Ómirimizdi týsinip, ony tolyghyraq sezinu ýshin býgingi qoghamdaghy sayasiy-әleumettik jaghdaygha kónil bóleyik. Ýilesimdi ómir qúru ýshin әueli ainalamyzgha kóz salyp, qoghamdy týsinip, naqty jaghdayyn kóre biluimiz kerek. Qoghamdaghy kelensizdikter oy jýiemizge әser etip, minez-qúlqymyz, qadir-qasiyetimizge keri yqpal etui mýmkin. Qoghamgha osy túrghydan qaraytyn bolsaq, shyndyqty moyyndauymyz kerek, jaghdaydyng onsha jaqsy emes ekenin kóremiz.

Ómirimizding kelensiz ekenine, adamdardyng oy órisining kinәrәtti ekenine kózimizdi jetkizu ýshin ómirden bir mysal keltireyik. Ol ýshin ózimizding oy órisimizdi basqa eldermen salystyryp kórelik.

Bizding elden Germaniyagha kóship ketken Egor degen nemis jigiti qaytyp kelip, әngimesin aitady. Germaniyada ol ózining inisi Karlmen dýkenge tauar tasityn júmysqa ornalasypty. Bir kýni bir qyzyq jaghdaydy bayqaydy. Ákelgen tauarlaryn eshkim sanamaydy da, qabyldap ta almaydy. Ákelgenderin olar ilgishke iledi de, jýre beredi. Erkindik. Ekeuine bir oy keledi. Eger eshkim teksermese, onda әkelgen tauardyng qansha ekenin eshkim bilmeydi. Osylay birde olar әkelgen tauarynyng bireuin tapsyrmay, ózderine qaldyrady. Ekinshi kýni júmysqa kelse, olardy dýken bastyghy kýtip túr. Qolynda qújat. Búl qújat olardyng júmystan quylghany turaly eken. Aghayyndy jigitter óz kinәlәrin týsinip, endi basqa júmys izdeydi. Biraq olardy eshkim júmysqa qabyldamaydy. Sebebi olardyng qolyndaghy qújatta búrynghy júmystan úrlyq ýshin quylghany kórsetilgen. Múnday qújatpen eshkim júmysqa almaydy. Júmys taba almay tentiregen aghasy Egor endi ózining ýirengen eli – Qazaqstangha qaytugha mәjbýr bolypty. Al inisi Karl ózining qateligin týsinip, tolyq ózgerip, endi eshuaqytta qylmys jasamay, dúrys ómir sýruge ant etip, óz elinde qalghan eken.

Osy mysaldan kóretinimiz: órkeniyeti joghary damyghan qogham ar-úyaty bar Karl tәrizdilerdi osylay dúrys jolgha salyp, ózgertedi eken. Múnday qoghamda әrbir adamnyng damyp, jetiluine mýmkindik bar. Al ruhany dengeyi tómen qoghamda, kerisinshe, adamdy kýnәli isterge iytermelep, adamdy qúldyrau jolyna týsuge mәjbýr etedi.

Osynday mysaldardy kýndelikti ómirden kórip jýrmiz. Býkil qoghamdy qamtyghan soraqy qúbylystar  densaulyq saqtau ghana emes, basqa salalarda, mysaly, bilim beru salasynda da keninen taraghany belgili. Óz mindetine jatpaytyn júmystargha júmsap, týrli syltaularmen aqsha jinaghanyna shydamaghan keybir múghalimder mektep basshysyn sotqa bergen jaghdaylar da boldy. Olar endi ózderine ghana senip, týrli úiymdargha birigip, óz qúqyqtaryn ózderi qorghaugha mәjbýr bolghan. Al múnday ómirdi kórip, oghan kóngisi kelmeytin keybir jastar shet elge bet aluda.

Elimizding búl kelensiz jaghdayy demokratiyanyng әlsizdigimen baylanysty. Sebebi, qoghamda erkindik shektelip, al tәrtip әlsiregen. Nәtiyjesinde, demokratiya qúldyrap, búrynghy qalyptasqan totalitarlyq jýiening yqpaly әli de jene almay otyr. Abay ilimi boyynsha aitqanda, tәn qúmary kýsh alyp, jan qúmaryn kýizeliske týsirude.

Kezinde eldegi tәrtipti nyghaytugha kóp kýsh júmsalghanyn jasyrugha bolmaydy.  Biraq nәtiyjesi óte tómen. Sebebi, halyqtyng ruhany ahualyn jaqsartpay túryp tәrtipti qogham ornatu mýmkin emes. Imandylyq – tәrtipting tabighy tiregi. Ýlken manyzy bar. Egemendik alghan elderding tómen qúldyrauyna ótken ateistik oy jýie qatty әser etti. Abay otyz segizinshi sózinde imany bar adamnyng úyaty bar deydi. Yaghni, imandy adam qogham ómirin búzbaydy, Qúdaydan qorqady.

