Qazaq әdebiyeti synynyng negizin salushylardyng biri, synshy-ghalym, Qazaq KSR Halyq jazushysy Múhamedjan Qarataev: «Eger syn shyn paydaly, jandy, әserli syn bolsa, ol qashanda kórkem әdebiyetting belgili bir kezenining nәtiyjesi bola túra, sol әdebiyetting basyndaghy barlyq qúbylystaryn tolyq zerttep, tereng týsinu arqyly onyng aldyn boljaydy, jón silteydi, әdebiyet qozghalysyna dem beredi, kótermeleydi, jetekteydi. Sóitip әdebiyetting bolghan, bar jaghdayynyng tuyndysy bolumen birge ózi sol әdebiyetting jana jaghdayda ósuine әreket jasaydy, qúral bolady» («Qazaq әdebiyeti synynyng mindetteri», Qazaq Sovet jazushylarynyng 1-plenumynda jasaghan bayandamasy) – dese, al «perishte bolyp tuylyp», ómirden әdildikting tuyn kóterip, ónerde «әulie bolyp ótken adam, – B.Sarybalaúly» Zeynolla Serikqaliyúly: «Shyn maghanasynda, naghyz syn, mening úghymymda, bastapqy jazushy qalam tartqan... Sýiikti taqyryp baylyghyn ary qaray jandandyrushy, qalamgerlermen jarysa tolghanyp, avtor oiyn úshtaushy, qajetti jerinde tipti jetildirushi, damytushy. Barlyq kezde birdey ol jazushyny, shygharmany tek týsindirushi bolyp qalmaugha tiyis», – deydi.

Búl eki synshynyng qazaq әdebiyetining synyna bolghan kózqarasy, arman-tilegi men maqsat-múraty bir ekenin bayqau qiyn emes. Biraq solardyng jolyn quyp, shygharmasynyng kemshiligin dәl tauyp avtorlagha janashyrlyqpen qoldau kórsetip,  dostyq pikir aitatyn bilimdi, bilikti, parasatty synshylardy óz basym әli kóre almay kelemin!

Qazirgi qazaq әdebiyeti synynda kópire maqtau men sypyra jamandaytyn at tóbelindey shoghyr payda boldy. Maqtaytyndar jazushy men shygharmany tek týsindirip, avtordy janyn sala dәripteumen әure bolady da, al syngha aldym degenderin oqyp otyrsang deni «tobyq jasyrar tereni joq», ghylymy negizi әlsiz, shygharmanyng arghy qatparyna boylay almaghan, jenil qarpyp, kórineu túrghan birli-jarymdy kemistikterdi kóldeneng tartyp qazbalaghan baldyr-batpaq dýniyeler. Tipti, keybireuinde tuyndynyng tabighatyna ýniluden kóri, óz basynyng ókpe-nazyn aitu, pikir kótergen bolyp avtordyng jeke basyna shabuyldau, kekep-múqau, tyrnaq astynan kir izdeu jәiiti basym. Sol arqyly qalamgerlerding qúqyghy men bet-bedeline, ataq-danqyna qasa-qana kir keltirip jýrgender de joq emes, barshylyq.

Múnday maqalanyng kókesin ózin Zeynolla Serikqaliyúly, Saghat Áshimbaev, Baqyt Sarybalaúlymen qatar qoyatyn, «berik prinsipti synshylardyng birimin» deytin Júma-Nazar Somjýrekting maqalasynan da bayqadyq. Men emes, kez kelgen kózi qaraqty sanaly oqyrman «berik prinsipti synshynyn» biz sóz etpekshi bolyp otyrghan maqalaryn oqyghannan keyin qanday oida qalatynyn aitudyng ózi qiyn.

Endi Júma-Nazar Somjýrekting alghashqy maqalasyna ýnlip kórelik. Maqalanyng «Ashynghannan shyghady ashty dausym» («Ýsh qonyr» №27, 17 tamyz 2011 j.) degen taqyrybyn oqyp zorlyq-zombylyq kórgip, ómirden kýder ýzgen adamnyng janayqayy bolar dep oilaghanmyn. Onyng ýstine maqala: «Attap basqan sayyn aldynnan shygha keletin әdiletsizdik atty saytannyng sapalaghy kimning de janyn jegidey jep, jýikesin kemirshiktey kemirip júqara beredi ghoy. Ádiletsizdikke etimiz ýirenip ketkeni sonday, onyng kóbine tózip jýre beremiz. Tózbegende de, oghan qarysy qylar qayranym joq. Ádildik izdep aryzdansan, ony tappay sharshaysyn», – dep bastalady.

Sóitsek, «mýshәiralarda joly bolmaghan», dúrysy «mýshәiranyng jýldesine iline almay qalghan» J-N.Somjýrekting janaqayy bolyp shyqty. IYә, raqymsyz myna dýniyening kesirinen joly bolmaytyndar búryn da bolghan, qazir de bar, búdan keyin de bola bermek... Bir esepten búl ómir sonysymen qyzyq qoy. Adamnyng ózi oilaghanynday bola beretin zaman qayda bar?! Ótken jyly mereytoyyn toylap, mýshәira jariyalap, aqyn-jazushylarymyz mәre-sәre bolghan qazaq poeziyasynyng qos shyny Múqaghaly Maqataev pen  Qasym Amanjolov ta óz zamanynyng «әdiletsizdiginen» ainalyp óte almaghan. Sondyqtan da M.Maqataevtyn: «Shanbasqan arhipterden tabylarmyz», – dep Fәriza Ongharsynovagha múng shaghyuy men Q.Amanjolovtyn:

«Jenisim mening jaryq etse,

Keledi dos bolyp ant berip.

Bir jerimnen qalt ketse,

Ketedi shirkin jalt berip», – degeni de sol siz aitqan әdiletsizdikterding bir parasy bolar. Sol sebepten de J.Ermanov Maqataevqa arnaghan «Baq pen sor» degen óleninde:

«Oyy biyik,

Boyy biyik ortadan

Jandy-sóndi

                      lapyldaghan órt adam.

Eshkim ony sipaghan joq mandaydan,

Eshkim ony qaqqan emes arqadan.

Basyn iyse, adaldyqqa iyetin

Eshkim onyng týsingen joq niyetin.

Ózeginen teuip jatqan ómirdi ol

Ógeysimey, Ólip-óship sýietin!» – dep jyrlapty. Qanday keremet kórkem obraz! M.Maqataevtyng býkil bolymysy men jasampazdyghy osy eki shumaqqa siyp túrghanday.

J-N.Somjýrek mýshәiradan jolynyng bolmay jýrgenin kóbinese Jazushylar odaghynyng tóraghasy N.Orazalinnen kóredi eken. Óitkeni, eki maqalasynyng da ýshten bir bóligi N.Orazalindi kýnәlaugha arnalghan. Tipti, keyde N.Orazalinning ar-namysyna tiyetin sózder de kezdesedi. Onyng bәrin tizbelep aityp otyrudyng ózi úyat. Deytúrghanmen sózimizge dәlel retinde J-N.Somjýrekting sózderinen sitat keltiruge tura keledi. Ol: «Ádil qazylar alqasy degen jay aty ghana. Jazushylar Odaghynyng sheksiz biyligine ie bolyp alghan, «mәngilik mәrtebeli qúrmetti» tóragha Núrlan Orazalin jyr mýshәiralarynyng jýldesin jabyq konkurs talaptaryna say emes, óz mýde-tilektesterine qaray bóliske saludy әdetke ainaldyrghan. Jabyq konkurs, býrkenshek at degen de jay qulyq. Yaghni, qulyqtaryna qúryq ta, syryq ta boylamaydy. Kýni búryn kelisilgen, jobalanghan óz avtorlaryna jýlde ýlestiriledi», –  dep bar kýnәni N.Orazaliyge ýiip-tógedi de, ayaq astynan jalt berip: «Qazylar alqasynyng  tóraghasy aqsaqal aqynymyz Túmanbay Moldaghaliyev ekenin búryn oqyp estigenbiz. Túmekeng jetpisting bel ortasyn asyp, seksenge qaray ayaq basqanda pendelikke barmas, Qúdaydan qorqar, tabandylyq tanytar, әdilettilikke, jolsyzdyqqa jol bermes dep ýmittengenbiz. Qaydaghy?! Bas jýldeni Jýrsin Ermangha alyp bergeni – 2008 jyly sol Jýrsin úiymdastyryp ótkizgen «Bir óleng – bir әlem» atty jyr mýshәirasynyng bas jýldesin Túmanbaygha bergizgenining qarymtasy ekenin júrt birden bile qoydy». «Túmanbay men Jýrsin sauda aiyrbasyn jasady», – dep T.Moldaghaliyevti aiyptaugha ótedi.

Ol jәne «Sәken Imanasovting jazylmaghan ólenine komissiya tóraghasy – әdil «qazy» Túmekeng (Túmanbay) dosyna myrzalyq jasap,  qolynda túrghan tegin aqshany tegin bere salghan» («Ýsh qonyr» №33, 28 qyrkýiek 2011 jyly «Mýshәira – mazaq hәm «toyymsyzdar toby»), – dep «tiyse terekke, tiymese bútaqqa tiyer» degenning kerin keltiredi. J-N.Somjýrek: «Jýlde alghandardyng kóbi búrynghy mýshәiralarda da sybagha alyp, mýshәira nomenkloturasynda enip alghandar eken. «Qazaq әdebiyeti» gazetining betin bermeytinder de solar. «Ózderi bi, ózderi qoja, ózderi úly aqyn» bolyp alghandar kilen», – dep yzagha bulyghady. Avtordyng búl sózinizge sensek. Qazaq әdebiyetinde «mýshәira nomenkloturasyna» men «Qazaq әdebiyeti» gazetining betin bermeytin» aqyndardan basqa qara ýzip ozyp shyghatyn aqyndar bolmaghan bolmay ma? Sol ýshin de mýshәirany solardyng jenip alary sózsiz ghoy. Oghan amal neshik?!

«Ekinshi oryn alghan Iran-Ghayyp pen Bilispek Ábdirazaqtyng ólenderin gazet baspapty. Soghan qaraghanda onsha bolmasa kerek. Ýshinshi oryn alghan ýsheuding biri Sәken Imanasovtyng jyry da jaryalanbapty. Sol sebepti pәlen-týnlen dep pikir aita almaymyz, – J-N.S.». «Ózderi bi, ózderi qoja, ózderi úly aqyndargha» «Ýsh qonyr» gazetine shyghu tansyq bolmaghan shyghar. Men birdeme bilsem Iran-Ghayyp pen S.Imanasov qazirgi qazaq poeziyasynyng aldyghy qatarynan kórinip jýrgen aqyndar. Al Bilisbekting óleni «onsha bolmay qalghanan» emes, tóte jazudan kirillisia audaratyn adam bolmay qalghanyn bilmegennen keyin, búlay aitugha qalay auzy bardy eken. Obal-sauap degen bar emes pe?! Bilisbek J-N.Somjýrek oilaghanday «onsha bolmaghan» óleng jazbaydy. Oghan mening senimim kәmil!

«Jýldegelerding ólenderinde bayandau, aitu bar da, óz oilaryn kórkemdik kestelermen kórkemdep jetkizu jetispeydi. Teneu, epiytet, metafora, balau, әserlep suretteuler joqtyng qasy. Tyng oi, tyng әserli tirkester, oqyrmangha oy salatyn myqty týiinder de neken sayaq, – J-N.S.». Búlay jenil-jelpi aita salu adamgha onay. Biraq búl poeziyagha jasaghan qiyanat esepteledi. Avtordyng búl sózin teriske shygharu ýshin alysqa barmay-aq dәlel retinde J.Ermanyng jogharydaghy eki shumaq ólenin alugha bolady.

«Ýshinshi oryn alghan Rysbek Dәbeyding «Maqataev kóshesi. Sayabaq» óleni: Ótirik kýletin, ótirik jylaytyn, Jәdýgóy jandargha jayyng joq únaytyn... Ólenge ainalghan ómirding ózegi, Paraqtar betinen halimdi súraysyn, – dep bastalypty. Ómirding ólenge ainalghany jón, al paraqtar betinen Múqaghaliyding Rysbekting halin súraytynyn qalay týsinemiz? Múqang әlde kezinde oghan halin súrap óleng arnap pa eken? Arnaghan kýnde de ony múnda qystyrudyng qisyny qaysy?», – dep J-N.Somjýrek ózine-ózi súraq qoyyp, oghan jauap tappay dal bolady. Qúddy «men ne deymin, dombyram ne deydi» degenning dәl ózi. Al aqyn býgingi qoghamda ómir sýrip otyrghan key adamdardyng ruhany baylyqtan qúry alaqan qalyp, aqshanyng qúlyna ainalyp bara jatqanyna nalidy. «Ótirik kýlip, ótirik jylaytyntar» kóbeyip ketti, onday «jәdýgóy jandargha aqyndar únasyn ba?». Tek aqyndar ýshin «ómirding ózegi óleng bolyp» kitapqa jazylyp  qala beredi. Sol kitaptan oqyp «siz ben bizding halimdi súraytyn jandar tabylady» degen ýkili ýmitin keleshekten ýzbeydi. Aqyn M.Maqataevtyng eskertkishine múnyn shaghu arqyly oiyn bólisedi.

J-N.Somjýrek jәne «ýshinshi shumaghyn: «O, Múqa! Men seni saghynam birtýrli...», – dep týiindeydi. Býkil el bolyp tóbemizge kóterip jatqan Múqaghaligha jay ghana býrtýrli saghynysh layyq pa eken? Múqana onday saghynysh qajet emes. Birtýrlisi qay týri? – degen de súraq tuady», – dep buynsyz jerden pyshaq úrady. Biraq aqynnyn: «Janymdy jep súrghylt kýnning reni, Shuyrghan el... Bayghús qanden ýredi. Keshe seni keleke etken kóp tobyr, Salqyn baqta seruendep jýredi», – degen óleng joldarynan J-N.Somjýrek qisynsyz súraghynyng jauabyn ala alady dep oilaymyn. Sol ýshin de aqyn Múqaghaliydi «birtýrli» saghynbay qaytsin?! Onymen qoymay J-N.Somjýrek: «Qalghan shumaqtary da tatymdy, túshymdy, jýrekke jyly joldary joq. Týiin de әlsiz. Múqaghaligha arnalghan jyrlardyng týiini jay týiin emes, tas týiin bolmas pa?»,  –  dep mysalgha: ... Qayran aqyn Maygýl qyzyn saghynyp, Temir jolgha әli qarap túrghanday... joldaryn keltirip: «Qaza bolghan qyzyn saghynghan aqyn nege temir jolgha qarap túruy kerek? Kensaygha jerlengen jerine qaray qarasa kerek-ti», – dep aqynnyng alqymynan alady.

Múqannyng Maygýl atty qyzyn tramvay qaghyp ketip mert qylghanyn bylayghy júrt jaqsy biledi. M.Maqataevtyng tas mýsini aqynnyng óz atyndaghy tramvay jolyna qaratylyp soghylghany da aqiqat. Sol sebepten de aqyn ólenining taqyrybyn: «Múqaghaly kóshesi. Sayabaq» dep qoyghan joq pa? Eger J-N.Somjýrek aitqanday Kensay turaly bolsa onda aqyn ólenining atyn mýmkin «Múqaghaliyding mýrdesi. Kensay» dep qoyghan bolar ma edi? Onda búl óleng mýlde basqasha jazylary sózsiz edi.

Alayda, J-N.Somjýrek: «Jazushylar odaghy basshylarynyng poeziyagha degen talghamdarynyng tym tómendigine, qarabaylyghyna qayran qalasyn. Búl – әdildikti belden basu, ózim bi, ózim qoja dep, oilaryna kelgenin istep, taylaqtay tayrandap, búdan әlde qayda jaqsy ólenderin joldaghan ózge jaqsy aqyndardyng betine týkiru», – dep Odaqty qarghap-sileuden bir janylmaydy. J-N.Somjýrek yntalandyru syilyghyn alghan J.Bódeshting «Jetisu suretteri» degen óleninen myna shumaqty júlyp alyp: «Shyndyqty jalghan dese kim onady, Mýk basyp, kógertip túr qúm obany. Asan qayghy jelmayasyn shógeripti, Jer joq dep Jetisuday múnan ary. Birinshiden, birinshi joldyng óleng mazmúnyna esh qatysy joq (Qalay qatysy joq? Sóz shyndyqtan búzylmaydy. Óitkeni jer jannaty Jetisudyn  qúm obalarynyng ózi de kógalgha ainalyp ketkenin aityp otyrghan  joq pa? Qanday kórkem suret desenizshi! – Á.Á.). Sebebi, Jetisudy jer jәnnaty emes dep kim aitty? (Óziniz de búl shyndyqqa moyyn úsynyp otyrghan joqsyz ba? – Á.Á.) Ekinshiden, mýk tundrada ósetin ósimdik, keyin torfqa ainalady. Osy  ekinshi joldyng maghanasy bualdyr (Sebebi, siz mýkting Jetisuda da ósetinin bilmey otyrsyz. Sondyqtan bilmeytin nәrsege orynsyz bas súghu  dúrys emes. – Á.Á.). Qúm obalar, negizinen, Jetisu jerinde emes, Qaraqúm, Qyzylqúmdargha tәn. (Oghan kóz jetkizu ýshin siz Jetisudyng jerin bir aralap shyghuynyz kerek siyaqty, – Á.Á.). Sosyn, qúm obalardy mýk basyp túr deuge bola ma? (Nege bolmasyn? Óitkeni Jetisudyng basqa ónirden artyqshylyghy osynda túrghan joq pa? – Á.Á.). Ýshinshiden, tórtinshi joldyng maghanasy mýldem keri ketip túr. Avtor «Jetisudan artyq jer joq» degisi kelgen, biraq «ary» sózi artyq degen sózding sinoniymi emes. «Ári qaray» ary qaray jol joq degende aitylady, (Demek, siz «ary» sózin  «avtor Jetisudan artyq jer joq degisi kelgen» dep týsingen ekensiz, onda «ary» sózi búl jerde «artyq» sózimen auyspaly maghanada qoldanylyp túr. Ol aqyndyq sheberligining aiqyn tuyndysy. Oghan dau aitu orynsyz. – Á.Á.).

«Kelesi bir shumaqta: Qashanghy qara tasqa ter sinbeydi, Sinbegen ter jel qaghyp ólsin meyli. Jeti sudan qyz alghan Júmatayym, Hafizding arularyn mensinbeydi, –  deydi. Alghashqy eki jolda týk maghana joq, mensinbeydige úiqas ýshin ala salghan. Qara tasqa ter sindirmek bolyp jýrgen kim bar, – J-N.S.». Obiektivtik týrde qarasaq әriyne, qara tasqa ter sinbeydi. Biraq tasqa ter sinirmek bolghan J.Bódeshting poeziyasy. Óitkeni, eski foliklorda, býgingi jazba әdebiyette de qaratas qataldyqtyn, ymyragha kelmeytin meyirimsizdikting beynesi retinde alynyp kelgeni belgili. Aqyn: «Qashanghy qara tasqa ter sinbeydi», – dep dýniyege jar sala otyryp, kókiregi qaranghy, jýregi tasqa ainalyp ketkenderding keudesine sanylau týsirip, tas jýregin jibitu ýshin tynbay enbektenip kele jatqan dauylpaz aqyn. Qazaq atam «til tas jarmasa, bas jarady» degen sózdi beker aitpasa kerek.

«Al Bódesh bolsa: «Tasqa ter sinbeydi, sinbese ólsin meydi», – dep qara tasty qarghaydy. Soson Júmatay Jetisudan qyz alsa, ózi de sol ólkeden emes pe. Eger ol ózge ólkenden bolyp, Jetisudan qyz alsa sóz basqa. Mine, bir shumaqta qanshama qisynsyzdyq, qayshylyqtargha úrynghan, – J.N.S.». Men múnda qara tasty qarghaghan Bódeshti bayqap otyrghan joqpyn. Demek, aqynnyng poeziyagha tókken teri keuip bugha ainalyp ólse de, erteng shyq bolyp jerge qonyp kәdege jarayaytynyna senedi. Al Júmatay Jetisuda tua ma, joq basqa ólke de tua ma búl jerde onyng manyzy shamaly. Oghan bola «qanshama qisynsyzdyq, qayshylyqtargha úrynghan» deuding qajeti joq. «Birinshi joldaghy «qashanghy» emes, «qashannan» bolyp qoldanyluy  kerek. Qashanghy qara tas, bayaghydan kóneden beri degen maghanany bildiredi. Sonda kóne tasqa ter sinbese, jana tasqa ter siner me edi degen súraq tuady emes pe? Tastyng kónesi janasy degen bomaydy. Tastyng bәri jermen qosa jaralghan, – J-N.S.». Búl jerde «qashanghy»  ornyna «qashannan» degendi qoldanatyn bolsaq, әriyne, óleng jolynyng maghanasy siz aitqanday mýlde basqa arnagha búrylyp keteri sózsiz. Aqyn sol ýshin de «qashangha deyin» dep aitudyng ornyna  «qashanghy» dep sózdi óte oryndy qoldanghan. «Qazaqtyng búrynghy qara ólenderining kóbinde alghashqy eki joly songhy eki jolymen maghananlyq jaghynan baylanyspay, tek úiqas ýshin qoldanylyp otyrghan. Qazir onday óleng qúraugha bolmaydy, – J-N.S.». Búl kostum brlokiymen qazaqtyng taqiyasyn kiuge bolmaydy degenmen birdey ghoy. Múqaghaly da qara ólenge kýpi kiygizip, shekpen jauyp ýkilep jibergen joq pa?!

«Ól, tiril, biraq qalayda bir shumaqtyng tórt joly bir maghanagha baghynyp, birimen biri tyghyz baylanysta bolu kerek. Bódesh qazirgi ólenge qoyylar osy qatang talapty belden basyp, eski saryngha týsip kete beredi, J-N.S.». Múnda avtor qaydaghy qatang talapty aityp, qazaq poeziyasynyng ata tegi bolghan qara ólennen bir jolata at kekilindi kes dep otyrghan joqsyz ba? Eger J-N.Somjýrekting aitqanynday bolsa býgingi qazaq peziyasysy mәngýrt poeziyagha ainalmay ma? Sodan baryp basqagha mazaq bolmaymyz ba?! Bar gәp osy eki shumaq ólende túrsa alyp tastaugha da bolady. Oghan bola J.Bódeshting búl óleni aqsap qalmaydy. Sol qara jorasynan bir tanbay taypalyp kete beredi.

«Al ekinshi óleni «Múqaghaligha múng shaghu» – Múqaghaly turaly emes, ózi turaly shygharylghan ólen. 13 shumaq óleng týp-týgel Múqaghaligha aryz aityp, óz múnyn shaghyp, shaghymdanudan túrady. Jeke basynyng kýiin kýiittep, adressiz әlde kimderge renish bildiredi, ash araday talaghan alayaqtardan esemdi kim alyp beredi deydi. Kompozisilyq tútastyq joq, birdi aityp birge ketedi, – J-N.S.». «Múqaghaligha múng shaghu» dep taqyryptyng ózi aityp otyrghanday. Aqyn Múqana qalay múng shaqsa da óz erki ózinde. Aqyn múnyn shaghu arqyly Maqataevti qazaq poeziyasyda pir tútatyn, asqaq ruhynan kýsh-quat alatyn aghalarynyng biri ekenin aityp otyr. Myna dýniyede Jәrkenning múnyn tyndaytyndar ainalasynda qalmay bara jatqanyna nalidy. Sol arqyly Múqannyng ruhymen syrlasyp bir jenildep rahat tapqanday bolady. Búl jerde aqyn siz aityp otyrghan «kompozisilyq tútastyq»  deytin tar shenberdi tastalqan etken. Búl naghyz aqyngha tәn minez ben shabyt. Ol bireuding adresin naqtylap jazatynday jurnalistik zertteu jýrgizip otyrghan joq qoy. Ol jeke basynyng kýiin kýiittese de, qazirgi qoghamnyng bet beynesin ótkir de, kórkem tilmen kesteleu arqyly biraz kelensizdikterding betin ashqan. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» degen ataly sóz osyndayda aitylsa kerek.  

«Dey dey kelip: Arystanday aqyrghan sen bolmasan, Aqyn bolyp men daghy jartpaspyn, – dep týiindeydi. Aqyn bolyp jartpaytynyng ózi bilip otyrsa, onda mýshәiragha qatysyp nesi bar demeske lajymyz joq. Qysqasy, búl ólende Múqaghaly joq, Bódeshting ózi ghana bar, – J-N.S.».  Múnda  aqyn «arystanday aqyrghan» arqa sýier aghamyz, siz poeziyagha «aybyndy alyp tasqyn bolyp» kelip, bizge sara jol ashpasanyz sizding artynyzdan aqyn bolyp ere almas edik. Aqyn bolyp ta jarytpas edik. Qúdaygha shýkir, mening býgingi dengeyge jetuim sizding arystanday aqyrghan asqaq ruhynyz, artynyzgha qaldyrghan asyl múranyz dep әlemge jar salady.

«...Ólenning taqyryby da dúrys emes, Múqaghadigha emes, Múqaghaly ruhyna múng shaghu» dese bolar, – J-N.S.». Ólenning taqyryby qalay dúrys emes, әriyne, Múqaghaly baqilyq, aruaqty adam bolghandyghy ýshin ruhyna múng shaghylatyny aqiqat. Taqyrybyn «Múqaghaly ruhyna múng shaghu» dep ózgertuding ne qajeti bar?

«Yntalandyru syilyghy tizim boyynsha ýlestirilgen Quandyq Sholaqovtyng «Ólenning ózeginde óleng bar» bylay týiindeledi: Alynaryn sezgen arman shyny bir, Baqytty aqyn, qúshqan kónil gýli núr. Men biletin bolsam eger birdeme, Aranyna súm ajaldyng sen jazghan, Simaq emes tiri jyr men iri jyr. Alghashqy eki joldyng maghanasyn qara sózge ainaldyryp baryp әzer úghasyn, – J-N.S.». Biz búl sózdi qara sózge ainaldyrmay-aq týsinip otyrsyz. Ádeyi týsinbegendey synay tanytyp otyrghanynyz synshygha jaraspaytyn jat qylyq.

«Ekinshi joldaghy «...qúshqan kónil gýli núr» týsinip kóriniz. Ýshinshi joly mýldem artyq, bosqa qystyrylyp túr. Ózi aitqanday biz de birdeme bilsek, – J-N.S.». Búnynyzgha jol bolsyn, baqytty aqynnyng kónil gýli núrdy (әriyne, kýnning núryn, sezim núryn) qúshyp, óbip túrghan joq pa? Osy joldy oqyp otyryp Q.Sholaqov shynymen baqytty aqyn eken degen oida qaldym.  Ýshinshi jol bosqa qystyrylyp túrghan joq, kerisinshe ólenning ajaryn ashyp, oiyn odan ary aiqynday týskendey.

«Songhy eki joldaghy týiin sózdi qazaq bolghan jaqsy aqyndardyng bәrine ertesinde-aq aityp jýrmiz. «Endi ekinshi ómiring bastaldy, seni ajal alghanmen jyrlaryng mәngi jasaydy», – dep. Dúrysy, sonyng aldyndaghy tәp-tәuir shumaqpen bitire salu kerek edi, – J-N.S.». Sonda búl baqilyq bolghan jaqsy aqyndargha aita-ayta jauyr bolghan sóz degeniniz keledi ghoy. Búl jerde aqyn Múqaghaligha arnaghysy kelgen eken arnasyn, ony nege biz arnama dep aituymyz kerek. Siz aitqanday «aldyndaghy shumaqpen bitire salsa» aqyn búl ólenin atqa jaydaq mingizip jibergen bolmay ma?!

«...Batyq Mәjitúlynyng «Eski qarasaz», «Azattyqtyng aqyny», «Qazaghyna qanatty jyr qaldyrdy» atty ýsh ólenning ýsheui de Múqaghaligha arnalghan. Al ýsh ólenning ekinshisi Jetisugha, ýshinshisi tәuelsizdikke arnalsyn degen mýshәira qayda? – J-N.S.». Eng ókinishtisi synshy B.Mәjitúlynyng ýsh ólenin tolyq oqymaghandyghy belgili bolyp túr. Aqyn «Eski Qarasaz» degen ólenin oqyp otyrsanyz: «Saryala qaz, ýirekter qonar many, Sonda oyanghan aqynnyng bala armany. Eski Qarasazdy sen bilesing be, Qara ólenning qara júrt, qara ormany. Aqyn ýshin búl aimaq eng kórikti, Árqashanda úlyna dem beripti. Qarasha ýiding qasiyet, kiyesi bar. Talbesigi osynda terbelipti», – dep Múghalay aqynmen onyng tughan jeri Qarasazdy qatar qoyyp jarystyra, shendestire sheber kesteleydi. Ary qaray óleng osylay órile beredi. Biraq J-N.Somjýrek «Eski Qarasazdy» Jetisudyng bir púshpaghy ekenin bilmeytin siyaqty. Óitkeni, «aqyn ýshin búl aimaq eng kórikti» ekeni aqiqat. Osy ólendi oqyp otyryp aqyn Jetisu turaly óleng jazbapty degeniniz aqylgha simaydy.

Al B.Mәjitúlynyng «Azattyq aqyny» degen óleni tәuelsizdikke arnalghan. Aqyn B.Mәjitúly ólenning birinshi shumaghynan tartyp sonyna deyin tәuelsizdik turaly jyrlaydy. Tek әr shumaghynyng songhy jolyn «Múqaghaly ólenderin oqydy» dep týiindep otyrghan. Oghan da mysal keltireyik pe. Mysalgha, ólenning songhy eki shumayn alayyq. Aqyn: «Azattyq dep әn salghandar, Asulargha jol salghandar, Kók bayraghyn jelbiretip, Kóktemderin qarsy alghandar – Múqaghaly ólenderin oqydy. Saparlargha saylanghandar, Qúshaqtaryn jayghan jandar, Aq Ordamyz – Astananyn, IYesine ainalghandar – Múqaghaly ólenderin oqydy», – dep, tәuelsizdikti jyrlaydy. Búl óleng shumaqtaryn taldap jatudyng ózi artyq.

Osyny bile túra J-N.Somjýrek: «Demek, konkurs shartyna say emestigine qaray mýlde esepke alynbauy kerek emes pe. Mýshәirany úiymdastyryp otyrghan Jazushylar odaghy, onyng taghayyndaghan әdil qazylar alqasy búl shartty kórer kózge nege búzady? Sudyng da súrauy bar. Búl – naghyz zang búzarlyq, tipti bas búzarlyq. Mýshәiragha bólingen milliondaghan tenge qarjyny talan-tarajygha salghandyq. Olay bolsa búl qarjy polisiyasynyng aralasatyn sharuasy. «Ýsh qonyr» gazeti jay qaldyrmay tiyisti oryndardyng tekseruin súraydy dep oilaymyz», – dep Jazyushylar odaghyna qisynsyz jala jabady. Bilmegen u ishedi degen osy shyghar. Onymen qoymay búl iske «Ýsh qonyr» gazetin aralastyryp beker bosqa gazetti arandatugha deyin barghan.

«Ataqty Serik Aqsúnqarúly basqa aqyndarday ter tógip jatpay-aq «Ruh» degen bar bolghany ýsh-aq shumaq jyr jazyp yntalandyryu syilyghyn op onay qalpaqpen úryp alypty» depti J-N.Somjýrek. Ózi ataqty aqyn bolsa әriyne yntalandyru syilyghyn qalpaqpen úryp alatyny haq. Ol jәne «...Maghjannan – Múqaghaligha ainalyp, Ordana oinaq salam bir kýni. Endi osynday lepire beruge bola ma eken?» – deydi. Ataqty aqynnyng Maghjannan – Múqaghaligha ainalyp Ordamyzda oinaq salsa ne bolypty. Aqyn elding serisi, erkesi emes pe? Ony keshiruge bolady. Áyteuir, «Ordana oiran salam» dep otyrghan joq qoy. Odan Qúday saqtasyn?!

«Erkin Ibitanov atyndaghy arnayy jýldege ie bolghan Jaras Sәrsekting «Payghambar aqyn» óleninde Múqaghalidyng beynesi de, onyng payghambargha úqsatarlyq esh qasiyeti de suretilmeydi» degeninizge kelisuge de, kelispeuge de bolady. Kelispeytinim búl jerde payghambardyng orny mýlde bólek, kelisetinim  J.Sәrsekting Múqaghalidy payghambardan kem kórmeytini. Ony aqyn óziniz aitqanday «qarapayym jyr joldarymen» әdemi kestelep jetkize bilgen. Mýmkin ólenning atyn «Múqaghalidyng qazasyn estigende»  dese bolar me edi?

