي-تەوريالىق، مۋزىكالىق-ەستەتيكالىق اسپەكتىلەرى تۇرعىسىنان يگەرىلگەنى اڭعارىلادى. ولاردىڭ اراسىندا قازاق مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ارنايى جازىلعان ەڭبەكتەرى دە بار. اتاپ ايتاتىن بولساق، اكادەميك ا.جۇبانوۆتىڭ، اعا بۋىن مۋزىكاتانۋشىلار گ.شومبالوۆا، ب.عيزاتوۆ، ع.بيسەنوۆا، م.احمەتوۆا، ب.ەرزاكوۆيچ، ۆ.دەرنوۆانىڭ جانە ت.ب. زەرتتەمەلەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ۇلكەن سۇرانىسپەن وقىلادى. 

ال، اباي كۇيلەرىنىڭ جاعدايى مۇلدەم باcقاشا. قازىرگى ۇرپاققا ابايدىڭ ساناۋلى عانا كۇيى جەتىپ وتىر. ونىڭ «تورىجورعا» جانە «ماي ءتۇنى» اتتى كۇيلەرىن 1984 جىلى تەلەديداردان عايسا سارمۋرزين ورىنداعان. بۇل حاباردى ۇيىمداستىرىپ جانە ولاردى العاش رەت نوتاعا تۇسىرگەن كۇيشى، زەرتتەۋشى ءۋالي بەكەنوۆ بولدى. ونىڭ الدىندا 1977 جىلى ەكسپەديتسيالىق ىسساپارمەن شىعىس قازاقستانعا بارعان عالىم قايروللا ءجۇزباسوۆ قاتونقاراعايدا تۇراتىن حامزا دەمشىنوۆتەن «اباي جەلدىرمەسىن» جازىپ العان ەكەن. ال، ابايدىڭ سوڭعى تابىلعان كۇيى «مايدا قوڭىر». بۇل تۋىندى شۇبارتاۋلىق دومبىراشى ءجۇنىسباي ستامباەۆ دەگەن اقساقالدىڭ ورىنداۋىندا قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ فولكلورلىق زەرتحاناسىندا ساقتالعان. ابايدىڭ «مايدا قوڭىر» كۇيىن تاۋىپ، قايتا جاڭعىرتىپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەن دارىندى كۇيشى مۇرات ابۋعازىنىڭ ەڭبەگى وراسان دەسەك ارتىق ايتقان بولماسپىز، ونىڭ ورىنداۋىندا اباي كۇيلەرى «قازاقتىڭ 1000 كۇيى» توپتاماسىنا ەنىپ، ناسيحاتتاۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىر. بۇل كۇيلەردىڭ ىشىندە «تورىجورعا» تۋرالى كەزىندە جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا سۋرەتتەگەن بولاتىن. وسى رەتتە بىرنەشە سۇراق تۋىندايدى. نەگە العاشقى جۇرگىزىلگەن ءىسساپاردا اباي كۇيلەرى كەزدەسپەگەن، نەمەسە قالايشا اباي كۇيلەرى حح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە عانا تابىلا باستادى جانە نەگە ساناۋلى عانا كۇيلەرى جەتتى؟ مۇنداي سۇراقتار تابىلعان ءتورت كۇيدىڭ وزىنە كۇماندانىپ قاراۋعا يتەرمەلەيدى. ۋاقىت وتكەن سايىن، «شىنىندا دا وسى كۇيلەردى اباي شىعاردى ما؟» دەگەن پىكىرلەر دە ەستىلىپ قالادى. سوسىن، ب.گ.ەرزاكوۆيچتىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاس» اتتى جيناعىنىڭ كىرىسپەسىندە: «كۇي سازدارى، بىزدىڭشە، اباي اندەرىنىڭ ستيلىنە جاقىن. الايدا، ابايدىڭ حالىق اراسىنا تاراعان باسقا دا كۇيلەرىن جيناستىرىپ، ولاردىڭ مۋزىكالىق تابيعاتىن ءان اۋەندەرىمەن سالىستىرعاننان كەيىن عانا بۇل كۇيلەردىڭ ابايدىكى ەكەندىگى جونىندە ناقتىلى قورىتىندى جاساۋعا بولار»، – دەپ جازعان پىكىرلەرى ابايدىڭ ءتورت كۇيىنىڭ مۋزىكالىق ەرەكشەلىگىن سارالاۋعا تۇرتكى بولدى. كۇيلەردى تالداۋ بارىسى اباي اندەرىنىڭ نىشاندارىن ايقىندادى. مۇنداعى مۋزىكالىق ءادىس-تاسىلدەردى قولدان جاساپ، جاساندى ۇيلەستىرۋدىڭ ءوزى وڭايعا تۇسپەيتىن سياقتى. ياعني ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كۇيلەردىڭ نەگىزى شىنايى بولمىسى ءبىر ادامنىڭ قولتاڭباسىن ايشىقتايتىنىن دالەلدەدى. ونىڭ ۇستىنە اباي قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىن بويىنا جاستايىنان ءسىڭىرىپ وسكەندىكتەن كۇيدىڭ مۋزىكالىق زاڭدىلىقتارىن دا مەڭگەرگەنى بايقالادى. تۋىندىلاردان جەكە قولتاڭبالىق ەرەكشەلىكتەرىمەن قاتار، ارقا مەن شىعىس قازاقستان كۇيشىلىك ءداستۇرىنىڭ قۇرىلىمدىق، مازمۇندىق جانە كوركەمدىك بولمىسى بەلگىلەنەدى. 

ويىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن ابايدىڭ «ماي ءتۇنى» كۇيىنە توقتالىپ كورەيىك. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، كۇيدى عايسا سارمۋرزين ورىنداعان. ول كۇيدى 1923 جىلى اقىلبايدىڭ بالاسى يسرايىلدان ۇيرەنگەن. كەزىندە يسرايىل ابايدىڭ وزىنەن قولما-قول الىپ قالعان ەكەن. يسرايىلدىڭ ايتۋىنشا، اباي بۇل كۇيدى جايلاۋداعى تۇنگى ساۋىق-سايراندا وتىرىپ شىعارعان.

«ماي ءتۇنىنىڭ» مۋزىكالىق سيپاتتاماسىنا كەلەتىن بولساق، تابيعات سۇلۋلىعىن بەينەلەپ، تەرەڭ سەزىممەن ورىندالادى. كۇيدەگى تابيعي مينور مەن گارمونيالىق مينوردىڭ استاسىپ كەلۋى اباي اندەرىنە ءتان ەرەكشەلىك. اتاپ ايتاتىن بولساق، «ەسىڭدە بار ما، جاس كۇنىڭ»، «تاتيانا ءسوزىنىڭ» 4-نۇسقاسىندا جانە ت.ب. اندەرىندە مۇنداي ەرەكشەلىكتەر بايقالادى. كۇي اۋەنىنىڭ دامۋ جەلىسى دە ونىڭ اندەرىمەن ساباقتاستىقتى اڭعارتادى. ماسەلەن، كۇيدىڭ كىرىسپە بولىمىندە اسىقپاي، بىرتىندەپ داميتىن اۋەننىڭ كەنەتتەن جوعارى قاراي سەكىرمە جاساۋى، ابايدىڭ «بويى بۇلعاڭ» انىندە كەزدەسەتىن ءتاسىل ىسپەتتەس. ال كۇيدەگى تىزبەكتەلىپ، ساتىلاي ءوربيتىن يىرىمدەر ونىڭ «كوزىمنىڭ قاراسى»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، «قاراشادا ءومىر تۇر» اندەرىمەن ۇشتاسادى. 

اباي اندەرىنىڭ بولمىسىن زەردەلەي كەلە احمەت جۇبانوۆ: «ءوزىنىڭ تابيعاتى، رۋحى جاعىنان اباي اندەرى ۇلتتىق سيپاتتا، قازاق حالىق مۋزىكاسىنىڭ داستۇرىندە شىعارىلعان. ورىس اندەرىنىڭ جانە دەموكراتيالىق، تۇرمىستىق رومانستارىنىڭ كەيبىر بەلگىلەرى مەن ەلەمەنتتەرىن قولدانۋ ارقىلى اباي قازاقتىڭ مۋزىكالىق «سوزدىگىن» كەڭەيتىپ، بايىتتى»، – دەگەن ەكەن. بۇل رەتتە كۇيدىڭ شارىقتاۋ شەگى بولىمىندە ورىس حالقىنىڭ ينتوناتسيالىق ەلەمەنتتەرى ۇشىراساتىنى اڭعارىلدى. مۇندا كەزدەسەتىن پۋنكتير (نۇكتەلى) ىرعاعى اعارتۋشىنىڭ «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتى»، «ونەگيننىڭ تاتياناعا جاۋابى»، «تاتيانا ءسوزى» اندەرىنىڭ ىرعاعىندا كورىنىس تاپقان. وسى جەردەگى قىسقا قايىرىلاتىن موتيۆ ونىڭ ءتورت بۋىندى «سەن مەنى نە ەتەسىڭ» (ەكىنشى جولىنداعى مە-ءنى تاس-ءتاپ//و-نەر باس-تاپ), «بويى بۇلعاڭ» (بو-يى بۇل-عاڭ//سو-ءزى جىل-ماڭ) اندەرىندە كەزدەسەتىن بۋىندىق قۇرىلىمعا جاناسادى. شىعارما جازعى جايلاۋداعى تۇنگى كورىنىستى، ساۋىق-سايراندى ەلەستەتۋ ارقىلى وي تەربەيدى.

قورىتا ايتقاندا، قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ شىعارما­شىلى­عىندا ءداستۇرلى مۋزىكا جانرلارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىستا دامىعانىن بايقاتادى. دەگەنمەن حالىقتىڭ ساناسىندا شىعارماشىلىق مۇرانىڭ جەتەكشى باعىتى باسىم بولىپ كەلەدى. ماسەلەن، قوعام ەڭ الدىمەن ماحامبەتتى ءورشىل دە وتتى جىر-تولعاۋلاردىڭ اۆتورى رەتىندە قابىلداسا، جامبىلدى، كەنەندى، ءتىپتى اسەتتى العاندا اۋەزدى اندەردىڭ اۆتورى رەتىندە عانا تانيدى. ال شىندىققا كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ باسقا مۋزىكالىق جانرلارعا قوسقان ۇلەسىنىڭ ماڭىزى كەم ەمەس. بۇل دا، وكىنىشكە قاراي كوپشىلىكتىڭ عانا ەمەس، ءسىرا زەرتتەۋشىلەردىڭ دە نازارىنان تىس قالىپ كەلەدى. وسىعان سايكەس ماحامبەت كۇيلەرىن، اسەت ايتىستارىن نەمەسە جامبىلدىڭ، كەنەننىڭ كۇيلەرىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. سول سەكىلدى اباي اندەرىن ايتپايتىن قازاق جوق دەسەك، ال كۇيلەرىن كوپشىلىك تۇگىل ماماندار دا ەسكەرمەيتىن، ەلەمەيتىن كەزدەرى بار دەيمىز. ءسوزىمىزدى تۇيىندەي كەلگەندە، اباي كۇيلەرىن ورىنداۋشىلىق، وقىتۋشىلىق جانە زەرتتەۋشىلىك باعىتتاردا قولعا الۋدىڭ كەزى جەتتى. 

اينۇر قازتۋعانوۆا،

م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى 

ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ 

اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

"تۇركىستان" گازەتى