Imandy qoghamda әdilettilik te óte joghary bolady. Mysal retinde dindi qasterleytin Arab elderin alugha bolady. Birikken Arab Emirattarynda ýkimet basynda әmir otyrghan monarhiyalyq jýie basqarady. Monarh bolsa da, búl elderde әmir eng әueli ózin emes, el qamyn oilaydy. Mysaly, satylghan múnay esebinen әrbir qogham mýshesine pәlenshe myng dollar bólinip otyrady; ýilengen adamgha 20 myng dollar birden beriledi; ýy salugha jer bólinip, payyz tólenbeytin nesie berilip, ýsh baladan keyin ol nesie mýlde joyylady; enbek aqy – alty myng evro, zeynet aqy – 1 mln. tenge; korrupsiya degen joqtyng qasy jәne taghy sol siyaqty basqa da artyqshylyqtary bar. Sonymen birge, olar ózderining últtyq salt-dәstýrlerin tolyq saqtaghan. Tabighat baylyghy – elding әrbir azamatyna birdey, barlyghyna ortaq. Sebebi, búl elderde islam qaghidalary saqtalghan.

Abay: «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep, Jәne Haq joly osy dep әdiletti», - deydi. Haqtyng osy әdiletti jolymen ruhany janghyryp, adamzattyng bәrin sýng ýshin әueli óz elindi sýiip, óz halqyna әdiletti bolu kerek qoy. Múnday qasiyetter tek qana imandy adamnyng boyyna bitedi. Ol turaly Abay: «Músylman bolsan, әueli imandy bol, Pendege iman ózi ashady jol», - deydi. Imandy basshylar basqarghan búl elderde monarhiyalyq sosiyalizm ornaghan. Bizding elding tabighy baylyghy olardan kem emes. Biraq ateistik qoghamnyng imansyz dәuirinen ótken bizding elde bәri kerisinshe, әdilettilikting ayaqqa basylghany sonshalyqty, onyng ne ekenin tipti halyq biluden qaldy. El baylyghynyng qayda, kimge, qalay ketip jatqanyn eshkim bilmeydi de, ony biluge úmtylmaydy da.

Imany joq adamnan ne kýtuge bolady? Iman tәrizdi ishki kýsh, ne bolmasa tәrtip tәrizdi syrtqy kýsh bolmasa, adamgha tәn qúmaryna beriluge sheksiz jol ashylady. Onday mýmkindikke úmtylghan adam barlyq adamy qasiyetterinen aiyrylyp, qarabas qamynan shygha almay qalady. Múnday kórinister ateistik dәuirden keyin egemendik alghan barlyq elderge tәn. Tek qana pribaltika elderi ghana búl qatargha jatpaydy, olar búrynnan jetilgen órkeniyetti elder bolghandyqtan, qogham tәrtibin saqtay bildi.  Basqa elderding barlyghynda derlik búrynghy kommunistik basshylar ýkimet basyna kelip, avtokrattyq, totalitarlyq jýie ornatty, el baylyghy talan-tarajgha salyndy. Ádilettilik ayaqqa basyldy. Ukraina, Qyrghyzstan, Gruziya tәrizdi keybir elderde halyq shydamay tónkeris jasady. Búl elderding el basylary basqa memleketterge qashyp, bas saughalaugha mәjbýr boldy. Biraq odan qogham jaghdayy ózgerip ketken joq. Abaysha aitqanda: «Bayaghy jartas – bir jartas, Qanq eter, týkti bayqamas» bolyp, halyqtyng jaghdayy búrynghy qalpynda ózgerissiz qaldy. Óitkeni erkindik pen tәrtipting ýilesimdiligi bolmady. Nәtiyjesinde Abay aitqan: «Sybyrdan basqa syry joq, Sharuagha qyry joq» júrt payda boldy. Osylay qayshylyqtyng negizgi sebebi joyylmay, demokratiya prinsipteri jetilmedi.

Elimizding әleumettik-sayasy jaghdayyna keletin bolsaq, ózimizding is-әreketimizding nәtiyjesin kórip otyrmyz. Elimizde tәrtip ornatu, әsirese korrupsiyany jenu ýshin ýlken kýsh pen kóp qarajat júmsalyp jatyr. Biraq nәtiyje joq. Korrupsiya jeniluding ornyna kýnnen-kýnge kýsh alyp, býgingi kýnderi býkil qoghamdy biylep aldy. Endi qatang tәrtip ornatudyng qanday joly bar? Elimizding osynday ótpeli dәuirinde, onyng bir joly – moratoriya jariyalanghan eng auyr jazany – ólim jazasyn, qayta qalpyna keltiru kerek degen oy keledi. Áriyne, gumanizm iydeyasy búl oidy qoldamauy mýmkin.  Biraq, gumanizmdi búzatyn, oghan qarsy   әreketterge soghan sәikes qarsy amal qoldanu kerek ekeni de belgili. Ádilettilik degenimiz osy. Ólim – eng ýlken qorqynysh. Búl tabighy zandylyq. Qytay eli búl zandylyqty jaqsy qoldanyp otyr. Osylay eldi órkendeu jolyna saldy. Sebebi, adam ólimnen qorqyp, eng auyr qylmysqa eshuaqytta barmaydy. Qoghamda tәrtip ornaydy. Býgingi kýnderi ýlken basshylar milliondaghan aqshany qaltasyna basyp, týrmege týsip jatyr. Biraq olar biraz jyldan keyin demokratiyasy әlsiz elimizde uaqyty kelgende aqshanyng kýshimen qútylyp ketedi. Qoghamdy korrupsiya basqaratyn elde qanday auyr qylmys bolsa da, onyng jazasynan aqshanyng kýshimen qútylugha bolatynyn olar jaqsy biledi. Eng auyr jaza, ólim jazasy bolmaghandyqtan, olar eshteneden qoryqpaydy. Olardy kórgen qarapayym halyq ta sonday boludy armandap, solardyng artynan eredi. Biylik ne kórsetse, qarapayym halyq soghan úmtylady. Osylay qoghamdaghy korrupsiya, paraqorlyq etek alghany sonshalyqty, býgingi adamgha búl qúbylys soraqy emes, ýirenshikti bolyp ketti. Halyq búl qúbylysqa әbden kónip, tipti boyyna sinirip aldy deuge bolady. Múnday jolmen korrupsiyany jenu mýmkin emes.

Elde óndiris toqyrauda. Ómirimiz múnay-gaz satu jәne syrttan qaryz alumen tyghyz baylanysty. Jer baylyghy mәngilik emes, alghan qaryzdy da kezinde qaytaru kerek. Býgingi syrtqy qaryzymyz aqparat qúraldarynda keyde 158 mlrd. doll., keyde  200 mlrd. doll. dep kórsetiledi. Osylay jana tughan balamyz shet elderge 10 myng dollargha juyq qaryzdar bolyp tuady eken. Endi ony qalay qaytaramyz?

Auylsharuashylyq ta jyldan-jylgha qúldyrau ýstinde. 1990 jyly iri qara mal sany 9,8 mln. bolsa, al 2019 jyly – 7,2 mln. qalghan, qoy sany 36 mln. bolsa, býgingi kýnderi – onyng jartysy da joq, qús 60 mln. bolsa, qazir – 43,5 mln.

Eng qiyn jaghday – últymyzdy saqtau mәselesi. Býgingi kýnderi salt-dәstýr, últtyq qúndylyqtardyng úmytyla bastauy kimge bolsa da ayan. Biraq odan da ýlken mәsele bar. Búl – halqymyzdyng demografiyalyq jaghdayy. Demograf ghalymdar últtyng saqtaluy ýshin otbasynda ýsh bala bolu kerek dep jazady. Qoghamda balasy bolmaytyn, ne bolmasa týrli aurulargha shaldyqqan nәreste, tipti ýilenbeytin adamdar bar. Ýshinshi bala solardyng ornyn toltyruy kerek. Sonda últ saqtalady. Al últty jetildirip, әri qaray ósiru ýshin otbasynda keminde tórt bala bolu kerek. Búryn halyqtyng sany auylda túratyn adamdarmen molayyp, ósti. Kóp balaly otbasylar auylda boldy. Qazir urbanizasiya etek alyp, auyldaghylar  qalagha kóship jatyr. Qalada otbasynda bir bala, keyde eki bala boluy mýmkin. Ýsh balaly otbasylar siyrek kezdesedi. Elimizde halyqtyng jyldyq ósimi 1,3% eken (2021-22 jyldar). Búl kórshi eldermen salystyrghanda eng tómengi kórsetkish. Búl kórsetkishting ózi urbanizasiyagha baylanysty aldaghy jyldary tómendey bermek.

Demokratiyanyng ýlgisin AQSh, Germaniya, Japoniya tәrizdi elder kórsetip otyr. Búl elderde tolyq erkindik pen jauapkershilik ýilesimge kelgen. Ádiletti ayaqqa basqandar óte qatang jazagha tartylady. Osylay adamnyng ruhany janghyruyna jaqsy jaghday jasalghan. Búl demokratiya joly. Demokratiyanyng shynynda tәrtip pen erkindik toghysady. Búl elderde el azamattary eshqanday qorqynysh, zorlausyz-aq óz erikterimen tәrtipke baghynady.

Osy qysqasha joludan ghana elimizding qanday qiynshylyqtary baryn kóre alamyz. Búl qiynshylyqtardy jenu joly – erkindik pen jauapkershilik ornaghan demokratiya joly. Basqa jol joq. Erkindik ishki quatty ósirip, tәrtip payda bolady. Erkindigi joq adam ruhany azyp-tozyp, qoy minezdi bolyp ketedi. Búl tyghyryqtan shyghu ýshin halyq sana-sezimin ósiru arqyly ruhany úiqydan oyanuy kerek.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz