ءومىرىمىزدى ءتۇسىنىپ، ونى تولىعىراق سەزىنۋ ءۇشىن بۇگىنگى قوعامداعى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايعا كوڭىل بولەيىك. ۇيلەسىمدى ءومىر قۇرۋ ءۇشىن اۋەلى اينالامىزعا كوز سالىپ، قوعامدى ءتۇسىنىپ، ناقتى جاعدايىن كورە ءبىلۋىمىز كەرەك. قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەر وي جۇيەمىزگە اسەر ەتىپ، مىنەز-قۇلقىمىز، قادىر-قاسيەتىمىزگە كەرى ىقپال ەتۋى مۇمكىن. قوعامعا وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، شىندىقتى مويىنداۋىمىز كەرەك، جاعدايدىڭ ونشا جاقسى ەمەس ەكەنىن كورەمىز.

ءومىرىمىزدىڭ كەلەڭسىز ەكەنىنە، ادامداردىڭ وي ءورىسىنىڭ كىناراتتى ەكەنىنە كوزىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن ومىردەن ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. ول ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ وي ءورىسىمىزدى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرىپ كورەلىك.

ءبىزدىڭ ەلدەن گەرمانياعا كوشىپ كەتكەن ەگور دەگەن نەمىس جىگىتى قايتىپ كەلىپ، اڭگىمەسىن ايتادى. گەرمانيادا ول ءوزىنىڭ ءىنىسى كارلمەن دۇكەنگە تاۋار تاسيتىن جۇمىسقا ورنالاسىپتى. ءبىر كۇنى ءبىر قىزىق جاعدايدى بايقايدى. اكەلگەن تاۋارلارىن ەشكىم سانامايدى دا، قابىلداپ تا المايدى. اكەلگەندەرىن ولار ىلگىشكە ىلەدى دە، جۇرە بەرەدى. ەركىندىك. ەكەۋىنە ءبىر وي كەلەدى. ەگەر ەشكىم تەكسەرمەسە، وندا اكەلگەن تاۋاردىڭ قانشا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. وسىلاي بىردە ولار اكەلگەن تاۋارىنىڭ بىرەۋىن تاپسىرماي، وزدەرىنە قالدىرادى. ەكىنشى كۇنى جۇمىسقا كەلسە، ولاردى دۇكەن باستىعى كۇتىپ تۇر. قولىندا قۇجات. بۇل قۇجات ولاردىڭ جۇمىستان قۋىلعانى تۋرالى ەكەن. اعايىندى جىگىتتەر ءوز كىنالارىن ءتۇسىنىپ، ەندى باسقا جۇمىس ىزدەيدى. بىراق ولاردى ەشكىم جۇمىسقا قابىلدامايدى. سەبەبى ولاردىڭ قولىنداعى قۇجاتتا بۇرىنعى جۇمىستان ۇرلىق ءۇشىن قۋىلعانى كورسەتىلگەن. مۇنداي قۇجاتپەن ەشكىم جۇمىسقا المايدى. جۇمىس تابا الماي تەنتىرەگەن اعاسى ەگور ەندى ءوزىنىڭ ۇيرەنگەن ەلى – قازاقستانعا قايتۋعا ءماجبۇر بولىپتى. ال ءىنىسى كارل ءوزىنىڭ قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، تولىق وزگەرىپ، ەندى ەشۋاقىتتا قىلمىس جاساماي، دۇرىس ءومىر سۇرۋگە انت ەتىپ، ءوز ەلىندە قالعان ەكەن.

وسى مىسالدان كورەتىنىمىز: وركەنيەتى جوعارى دامىعان قوعام ار-ۇياتى بار كارل تارىزدىلەردى وسىلاي دۇرىس جولعا سالىپ، وزگەرتەدى ەكەن. مۇنداي قوعامدا ءاربىر ادامنىڭ دامىپ، جەتىلۋىنە مۇمكىندىك بار. ال رۋحاني دەڭگەيى تومەن قوعامدا، كەرىسىنشە، ادامدى كۇنالى ىستەرگە يتەرمەلەپ، ادامدى قۇلدىراۋ جولىنا تۇسۋگە ءماجبۇر ەتەدى.