Endi J-N.Somjýrekting ekinshi maqalasy (alghashqy maqalasynyng jalghasy) «Mýshәira – mazaq hәm «toyymsyzdar toby» haqynda» («Ýsh qonyr» №33, 28 qyrkýiek 2011 jyly) atty maqalanyzgha ayaldap óteyik. Búl maqalanyzda da aldynghy maqalada aitylghan Jazushylar Odaghynyng tóraghasy N.Orazalin men komissiya tóraghasy T.Moldaghaliovke degen әlәulayynyzdy qaytalaudan bir jazbaysyz. Sebebi, sizge eregeskendey T.Moldaghaliyev «Shyghys shynary» mýshәrasynda bir milllion tengeni qanjyghalaydy. Búl da sizge ruhany soqqy bolyp tiygen sekildi. Sol sebepten de búl joly syn jebeniz aldymen T.Moldaghaliyevqa qaray atylypty. «Túmanbay sonau studenttik kezinde «Student dәpteri» degen túnghysh jyr jinaghymen tanylghan aqyn. Men ol kitabyn ol kezde oqy alghanym joq. Degenmen  onda jәne odan keyingi jyr jinaqtaryndaghy mahabbat taqyryby bir-shama jaqsy jyrlanghan bolu kerek, mahabbat jyrshysy atanyp ketti, – J-N.S». Túmanbaydyng alghashqy jyr jinaghyn J-N.Somjýrekting oqy almaghanyna Túmekeng kýnәli emes. Al odan keyingi jyr jinaqtaryn da oqy almaghany synshy ýshin dúrys bolmaghan. Sol sebepten de J-N.Somjýrek: «...Mahabbat taqyryby bir-shama jaqsy jyrlanghan bolu kerek» dep «senimsiz» pikir aitady.

«El beker aitpaghan shyghar, Myna bir milliongha baghalanghan óleninde sonyng bәrin ózi joqqa shygharyp, auylda ózine qaramaghanyn, odan keyin de ózine qyz ghashyq bolmaghanyn, sóitip kezinde onday baqyt búiyrmaghanyn aita kelip: ...Qyzdar onsha qyzyqpaghan jigitti, Mahabattyng jyrshysy dep jýrgen kim? – dep tamamdaydy. Osynday da sóz bola ma eken – J-N.S.).  «El beker aitpaghan shyghar...» degeninizdi týsinsem búiyrmasyn. Aqyn «mahabbat jyrshysy» degen el bergen madaqty búl jerde joqqa shygharayyn dep otyrghan joq. Kerisinshe sonyng astaryn asha týspekshi. «Birinshiden, mahabbat jyrshysy bolyp, tamasha mahabbat lirkasyn tudyru ýshin aqyngha qyz qarap, ghashyq boluy shart emes. Sol qaramaghan qyzgha aqynnyng ózi ghashyq bolsa, sonda ghana ghashyqtyq jyrlary tuady – J-N.S.» degeniniz ben kelisuge bolady. Biraq, aqyn Túmekeng búl óleninde «maghan qyzdar ghashyq bolghan song mahabat jyryn arnadym» dep otyrghan joq qoy. Aqynnyn: «...Bizding auyl qyzdarynyng bәri de, Qaraghan joq maghan ghashyq  kózbenen», «... Maghan ghashyq qyzdy kóre almay, jigittikting bazaryna kiriptik». «...Bastapqyda otyratyn qasymda, Qara qyz da Túmanbaydy úmytty» , – degen óleng joldarynan mektep qúshaghynda jýrgende ózi únatqan qyzdargha kónilin bildire almay, ishte túnshyqqan sezimning jeteginde jýrip «jigittikting bazaryna» bayqamay kirip ketken úyan, úyalshaq aqyn balanyng beynesin kóre alamyz. T.Moldaghaliyevtyng «Student dәpteri» degen jyr jinaghyndaghy ólenderding dýniyege keluine mýmkin mekteptegi ghashyqtary sebepshi bolghan shyghar, kim bilsin?!

«Túmanbay osy óleninde ózine qyz qaramaghanyn anasynan kórip, meni nege súlu qylyp tumadyng dep kinәlaydy. Búl da bos sóz. Nege deseniz Túmekeng jasynda qyz qaraytynday kórikti jigit bolghan. Qarata alamasa ózining qyrsyzdyghynan bolar. Anasyn beker kinәlaghan. Qysqasy búl óleng emes – әlәulay, – J-N.S.». Myna sózinizden Túmanbay emes, óziniz «әlәulayymgha» salyp laghyp ketkeninizdi bayqau qiyn emes. Aqyn Túmeken: «...Tughannan son, asyl anam, Túmashyn, Nege súlu qylyp tumaghan?..», – dep bala kezinde mahabbatta joly bolmaghanyn «syrtqy súlulyqtan bolu kerek» dep kelte oilaghan balalyq aqymaqtyghyn eske alyp, júrtqa tamasha әzilmen, móldir lirikamen býgin әshkere etip otyr. Bәrimizde bala boldyq, mektepte oqydyq. Mahabbatta ghana emes, kez kelgen nәrsede jolymyz bolmay qalsa ata-anamyzdan nemese basqada sebepterden kóretinbiz. Balalyq mahabbat degenimiz tek ótkinshi sezim ghana. Búl kez kelgen balanyng basynda bar oqigha... Búl naghyz balalyq bal dәurenning aqiqaty. Múny eshkim joqqa shyghara almaydy.

Aqyn jәne sol kezdegi joly bolmaghan sezimin: «Múrtym jana tebindegen kezimnen, Órttey órship bir múng túrdy kózimde. Men ne ýshin ókpeledim ómirge, Maghan baqyt bermeding dep kezinde», – dep oiyn odan ary asha týsedi. Oghan bola «qyz qaramaghanyn anasynan kórip, meni súlu qylmadyng dep kýnәlaydy» degeninizding ózi bos sóz. T.Moldaghaliyevtyng búl óleni turaly aqyn Zeynolla Tileujanúly: «Men Túmaghandy mektepte oqyp jýrgende bilgem. Qazaq halqy alghashqy kitabynan tanyghan. Tipti, bir kezderi osynday úlaghatty, ýlken aqyn bolsam dep, ol kisining qyldan nәzik lirikasyna eliktep óleng jazgham. Sondyqtan Túmaghana syn aitugha ózimning órem jetken joq dep sanaymyn», –  dep jazypty «Jýldeden әrkim-aq bar talasy... Sonda da solardyng bar tandamasy» («Ýsh qonyr» №30, 7 qyrkýiek 2011 jyly) degen syn maqalasynda. Búl naghyz ólenning parqyn, narqyn biletin aqynnyng jýrekjardy shyn sózi. Bizding odan alyp-qosarymyz joq.

Alayda, J-N.Somjýrek: «Búl joly da qanaghatsyzdyq, toyymsyzdyq tanytypty...», «...maqtaghandy kim jek kórsin. Úlyqbek Jýrsinge ýshinshi orynnyng 400 myng tengesin shytyrlatyp sanap bergen. Netken myrzalyq! Joq búl myrzalyq emes – erkinsip, dandaysyp, әbden betimen ketkendik! Áytpese, ata saqaly auzyna shyqqan  alpysqa kelip, aqsaqal atanghan aqyn, mýshәiragha osynday jasyq jyrlaryn úsyna ma», – dep jaghadan alyp, bet jyrtysugha deyin barghany úyat bolghan. Al «Jaqsy degen jay sóz, Ondaghy qaptaghan qatelikterdi logikalyq jaghynan qisynsyz joldardy Z.Tileujan búltartpay dәleldep bergen», – degen pikirimen az da bolsa kelisuge bolady. Óitkeni, aqyn Z.Tileujanov atalmysh maqalasynda J.Ermannyng ólenindegi aghattyqty dәl basyp kórsetken. Ásirese, Jýrsin «qol sozyp mahabbattyng jýldesine» men «óleng kýni ne bolar Úlyqbeksiz» degen eki joldan onbay sýringen. Ol turaly Z.Tileujanov: «...mahabbatta jýlde bolghan, ony jenip alghan adamdy kórgen de estigen de emespin». Al «...Úlyqbek ólensiz-aq kýn kóredi eken de, al óleng – qazaq poeziyasy Úlyqbeksiz óle qalady eken?!» – deydi. Óte dúrys pikir. Jýrsinning búl aghattyghy synshy Esmaghanbet Ismayylovtyn: «Ólenderdi búrqyratyp kóp jaza bergenshe, taqyryptardy, ómir kórinisterin, aqyndyq dýniyede tolghaghyn jetkizip, tereng mengerip jaz degen qaghida osydan tuady. Aqyn da baptauly jýirik at, qyran qús siyaqty emes pe?! Jýirikti kýnde bәigige qospaydy, qossa da jýlde almaydy, babyna keltirip qosqanda ghana ýmitin aqtaydy», – dep aitqanyn eske salady.

Z.Tileujanovtan layyqty baghasyn alghan ekinshi aqyn J.Sarsekting «Dauys» degen ólenin jan sala teristemek bolasyz. «...Basynda qarasózben bayandalghan andatpa bolmasa, ólenning ne turaly, kim turaly ekenin bile almas ediniz. Bar bolghany bes-aq shumaq. Kýn shyghatyn jaghymdy ghayyp qylamyn dedi me, Kýn sýietin tәnimdi mayyp qylam deding be? Kóldenendep kók atty kónilimdi qaldyryp, Azdyghymdy betime aiyp qylamyn dedi me? – deydi. Nege azdyghymyzdy? Biz sheshenderden az ba ekenbiz? Búl ne sózi? – J-N.S.». Múnda aqyn Shyghys Qazaqstandy jәne onda jasap jatqan qazaqtardyng azdyghyn paydalanyp elding shyrqyn búzyp, bassyzdyq jasaghan kóldeneng kók attylargha obrazdy tilmen oily da, salmaqty súraq tastaydy. Biraq J-N.Somjýrek: «Ekinshi shumaghynda da osynday «dedi me, dedi me» dey beredi. Al osy joldardan aqynnyng ór dauysyn tauyp alyndarshy. «Dauys» dep taqyryp qoyghanymen, sol dauys joq. Jay qarabayyr, momaqan, mayda jyrlar. «Mayyp qylam dedi me» emes, mayyp qyldy ghoy. Tórt azamatymyzdy birdey jayratyp salyp otyrsa, Sәrsek jay «kónilimdi qaldyryp» dep júqalaydy», – dep Jarasqa «jan dausynmen attan sap, bar qazaqty atqa qondyryp sheshenderding basyna qara búlt ýiirip, kek alugha rúhtandyru kerek edi» degisi kelip túr ma?! Búl eski jaranyng auzyn ashyp, últ arazdyqty qozdyrumen birdey ghoy. Ol eldigimizge syn. «Sosyn ózinshe bylay lepirip taqpaqtay jóneledi: Sol qolymmen qausyrsam – bir degenim nemene, Ong qolymmen qausyrsam – myng degening nemene? Óz ýiimde siltegen bilek degen nemene, Arystannan alsang da jýrek degen nemene? Maghynasyz syldyr sózder tizbegi búl, – J-N.S.». Bile bilseniz búl shumaqta asqaq dauys ta, qarsy kelgen dúshpanyn onmen de, solmen de jayratyp salar myghym kýsh te bar. Naghyz qazaq batyrlaryna tәn qaiyetti bayqau qiyn emes. «Odan keyingi týiin shumaqtyng birinshi jolyndaghy: «Óshikkendi jaymenen ótkizetin óneshpiz? – degendi qalay týsinemiz? Óshikken sheshenderdi jaymenen óneshten ótkize salamyz degeni me? Onda óneshten ótkizemiz degenning ne jóni bar? – J-N.S.». Áriyne, bizding halyq óte sabyrly, eger kimde-kim qityghyna, namysyna tie beretin bolsa qazy-qarta jegendey qinalmay-aq, qinamay-aq qylqytyp júta salady dey kelip, aqyn búl oiyn «obalsyzgha opynyp oghash boldy-au demespiz» týiindeydi. Biraq J-N.Somjýrek: «Sәrsekting obalsyz yaghny obaly joq dep otyrghany kim? Opat bolghandar ma, elde opat etken sheshender me? Obalsyzgha, yaghny obaly joqqa qalay opynamyz? Tipti, solay dep aitugha bolmaydy ghoy. Al aitqan ekensiz týsinip kóriniz. Opynyp degen – ókinip degenning sinoniymi. Sosyn Sәrsek ne nәrseni «oghash boldy demespiz» dep otyr. Oryn alghan oqighany nege oghash demeymiz», – dep qisynsyz súraq qoyyp, sansaqqa jýgirtedi.

Múnyng týsinbeytin nesi bar. Sәrsek 19 jyldyng aldyndaghy oqighany «oghash boldy demespiz» dep otyrghan joq, kerisinshe «óshikkendi jaymenen óneshpen ótkizip jibergenimizdi» oghash sanamaytyn halyqpyz dep otyr. Al «Osy joldardy jazghan aqynnyng aqyndyghyna, tipti, qazaq tilinde dúrystap sóilem qúrap oiyn jetkize alatynyna kýman keltire bastaymyz. Áytpese, osynshama shatystyryp kisi jaza ma?» degeninizge jol bolsyn!

Búl jerde men aqyn Z.Tileujannyn: «Jaras Sәrsek «Dauys» degen shaghyn óleninde el múnyn, jer qúnyn, erlikti, tektilikti arqau etken», – degen pikirimen tolyq kelisemin. Biraq J-N.Somjýrektin: «Týiin shumaqtyng qalghan eki joly da onyp túrghan joq. Kónil qaryz bolsaq ta, Ómir qaryz bolsaq ta, Biz eshkimge tarihta jermen qaryz emespiz... – deydi. Jaraydy, eshkimge de jer qaryz emespiz. Biraq sheshender kisilerimizdi bizden jer daulap óltirgen joq qoy. Sәrsekshe, jer qaryz bolmaghanymen, kónil qaryz ekenbiz jәne ómir qaryz ekenbiz. Eger ómir qaryz bolsaq, olardyng adamdarymyzdy óltirip jýrgeni bizding ómir qaryz bolghanymyzdan ba?..», – degeninen birdeme týsinsem búiyrmasyn. Búl ólennen mening týigenim, aqyn tarihta bizding qazaq últaraqtay jeri men halqyn saqtap qalu ýshin «myng ret ólip, myng ret tirildi». Al sizder qughyn-sýrgin kórip bizding jerge ómirlerindi saqtap qalu ýshin kelgende bizding qazaq qúshaq jaya qarsy aldy, óz tuysynday bauyryna  basty, qolynda baryn ayamady, kerek deseng sender ýshin ómirlerin qiigha deyin bardy. Sonda myna istep otyrghan qylyqtaryng dúrys pa deu arqyly jalpy qazaq jerinde jasap jatqan kelimsekterge poeziya tilimen eskertu jasaydy.

«Birinshi oryn – 800 myng tenge syilyq alghan Qazybek Isanyng «Japandaghy jalghyz ýi» jyry turaly Zeynolla Tileujanov «taqyryp ashylmaghan» dep pikir aitqan eken. Alghash oqyghanda men Zeynollagha qosylghanday bolgham», – dep búl oiynan ainyghan sebebin J-N.Somjýrek jalghyz ýy bolyp otyratyn shopandardyng ýiimen týsindire kelip: «Q.Isanyng búl jyry erikti taqyrypqa arnalghan, kónil-kýy lirikasy. Ólendi týsinip oqityn oqyrmandy bey-jay qaldyrmaydy. Aqyn – kónil kýiinin, jýrek sezimining qúly. Jýregindi kernegen seziminnin, kýmbirlep tughan kónil kýiinning qúly bolmasan, aqyn da bola almaysyn. «Japandaghy jalghyz ýide» sol kónil kýy shertilgen, oqyrmannyng da kónil kýiin qozghaydy. Óleng sol maqsatyna jetip túr», – dep kónil jyqpas pikir aitady. Biraq aqynnyng neni aitpaqshy bolyp otyrghan ózekti oiyn ashyp bere almaghan. Óitkeni, Qazybek Isanyng búl óleni jay kónil kýy lirkasy ghana emes, sheksiz terendikke tartqan oy iyirimi men alghyr filosofiya bar. Sol ýshin ony әr adam shama-sharyqynsha әrtýrli týsinedi. Aqynnyng neni aitpaqshy bolghanyn bilu ýshin ólenning terenine sýngy alatyn Múhamedjan Qarataev, Esmaghanbet Ismayylov, Zeynolla Serikqaliyúly sekildi parasatty synshylar qajet bizge.

J-N.Somjýrek jәne: «...Byltyr Úlyqbek Serik Aqsúnqarúlyna bas jýlde berip, «Djiyp» mingizse, biyl Serik onyng qarymtasyn qaytaryp otyr. Obaly neshik, Úlyqbekting «Amanjol qúdyghy turaly balladasy» tәp-tәuir. Biraq týiini qate tújyrymdalghan. «...Arqaly jyrlarynan ot shashyrap, Aqynnyng jarqyraydy kólenkesi», – deydi. Ózin jarqyratpay kólenkesin jarqyratqany migha qonbaydy. Beynelep aitqannyng da qisyny bolu kerek qoy. Neshe jerden әserlep, neshe jerden beynelep aitsang da kólenkenin  jarqyraghanyn elestete almaydyn» – deydi. Demek, «ayyrbas sauda» degen viros J-N.Somjýrekting  oy-sanasyn әbden shatastyrghan jibergen. Sonyng kesirinen be, J-N.Somjýrek Úlyqbekke tisuding basqa jolyn tappay aqynnyng «...Arqaly jyrlarynan ot shashyrap, Aqynnyng jarqyraydy kólenkesi» degen óleng joldaryna «ózin jarqyratpay kólenkesin jarqyratqany migha qonbaydy», – dep orynsyz shýilikkeni dúrys bolmaghan.

«Birinshi oryn – bir million tenge berilgen Temirhan Medetbekting «Qasym agham-ay» jyry osy oryngha olqy bolyp túr. Temirhan songhy jyldary lekitip lepire beretin, ekpindi jyrdyn, asqaq sóileudin, әsereleuding jóni osy eken dep sózdi oryndy-orynsyz, jóndi-jónsiz sapyra beretin stili tauyp aldy. Synalyp ta jýr, biraq syngha qúlaq aspaydy, – J-N.S.». Temirhan arqaly aqyn, sondyqtan ólenderi de arqaly. Onyng ólenderinen tasqyn sudyng ekpinin bayqaugha bolady. T.Medetbekovting ólenderi sonysymen qúndy. Medetbekovting ólenderin synap jýrgenderding syny «tobyq jasyrar tereni joq» jalang dýniyeler. Sol sebepten aqyngha syn shybyn shaqqanday da әser etpey jýr. Biraq J-N.Somjýrek: «Myna jyrynda sonday lepirtken. «Qasym agham-aydy» qyryq ret qaytalaydy. Sening sózderin Kók múzdyng ózin Osynday órtep Jalyn qylady. ...Sening jyrlaryn Jerdi titiretip Jeti qat kókke jarylysqanday.. Sening jyrlaryn Tastar men tastar Zaryadtar men zaryadtar Qaqtyghysyp soqtyqqanday. Búl asyra әsireleu emes, jónsiz әsereleu. Poeziyada asyra әsereleu – kórkemdikting bir týri. Biraq migha qonbaytyn jónsiz әsereleu sheberlik emes, kópirtuge jatady. Temirhan kópirtuding sheberi bolyp barady», – deydi. Birinshiden, J-N.Somjýrek: «Temirhan «Qasym agham-ay» qyryq ret qaytalaydy» dep ótirik aityp otyr. Óitkeni, bar-joghy 52 joldan túratyn ólende 9 ret qaytalaghan «Qasym agham-ayyn» ol bes eselep jibergen. Olay aitudan úyalmay ma? Ekinshiden, J-N.Somjýrek «poeziyada asyra әsereleu – kórkemdikting bir týri» dep moyyndaghan bolady da, artynan «biraq migha qonbaytyn jónsiz әsereleu sheberlik emes, kópirtuge jatady, – dep sózine dәlel retinde aqqynnyng jogharydaghy óleng joldaryn mysalgha keltiredi. Biraq men búl óleng joldarynan migha qonbaytyn jónsiz әsireleudi kórip otyrghanym joq. Bәri óz arnasynda, óz ornynda.

«Synnyng maqsaty, – deydi Chernyshevskiy, «әdeby shygharmanyng jaqsylyghy men kemshiligi turaly ozyq qauymnyng oi-pikirin qalyng kópshilik arasyna jetkizip taratu bolyp tabylady. Álbette, ol maqsat tura, naqty nysana aiqyn bolghan jerde oidaghyday iske asady».

Ádette qalamgerler, «syn týzelmey, min týzelmeydi» degen sózdi jii aitady. Alayda, synshy týzelmey, syn týzelmeytinine onsha mәn bermeydi. Óitkeni, synshy týzelse, syn týzeledi. Syn týzelse, min týzeledi. Min týzelse, әdebiyet damidy, kórkeyedi. Búl – aqiqat!

Álimjan Áshimúly

Abai.kz