Fәny әlemde qanday kórinis bolsa da, payda bolghan song әueli jaryqshaq shyghady, sonan son, bólinip, aqyry mýlde joyylyp jatady. Búl zattyq әlemdegi jalpygha ortaq tabighy zandylyq. Qogham ómiri zattyq әlemde bolghandyqtan, ol da osylay bir týrden ekinshi týrge auysyp, ýnemi ózgeriste.

Ruhany bolmys - zattyq bolmystyng shyqqan kózi, basqarushysy, jәne óte quatty. Qogham ómirine әser etetin dinaralyq qayshylyqtyng yqpaly da óte ýlken. Oghan dәlelder kóp. Mysaly, islamnyng sunitter men sheyitterge bólinip, arasynda qansha qyrghyn soghys bolghanymen, býgingi kýnderge deyin ózara kelisimge kele almay jýrui. Hristian dini de osylay, әueli katolikter men pravoslaviyagha, uaqyt óte olardyng ózderi kóp aghymgha bólinip, әli birige almay jýr. Dindegi kelispeushilik bir halyqty ekige bóletinin Resey tarihynan bilemiz. Birinshi Petr patsha dinge reforma jasap, reformany qabyldamaghandardy jazalap, Sibirge aidap, aqyry olardyng kópshiligi shet elge auyp ketti. Olar «eski senimdegiler» (starovery) dep atalyp, dindegi ózgeristerdi qabyldamady. Endi qabyldamaydy da. Osylay bir kezdegi tútas halyq ekige bólinip, endi eshuaqytta birikpeytin jaghdaygha jetti.

Býgingi qazaq qoghamyndaghy diny ahualgha kóz jiberetin bolsaq, búnday auyr jaghday bizge de tónip túrghan tәrizdi. Elimizde týrli aghymdar payda bolyp, olardyng arasynda qayshylyqtar kýsheye bastady. Búl, әriyne, elimiz ýshin óte qauipti jaghday. Búl qayshylyqtardyng arasyndaghy eng qauiptisi – dinaralyq qayshylyqtar. Sebebi, din adamnyng ishki bolmysyna, yaghny týp qazyghyna tikeley әser etedi.

Qazaqstanda «dәstýrli islam» men uahabittik-salafittik aghymdar arasyndaghy dau óris ala bastady. Búl daudyng órshigeni sonshalyqty, tipti dinge qatysy joq qogham, óner qayratkerleri, zangerler, ghalymdar aralasyp, tiyisti memlekettik mekemelerden «jat diny aghymdardy auyzdyqtau» talaby qoyyla bastady. «Shash al dese, bas alatyn» әdetimiz boyynsha búl talap elimizdegi demokratiyalyq qozghalysqa ghana emes, endi ghana qolgha alynyp jatqan ruhany jetiluimizde de ýlken qiyanat bolmaq. Kezinde sheshimin tappasa, din aralasqan tartystyng zardaby ýlken bolatyndyqtan, halqymyzgha keleshekte eshkim boljay almaytyn ýlken zardap әkelui mýmkin.

Búl tartys, ekinshi jaghynan alghanda, halyqtyng ruhany oyana bastaghanyn kórsetedi. Internet jýiesining jetilui búrynghy týrli shekteulerden, senzuradan aryltyp, endi әrkimning óz oiyn erkin aitugha mýmkindik berdi. Osylay oy jýielerding sanaluandyghy tuyp, qoghamdyq jelide qyzu pikir talasy bolyp jatyr. Áriyne, búl óte quanarlyq jaghday. Pikirtalas adamnyng oiyn oyatyp, jetiluge mýmkindik beredi. Halyq osylay oy jýiesi kenip, búrynghy fanatizmnen arylu arqyly órkeniyetting tura jolyna shyghugha mýmkindik aldy. Biraq, qanday pikirtalas bolmasyn, ol belgili bir bilim ayasynda boluy kerek.

Din mәselesine aralaspau – halyqtyng ruhany jetiluine aralaspau degendi bildirmeydi, әriyne. Memleketting mindeti – dindi halyq mýddesine dúrys paydalana bilu. Ol ýshin dinning ne ekenin, onyng negizgi maqsatyn týsinip aluymyz kerek. Qazirgi zamanda dinning týpki mәni úmytylyp, qasiyetti jazbalar ózderining alghashqy maghynalarynan aiyrylyp, keyde oghan keri maghyna qabyldanyp, qarapayym adamnyng miyna u bolyp jayylyp, shatastyryp jýr. Osylay, Shәkәrim atamyz sózimen aitqanda «Jaman tәpsir jayylyp jer jýzine, din dese túra qashty esti azamat» zamany tuyp otyr. Qoghamdaghy múnday jaghday dindi týrli sayasy mýddeler ýshin onay paydalanugha mýmkindik beredi.

Ruhani  bilim bolmaghan jerde tәn qúmary jan qúmaryn jenip, nәtiyjesi teris boluy mýmkin. Sondyqtan, býgingi pikirtalasqa da ruhany tirek kerek. Ol tirekti hakim Abay qaldyrghan ruhany bilimnen taba alamyz.

Dinning búrmalanu sebepteri. Din joghary әlemderden beriletin bolghandyqtan, olardyng kemshilikteri joq. Biraq, adamdardyng ony qabyldau dengeyine baylanysty kezinde dinder ózderining alghashqy mәninen airylyp, olardyng arasynda týrli qayshylyqtar tuady. Ol qayshylyqtardy dúrys týsinip, der kezinde sheshu ýshin әueli dinning ne ekenin, onyng búrmalanu sebebin biluimiz kerek. Abay ózining «Allanyng Ózi de ras, sózi de ras» óleninde jәne otyz segizinshi sózinde teologiyanyng búl negizderin berip, týsindirip ketken. Sondyqtan, búl manyzdy mәselening bayybyna baru ýshin Abay ilimi boyynsha dinning týpki mәnin anyqtay týseyik.

Danyshpan Abay adamnyng maqsaty «Týp IYege qaytu», onyng joly «ýsh sýng» deydi. Ol ýsh sýy – Allanyng seni sýngi, sening Allany sýnging jәne adamzatty sýngin. Búl ýsh sýndi «Din de osy, shyn oilasan, taghat ta osy» dep dinning alghashqy mәnin kórsetip, Týp IYege qaytu joly retinde beredi. Yaghni, din – Qúdaygha qaytu joly. «Islam» arab tilinde «berilu», al «Religiya» – latyn tilinde «baylanysty qalpyna keltiru» degen maghynasy da dinning negizgi maqsaty adamdy Týp IYege qaytaru ekenin bildiredi. Dinde basqa maqsat joq. Ony basqa maqsatqa paydalanu músylmansha aitqanda «kýpirlik», Allagha qarsy әreket. Endeshe biz nege dindi basqa maqsatqa paydalanugha úmtylamyz?

Dindi búrmalap, basqa maqsatqa paydalanudyng eki sebebi bar.

Birinshi sebebi – bilmestik, yaghny ruhany sauatsyzdyq. Sondyqtan olardyng sauatsyzdyghyn ashu ýshin Abay dinning negizgi maghynasyn beredi. Dinning negizgi maghynasy – ýsh sýng. Ýsh sýngdi «imany gýl» dep atap, ony imannyng negizgi maqsaty ekenin bildiredi. Iman degenimiz – Allagha senim jәne Oghan jetu joly. Adamnyng ruhany jetilu dengeyi onyng iman dengeyimen anyqtalady. Imannyng maqsaty – adamdy Týp IYege qaytaru. Iman ósip, gýldep, imany gýlge, yaghny mahabbatqa ainalady. Búl – dinning ishki mәni, sondyqtan mәngilikti ózgermeydi, barlyq diny aghymdar men konfessiyalargha ortaq. Týp Ie barlyq adamzatqa ortaq bolghandyqtan, Oghan degen iman da barshagha ortaq.

Imandy saqtap, әri qaray ósiru ýshin iman paryzdary men ghibadat týrleri beriledi. Búlar dinning syrtqy kórinisi, mәnisi. Olar ózgergish jәne barshagha ortaq emes – әrbir diny aghymnyng ózindik ghibadat týrleri, jәne basqa da erekshelikteri bar. Bir diny aghymnyng ghibadat týrleri ekinshilermen sәikes kelmeui mýmkin. Biraq maqsat ortaq. Ol maqsat – imandy ósiru arqyly ýsh sýige jetip, Týp IYege qaytu.