وسىنداي مىسالداردى كۇندەلىكتى ومىردەن كورىپ ءجۇرمىز. بۇكىل قوعامدى قامتىعان سوراقى قۇبىلىستار  دەنساۋلىق ساقتاۋ عانا ەمەس، باسقا سالالاردا، مىسالى، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا دا كەڭىنەن تاراعانى بەلگىلى. ءوز مىندەتىنە جاتپايتىن جۇمىستارعا جۇمساپ، ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن اقشا جيناعانىنا شىداماعان كەيبىر مۇعالىمدەر مەكتەپ باسشىسىن سوتقا بەرگەن جاعدايلار دا بولدى. ولار ەندى وزدەرىنە عانا سەنىپ، ءتۇرلى ۇيىمدارعا بىرىگىپ، ءوز قۇقىقتارىن وزدەرى قورعاۋعا ءماجبۇر بولعان. ال مۇنداي ءومىردى كورىپ، وعان كونگىسى كەلمەيتىن كەيبىر جاستار شەت ەلگە بەت الۋدا.

ەلىمىزدىڭ بۇل كەلەڭسىز جاعدايى دەموكراتيانىڭ السىزدىگىمەن بايلانىستى. سەبەبى، قوعامدا ەركىندىك شەكتەلىپ، ال ءتارتىپ السىرەگەن. ناتيجەسىندە، دەموكراتيا قۇلدىراپ، بۇرىنعى قالىپتاسقان توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ىقپالى ءالى دە جەڭە الماي وتىر. اباي ءىلىمى بويىنشا ايتقاندا، ءتان قۇمارى كۇش الىپ، جان قۇمارىن كۇيزەلىسكە تۇسىرۋدە.

كەزىندە ەلدەگى ءتارتىپتى نىعايتۋعا كوپ كۇش جۇمسالعانىن جاسىرۋعا بولمايدى.  بىراق ناتيجەسى وتە تومەن. سەبەبى، حالىقتىڭ رۋحاني احۋالىن جاقسارتپاي تۇرىپ ءتارتىپتى قوعام ورناتۋ مۇمكىن ەمەس. يماندىلىق – ءتارتىپتىڭ تابيعي تىرەگى. ۇلكەن ماڭىزى بار. ەگەمەندىك العان ەلدەردىڭ تومەن قۇلدىراۋىنا وتكەن اتەيستىك وي جۇيە قاتتى اسەر ەتتى. اباي وتىز سەگىزىنشى سوزىندە يمانى بار ادامنىڭ ۇياتى بار دەيدى. ياعني، يماندى ادام قوعام ءومىرىن بۇزبايدى، قۇدايدان قورقادى.

يماندى قوعامدا ادىلەتتىلىك تە وتە جوعارى بولادى. مىسال رەتىندە ءدىندى قاستەرلەيتىن اراب ەلدەرىن الۋعا بولادى. بىرىككەن اراب ەميراتتارىندا ۇكىمەت باسىندا ءامىر وتىرعان مونارحيالىق جۇيە باسقارادى. مونارح بولسا دا، بۇل ەلدەردە ءامىر ەڭ اۋەلى ءوزىن ەمەس، ەل قامىن ويلايدى. مىسالى، ساتىلعان مۇناي ەسەبىنەن ءاربىر قوعام مۇشەسىنە پالەنشە مىڭ دوللار ءبولىنىپ وتىرادى; ۇيلەنگەن ادامعا 20 مىڭ دوللار بىردەن بەرىلەدى; ءۇي سالۋعا جەر ءبولىنىپ، پايىز تولەنبەيتىن نەسيە بەرىلىپ، ءۇش بالادان كەيىن ول نەسيە مۇلدە جويىلادى; ەڭبەك اقى – التى مىڭ ەۆرو، زەينەت اقى – 1 ملن. تەڭگە; كوررۋپتسيا دەگەن جوقتىڭ قاسى جانە تاعى سول سياقتى باسقا دا ارتىقشىلىقتارى بار. سونىمەن بىرگە، ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن تولىق ساقتاعان. تابيعات بايلىعى – ەلدىڭ ءاربىر ازاماتىنا بىردەي، بارلىعىنا ورتاق. سەبەبى، بۇل ەلدەردە يسلام قاعيدالارى ساقتالعان.

اباي: «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ، جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى»، - دەيدى. حاقتىڭ وسى ادىلەتتى جولىمەن رۋحاني جاڭعىرىپ، ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇيۋ ءۇشىن اۋەلى ءوز ەلىڭدى ءسۇيىپ، ءوز حالقىڭا ادىلەتتى بولۋ كەرەك قوي. مۇنداي قاسيەتتەر تەك قانا يماندى ادامنىڭ بويىنا بىتەدى. ول تۋرالى اباي: «مۇسىلمان بولساڭ، اۋەلى يماندى بول، پەندەگە يمان ءوزى اشادى جول»، - دەيدى. يماندى باسشىلار باسقارعان بۇل ەلدەردە مونارحيالىق سوتسياليزم ورناعان. ءبىزدىڭ ەلدىڭ تابيعي بايلىعى ولاردان كەم ەمەس. بىراق اتەيستىك قوعامنىڭ يمانسىز داۋىرىنەن وتكەن ءبىزدىڭ ەلدە ءبارى كەرىسىنشە، ادىلەتتىلىكتىڭ اياققا باسىلعانى سونشالىقتى، ونىڭ نە ەكەنىن ءتىپتى حالىق بىلۋدەن قالدى. ەل بايلىعىنىڭ قايدا، كىمگە، قالاي كەتىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى دە، ونى بىلۋگە ۇمتىلمايدى دا.

يمانى جوق ادامنان نە كۇتۋگە بولادى؟ يمان ءتارىزدى ىشكى كۇش، نە بولماسا ءتارتىپ ءتارىزدى سىرتقى كۇش بولماسا، ادامعا ءتان قۇمارىنا بەرىلۋگە شەكسىز جول اشىلادى. ونداي مۇمكىندىككە ۇمتىلعان ادام بارلىق ادامي قاسيەتتەرىنەن ايىرىلىپ، قاراباس قامىنان شىعا الماي قالادى. مۇنداي كورىنىستەر اتەيستىك داۋىردەن كەيىن ەگەمەندىك العان بارلىق ەلدەرگە ءتان. تەك قانا پريبالتيكا ەلدەرى عانا بۇل قاتارعا جاتپايدى، ولار بۇرىننان جەتىلگەن وركەنيەتتى ەلدەر بولعاندىقتان، قوعام ءتارتىبىن ساقتاي ءبىلدى.  باسقا ەلدەردىڭ بارلىعىندا دەرلىك بۇرىنعى كوممۋنيستىك باسشىلار ۇكىمەت باسىنا كەلىپ، اۆتوكراتتىق، توتاليتارلىق جۇيە ورناتتى، ەل بايلىعى تالان-تاراجعا سالىندى. ادىلەتتىلىك اياققا باسىلدى. ۋكراينا، قىرعىزستان، گرۋزيا ءتارىزدى كەيبىر ەلدەردە حالىق شىداماي توڭكەرىس جاسادى. بۇل ەلدەردىڭ ەل باسىلارى باسقا مەملەكەتتەرگە قاشىپ، باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى. بىراق ودان قوعام جاعدايى وزگەرىپ كەتكەن جوق. ابايشا ايتقاندا: «باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس، قاڭق ەتەر، تۇكتى بايقاماس» بولىپ، حالىقتىڭ جاعدايى بۇرىنعى قالپىندا وزگەرىسسىز قالدى. ويتكەنى ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى بولمادى. ناتيجەسىندە اباي ايتقان: «سىبىردان باسقا سىرى جوق، شارۋاعا قىرى جوق» جۇرت پايدا بولدى. وسىلاي قايشىلىقتىڭ نەگىزگى سەبەبى جويىلماي، دەموكراتيا پرينتسيپتەرى جەتىلمەدى.

ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي جاعدايىنا كەلەتىن بولساق، ءوزىمىزدىڭ ءىس-ارەكەتىمىزدىڭ ناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز. ەلىمىزدە ءتارتىپ ورناتۋ، اسىرەسە كوررۋپتسيانى جەڭۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش پەن كوپ قاراجات جۇمسالىپ جاتىر. بىراق ناتيجە جوق. كوررۋپتسيا جەڭىلۋدىڭ ورنىنا كۇننەن-كۇنگە كۇش الىپ، بۇگىنگى كۇندەرى بۇكىل قوعامدى بيلەپ الدى. ەندى قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋدىڭ قانداي جولى بار؟ ەلىمىزدىڭ وسىنداي وتپەلى داۋىرىندە، ونىڭ ءبىر جولى – موراتوريا جاريالانعان ەڭ اۋىر جازانى – ءولىم جازاسىن، قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك دەگەن وي كەلەدى. ارينە، گۋمانيزم يدەياسى بۇل ويدى قولداماۋى مۇمكىن.  بىراق، گۋمانيزمدى بۇزاتىن، وعان قارسى   ارەكەتتەرگە سوعان سايكەس قارسى امال قولدانۋ كەرەك ەكەنى دە بەلگىلى. ادىلەتتىلىك دەگەنىمىز وسى. ءولىم – ەڭ ۇلكەن قورقىنىش. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. قىتاي ەلى بۇل زاڭدىلىقتى جاقسى قولدانىپ وتىر. وسىلاي ەلدى وركەندەۋ جولىنا سالدى. سەبەبى، ادام ولىمنەن قورقىپ، ەڭ اۋىر قىلمىسقا ەشۋاقىتتا بارمايدى. قوعامدا ءتارتىپ ورنايدى. بۇگىنگى كۇندەرى ۇلكەن باسشىلار ميلليونداعان اقشانى قالتاسىنا باسىپ، تۇرمەگە ءتۇسىپ جاتىر. بىراق ولار ءبىراز جىلدان كەيىن دەموكراتياسى ءالسىز ەلىمىزدە ۋاقىتى كەلگەندە اقشانىڭ كۇشىمەن قۇتىلىپ كەتەدى. قوعامدى كوررۋپتسيا باسقاراتىن ەلدە قانداي اۋىر قىلمىس بولسا دا، ونىڭ جازاسىنان اقشانىڭ كۇشىمەن قۇتىلۋعا بولاتىنىن ولار جاقسى بىلەدى. ەڭ اۋىر جازا، ءولىم جازاسى بولماعاندىقتان، ولار ەشتەڭەدەن قورىقپايدى. ولاردى كورگەن قاراپايىم حالىق تا سونداي بولۋدى ارمانداپ، سولاردىڭ ارتىنان ەرەدى. بيلىك نە كورسەتسە، قاراپايىم حالىق سوعان ۇمتىلادى. وسىلاي قوعامداعى كوررۋپتسيا، پاراقورلىق ەتەك العانى سونشالىقتى، بۇگىنگى ادامعا بۇل قۇبىلىس سوراقى ەمەس، ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتتى. حالىق بۇل قۇبىلىسقا ابدەن كونىپ، ءتىپتى بويىنا ءسىڭىرىپ الدى دەۋگە بولادى. مۇنداي جولمەن كوررۋپتسيانى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس.

ەلدە ءوندىرىس توقىراۋدا. ءومىرىمىز مۇناي-گاز ساتۋ جانە سىرتتان قارىز الۋمەن تىعىز بايلانىستى. جەر بايلىعى ماڭگىلىك ەمەس، العان قارىزدى دا كەزىندە قايتارۋ كەرەك. بۇگىنگى سىرتقى قارىزىمىز اقپارات قۇرالدارىندا كەيدە 158 ملرد. دولل.، كەيدە  200 ملرد. دولل. دەپ كورسەتىلەدى. وسىلاي جاڭا تۋعان بالامىز شەت ەلدەرگە 10 مىڭ دوللارعا جۋىق قارىزدار بولىپ تۋادى ەكەن. ەندى ونى قالاي قايتارامىز؟

اۋىلشارۋاشىلىق تا جىلدان-جىلعا قۇلدىراۋ ۇستىندە. 1990 جىلى ءىرى قارا مال سانى 9,8 ملن. بولسا، ال 2019 جىلى – 7,2 ملن. قالعان، قوي سانى 36 ملن. بولسا، بۇگىنگى كۇندەرى – ونىڭ جارتىسى دا جوق، قۇس 60 ملن. بولسا، قازىر – 43,5 ملن.