Ekinshi sebebi – nәpsi. Dinning negizgi maqsatyn úmyttyratyn basty sebep – nәpsi. Nәpsining yqpaly turaly danyshpan Abay «Osylardy búzatyn jәne ýsh is bar: Payda, maqtan, әuesqoy – onan shoshy» – dep kórsetedi. Payda – dýnie quyp ketu; maqtan – jalghan egonyng әserimen kókirek kóteru; әuesqoy – ómirding jyltyraghyna eligip, uaqytty paydasyz ótkizu. Búlardyng barlyghy nәpsining yqpaly. Ne sebepten biz búlardan shoshuymyz kerek? Sebebi, búlar adamdy nәpsige baylaytyn fәny әlemning qasiyetteri. Din fәny әlem mәselelerin sheshuge arnalmaghan. Din Allagha jol bolghandyqtan, ony tek qana sol ózining maqsaty ýshin ghana paydalanu kerek. Allagha jol – ruhany jol. Endeshe dinning de bolmysy tolyq ruhani. Dinning osy negizgi maqsaty úmytylyp, ony búl fәny әlem ýshin paydalansa, sol kezde qoghamda qayshylyqtar payda bola bastaydy. Mysaly, meshittegi moldalar jamaghattan týsken aqshany óz paydasyna qoldanyp ózine mashina, ýy satyp alugha, nemese keletin adamdardyng sanyn molaytu ýshin olargha jenildik jasamaq oimen dinning keybir sharttaryn ózgertui mýmkin. Búlardyng barlyghy Abay kórsetken fәny ómirding qúmarlyqtary. Abay «Payda, maqtan, әuesqoy – onan shoshy» dep olardy anyq kórsetip otyr. Osylay diny qaghidalardy búzugha jol beriledi. Kópshilik qauym dinning negizgi mәnin týsinbeydi. Búl tural Shәkәrim de, Abay da eskertedi. Búl ýsh is adamnyng jýregin bylghap, imandy әlsiretedi. Álsiregen imandy nәpsi onay jenip, jan ruhany jetilu emes, kerisinshe, qúldyrau jolyna týsedi. Dindi Allagha qaytu ýshin emes, óz paydasy, ataq-danqyn ósiru, nemese nәpsining qyzyghyna berilu osydan bastalady. Kónil dinning ishki maghynasynan onyng syrtqy kórinisine auatyn bolady. Osylay dinning ishki mәni úmytylyp, onyng syrtqy symbaty, ghibadaty ghana qalady. Otyz segizinshi sózinde Abay dinning ishki syry men syrtqy symbatyn aiyrudyng manyzyn bylay dep eskertedi.

Sizding batinynyz (ishinizdin) taza bolmaghy әueli iman bolyp, búl zahir (syrtqy) ghibadatynyz imandy bolghan song ghana, paryz bolghan, sizding zahirynyzdaghy ghibadat – batinynyzdaghy imannyng kólenkesi, hәm sol imannyng núrlanyp túrmaghyna kórik ýshin búiyrylghan. Onyng ýshin ghúlamalar iman ekeu emes, bireu, biraq izgi taghatpenen (ghibadatpenen) núrlanady, taghat joq bolsa, kýngirttenedi, bәlki, sónu haupi de bar degen. Eger nadandar ol ghibadattyng ishki syryn eskermey qylsa, sony qylyp jýrip, imany sóner degen. Mening haupim bar, olar has (naghyz) osy ghibadat eken, Qúdanyng bizge búiyrghany, biz osyny qylsaq, músylmandyq kәmil bolady dep oilaydy. Ol ghibadat kýzetshisi edi. Jә, kýzetshi kýzetken nәrsening amandyghyn oilamay, bir ghana oyau túrmaghyn qasd (mindet) qylsa, ol ne kýzet? Kýzetken nәrsesi qayda ketedi? Maqsat kýzetilgen nәrsening amandyghy, tazalyghy emes pe?.

Abaydyng osy sózderinen býgingi diny qayshylyqtardyng sebebin kóremiz. Dinning syrtqy kórinisi ghibadat týrleri tek qana onyng ishki mәnin imandy saqtap, ósiru ýshin arnalghan kýzetshi tәrizdi ekenin úmytqan kezden bastap qayshylyqtar bastalady. Ghibadat -- imandy sóndirmey, ony ósiru ýshin paydalanatyn әdis, qúral. Ghibadat barysynda Alla taghala bergen deneni, tabighattyng barlyq kórinisterin qúlshylyq jolynda paydalanyp, imandy núrlandyrugha bolady. Ghibadat týrleri kóp ekeni belgili. Dinning maqsaty, yaghny ishki mәni mәngilikti, barshagha ortaq, al syrtqy mәnisi bolyp tabylatyn ghibadan týrleri ózgergish, uaqytsha.

Dinning týpki mәnin halyq nege bilmeydi? Búl súraqtyng jauabyn Abaydyng bylay degen sózderinen tabugha bolady:

Bas joghary jaralghan, moyyn tómen,
Qarashy, dene bitken retimenen.
Isting basy – retin tanymaqtyq,
Iman bilmes taghatty qabyl demen.

Imamdar ghibadattan sóz qozghaghan,
Húsniyzәn men imandy bildi oilaghan.
Imannyng tazalyghyn jaqsy úqtyrmay,
Syrtyn qansha jusa da, ishi onbaghan.

Adam denesining osynday kelisimdi boluy Jaratushynyng hikmeti. Onyng hikmetin týsinip, sezinetin bolsaq, imanymyz ósedi. Abay «Isting basy – retin tanymaqtyq» deydi. Búl qanday iske kirispey túryp onyng retin tanyp al degen sóz. Sondyqtan, әueli bolmystyng ýilesimdi jәne minsizdigin bilip alu kerek. Endeshe, ruhany joldyng basy bolyp tabylatyn dinning týpki mәnin bilu kerek. Búl ruhany bilim. Ruhany jolda taghatty qalay, ne ýshin jasaytynyn jәne onyng neni bildiretinin anyqtap alu kerek. Abay ózining otyz segizinshi sózinde osynyng barlyghyn bergen. Bilimsiz jasalghan, yaghny týsinbey jasalghan taghat tek qana ritual, rәsim retinde bolyp, qabyl bolmaydy. Onday taghattyng paydasy shamaly. Osynyng barlyghyn týsindirip, úqtyratyn imamdar. Ókinishke qaray, olar ghibadattan sóz qozghap, húsniyzәn (jaqsy oi) men imandy bildirudi oilasa da, imannyng tazalyghyn jaqsy úqtyra almaghan, sebebi olardyng ózderinde imannyng tazalyghy joq. Fәny әlemning talabynan aryla almay, nәpsining yqpalynda jýrgen diny adamdar dinning ishki, jәne týpki mәnin qabyldap, týsindire almaydy. Dinaralyq qaqtyghystyng tolastauy ýshin halyqqa dinning ishki mәnin dúrys týsindire bilu kerek. Býkil bolmysty Jaratushy barlyq dinderge ortaq ekenin, dinning negizgi maqsaty imandy ósirip Týp IYege qaytu ekenin týsingen adam eshuaqytta ruhany joldy bir-birinen bólip, alastamaydy. Halyqqa mektep qabyrghasynan bastap ruhany bilim beru kerek.

Allagha tek qana, Abaydyng óz sózimen aitqanda, ystyq qayrat, jyly jýrek, núrly aqylmen jetuge bolady.

Alla ishindi aitqyzbay biledi oila,
Pendesine qastyqpen kinә qoyma.
Raspenen talaspa mý’min bolsan,
Oyla, aittym: «Adamdyq atyn joyma!»

Abaydyng búl «Allanyng Ózi de ras, sózi de ras» óleni onyng býkil shygharmalarynyng kvintessensiyasy, yaghny negizgi mәni tәrizdi. Búl óleninde ol bolmys syrlary, onymen ýilesimdi ómir, adam ómirining maqsaty,  býkil bolmystyng negizin qysqasha, tezisti týrde bergen. Al osy songhy tórt joly – búl ólenning qorytyndysy. Qorytyndy bolghandyqtan, onyng manyzy da ýlken. Búl manyzdy joldargha basa kónil audarayyq.

Adam da Allanyng jaratqany, Onyng pendesi. Onyng «Pendesine qastyqpen kinә qoyma». Isting mәn-mәnisine barmay pendesine qastyq qylugha bolmaydy. Onday adamdar Bolmys zandylyghy boyynsha kezinde ózderining soghan sәikes qarymyn alady. Basqagha kinә qoi bilmestikten, týsinbegendikten shyghuy mýmkin. Búl – nadandyqtan belgisi. Nadandyq keshirilmeydi. Ne bolmasa barlyghyn týsine túra, qastyqpen kinә qoygha bolady. Búl – imansyzdyq belgisi. Imansyzdyq nadandyqtan da jaman kýnә, sondyqtan onyng saldary da jaman.

Abaydyng jazghandarynyng barlyghy Aqiqat-Ras. Sondyqtan «Raspenen talaspa mý’min bolsan» deydi Abay. Búl arada «mý’min bolsan»  degen sóz «imandy bolsan» degen maghynany bildiredi. Aqiqat Alladan shyghady. Imandy adam búl Aqiqatqa talaspay, oghan tolyq senedi. Eger senbese, onda ol músylman emes. Adam dengeyi imandylyqtan bastalady. Abay odan tómengilerdi «jarym adamdar», ne bolmasa «Aqyl da joq, my da joq. Daladaghy andarsyn» dep anmen teneydi. Sondyqtan raspenen talasatyndargha «Oyla, aittym: «Adamdyq atyn joyma!» dep, eger raspenen talasatyn bolsan, onda adamdyq atyn joyasyn, «adam» dengeyinen «jarym adam» dengeyine týsesing degendey bolady.

Sonymen, býgingi ruhany mesheulikten arylu ýshin Abay múrasyn iygere biluimiz kerek. Ol býkil Bolmystyn, onyng ishinde adamzat ómirining maqsaty jәne oghan jetu jolyn tolyghymen kórsetip berge. Búl Abay múrasyndaghy ruhany jetiludyng negizgi baghyt-baghdarlamasy.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog

Abai.kz