ەڭ قيىن جاعداي – ۇلتىمىزدى ساقتاۋ ماسەلەسى. بۇگىنگى كۇندەرى سالت-ءداستۇر، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ۇمىتىلا باستاۋى كىمگە بولسا دا ايان. بىراق ودان دا ۇلكەن ماسەلە بار. بۇل – حالقىمىزدىڭ دەموگرافيالىق جاعدايى. دەموگراف عالىمدار ۇلتتىڭ ساقتالۋى ءۇشىن وتباسىندا ءۇش بالا بولۋ كەرەك دەپ جازادى. قوعامدا بالاسى بولمايتىن، نە بولماسا ءتۇرلى اۋرۋلارعا شالدىققان نارەستە، ءتىپتى ۇيلەنبەيتىن ادامدار بار. ءۇشىنشى بالا سولاردىڭ ورنىن تولتىرۋى كەرەك. سوندا ۇلت ساقتالادى. ال ۇلتتى جەتىلدىرىپ، ءارى قاراي ءوسىرۋ ءۇشىن وتباسىندا كەمىندە ءتورت بالا بولۋ كەرەك. بۇرىن حالىقتىڭ سانى اۋىلدا تۇراتىن ادامدارمەن مولايىپ، ءوستى. كوپ بالالى وتباسىلار اۋىلدا بولدى. قازىر ۋربانيزاتسيا ەتەك الىپ، اۋىلداعىلار  قالاعا كوشىپ جاتىر. قالادا وتباسىندا ءبىر بالا، كەيدە ەكى بالا بولۋى مۇمكىن. ءۇش بالالى وتباسىلار سيرەك كەزدەسەدى. ەلىمىزدە حالىقتىڭ جىلدىق ءوسىمى 1,3% ەكەن (2021-22 جىلدار). بۇل كورشى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ەڭ تومەنگى كورسەتكىش. بۇل كورسەتكىشتىڭ ءوزى ۋربانيزاتسياعا بايلانىستى الداعى جىلدارى تومەندەي بەرمەك.

دەموكراتيانىڭ ۇلگىسىن اقش، گەرمانيا، جاپونيا ءتارىزدى ەلدەر كورسەتىپ وتىر. بۇل ەلدەردە تولىق ەركىندىك پەن جاۋاپكەرشىلىك ۇيلەسىمگە كەلگەن. ادىلەتتى اياققا باسقاندار وتە قاتاڭ جازاعا تارتىلادى. وسىلاي ادامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا جاقسى جاعداي جاسالعان. بۇل دەموكراتيا جولى. دەموكراتيانىڭ شىڭىندا ءتارتىپ پەن ەركىندىك توعىسادى. بۇل ەلدەردە ەل ازاماتتارى ەشقانداي قورقىنىش، زورلاۋسىز-اق ءوز ەرىكتەرىمەن تارتىپكە باعىنادى.

وسى قىسقاشا جولۋدان عانا ەلىمىزدىڭ قانداي قيىنشىلىقتارى بارىن كورە الامىز. بۇل قيىنشىلىقتاردى جەڭۋ جولى – ەركىندىك پەن جاۋاپكەرشىلىك ورناعان دەموكراتيا جولى. باسقا جول جوق. ەركىندىك ىشكى قۋاتتى ءوسىرىپ، ءتارتىپ پايدا بولادى. ەركىندىگى جوق ادام رۋحاني ازىپ-توزىپ، قوي مىنەزدى بولىپ كەتەدى. بۇل تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن حالىق سانا-سەزىمىن ءوسىرۋ ارقىلى رۋحاني ۇيقىدان ويانۋى كەرەك.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz