«Bireuding ýsh úly bolypty: ekeui óte aqyldy eken de, ýshinshisi... futbolshy eken» degen zildi әzilding Braziliyada qanshalyqty tanymal ekenin kim bilsin, alayda tenbil doptyng qyr-syryn týgel mengergen oiynshylardyng oi-óre jaghynan anau aitqanday artylyp kózge týse bermeytinin ras derek desedi. Biraq futbolshylar arasynda da intellektualdardyng kezdesetinine Braziliya qúramasynyng 80-jyldardaghy kapitany Sokrates dәlel bola alady.

Oqymysty oiynshy

Búghan «kinәli» – Sokratesting әkesi Raymundo myrza. Salyq agenti bolyp qyzmet etse de, tarihiy-ghylymi, pәlsapalyq әdebiyetke әues, әsirese kóne grek oishyldaryna tabynatyn, olardyng qanatty sózderin jatqa soghatyn otaghasy әuelgi ýsh úlyna sol ózining pirlerining atyn qoyypty: Sokrates, Sostenes jәne Sofokles. Tórtinshi úlgha kelgende ol әdetten janyldy ma, әlde «S»-dan bastalatyn basqa oishyldar eske týspedi me, әiteuir aqsaqal kenje balasyna óz esimin beripti. Erkeletip «Rayi» dep ataghandyqtan, birte-birte osy qysqartylghan esimmen tanylghan ol aghasynyng jolyn quyp, tanymal futbolshy boldy, 1994 jyly últtyq qúrama sapynda әlem chempiony atandy.

Sokrates Braziyleyro Sampayo de Souza Vieyra de Oliyveyra – bizding keyipkerimizding tolyq aty-jónin bir demmen aityp shyghu da onay emes (kóne grek attasynan erekshelenu ýshin «Braziyleyro» degendi ózi qosqan). Tórt úldyng ishinde әkesine tartyp, kitapqúmar bolghan ol mektep qabyrghasynda jýrip-aq Platon, Kant, Freyd, Makiavelli, Russo syndy ghúlamalardyng enbekterimen týgel tanysyp shyghypty.

Áriyne, júmyr jerdegi alghashqy qadamy ala dopty tebuge tyrysudan bastalatyn basqa da braziliyalyq balaqaylar sekildi Sokrates te futbolgha tittey kezinen qúmartqan. «Birde jasyl alanda jattyghu jasap jatqan oiynshylardy kórip, esim ketti. Dereu bәrin basqaryp túrghan bapkerge baryp, mening de oinaghym keletinin aittym. Sәti týskende, olardyng bir jartylay qorghaushysy auyryp, kele almay qalypty. Meni lezde sonyng ornyna qosty. Olar shamamen 20 jastaghy jigitter edi, al men... 11-de bolatynmyn! Jasymdy súramaghan sebebi, men sol kezding ózinde boyshang edim» dep eske alady bolashaq jaryq júldyz.

Búl – «Rano de Ouro» atty shaghyn futbol kluby edi. Balaqaydyng ala dopty ayalaghanday әdeppen qimyldaytyn әsem tehnikasyna qyzyqqan bapker eki kýnnen song onyng jasyna da qaramastan komandagha qabyldaydy. Al Sokrates 16-gha tolghanda «Botafogonyn» (Garrincha oinaghan әigili Rionyng «Botafogosy» emes, Riybeyrao-Prato qalashyghynyng ortaqol ghana komandasy) jastar qúramyna jattyqtyrushy bolyp taghayyndalghan onyng alghashqy bapkeri jana qyzmet ornyna múny da ala ketedi. Boyy 188 sm bolghanymen (25-ke kelgenshe taghy 5 sm ósedi), salmaghy 70 kelige de jetpeytin syryqtay bozbala dene kýshi dayyndyghymen ainalysatyn mamandardyng kómegimen kóp úzamay eki iyghyna eki kisi mingendey naghyz atletke ainalady.

Atalmysh klubpen alghashqy kәsiby kelisim jasasqanda, Sokrates olargha «uniyversiytetting medisina fakulitetindegi oquyma kedergi keltirmeysizder» degen shart qoyghan eken. Sóitip, 17 jasynda bastaghan oquyn 6 jylda bitirip, 1977 balalar dәrigeri mamandyghyn alyp shyghady. Áuelde «diplomym qolyma tiygen song sportty qoyyp, auyrghan balalardyng densaulyghyna arasha týsemin» dep josparlaghan jas jigitting degeni bolmay, jarqyrap janyp kele jatqan futbol júldyzyna ataqty komandalar sóz sala bastaydy. Aqyry ol «Korintians» klubynyng shaqyruyn qúp alady.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

Degeninen qaytpas demokrat

Klub qojayyny Viysente Mateus kóp úzamay «sau basyna saqina» tilep alghanyn úghady. Óitkeni «dәriger bala» sonymen qatar «býlikshi» de bolyp shyqty! Bilimdar, tabandy, jigerli jigit sózge sheshendiginin, adamdardy óz kózqarasyna ilandyra biluining arqasynda az uaqyt ishinde әriptesteri arasynda orasan zor bedelge ie bolyp, klub tirshiligine biraz ózgeris engizdi. Mәselen, komanda mýsheleri bilimine, últyna, әleumettik jaghdayyna, alatyn jalaqysyna, tipti sayasy kózqarasyna qaramastan teng qúqyly boldy. Bir nәrsege kelispegen oiynshy óz oiyn ortagha shyghyp, ashyq aita alatyn. Onyng pikiri talqygha salynatyn. Óz erkimen ketem deushilerge qysym jasalmaytyn. Futbolshylardyng jalaqysy eldegi inflyasiyagha baylanysty rettelip otyrdy jәne búdan bylay olar bapkerdi ózderi saylaytyn boldy! Múny sol kezdegi baspasóz «Korintians» demokratiyasy» dep atady.

Braziliyany diktatura dendep túrghan sol jyldardyng ózinde Sokrates sayasy kózqarasyn ashyq bildiretin. Ol әdeyi shashy men saqalyn ósirip, býkil latynamerikalyq jastardyng piri sanalatyn Che Gevaragha úqsaugha tyrysty. «Halyqtyng әleumettik mәselelerin sheshu ýshin qaru ústau qajet bolsa, men oghan da dayynmyn» dedi ol bir súhbatynda. Elding sayasy ómirine belsene aralasqan ol 1984 jyldyng 16 sәuirinde 2 million (!) adam qatysqan mitingide sóz sóilep, saylaudyng erikti jýrgiziluin talap etti. «Eger biylik osyghan kelisse, onda men elden ketpeymin» dedi ol, óitkeni sonyng aldynda ghana Sokratesti italiyalyq «Inter» ózining alghy shebindegi Rummenigge men Alitobelliyge pas shygharyp berushi dispetcher retinde kórgisi keletinin jetkizgen-di. Alayda senat búl talapty qabyl alghan joq, sosyn futbolshy Italiyagha attandy. Biraq «Interge» emes, «Fiorentinagha». Óitkeni búl klub futbolshygha óte qolayly jaghday tughyzdy: jylyna 825 myng dollar jalaqy, 4 balasyn tegin oqytu jәne t.b. jenildikter...

Florensiyada eki jyl oinaugha tiyisti demokrat bir-aq jyl shydady. Birinshiden, sayasatqa bey-jay qaramaytyn Sokrates eline birneshe ret baryp qaytam dep, komanda jetekshilerimen renjisti. Ekinshiden, italiyan tilin ýirengen joq, al audarmashy oqymysty oiynshynyng sózining jartysyn týsine almady. Ýshinshiden, tanymal túlgha bolghandyqtan, onyng әr qadamy jergilikti paparassy tarapynan qadaghalanyp, ne istese de, ertesine-aq býkil elge mәlim bolyp otyrdy. «Áyelimmen, bala-shaghammen kóshege shyghudyng ózi múng boldy» dep eske alady futbolshynyng ózi. Tórtinshiden, komandanyng nәtiyjeleri de el kýtkendey bolmady. Jәne, eng sonynda, әdildiksýigish Sokratesti «aldyn ala kelisilgen oiyn» degen pәle jiyrendirdi.

«Biz futbol mausymynyng sonynda nәtiyjesining biz ýshin esh manyzy joq match oinadyq, – deydi ol. – Alangha shyghar aldynda men әriptesterimning «býgin teng oinaugha tiyispiz» dep sybyrlasyp jatqanyn estip qaldym. Yzam keldi de, «men tek jenis ýshin oinaymyn» dedim. Senseniz, 45 minut boyy ayaghym dopqa eki-aq ret tiydi, onda da kezdeysoq! Komandalastarym maghan bir ret te pas bermedi! Ýziliste men ekinshi taymgha qatyspaytynymdy aittym da, zattarymdy alyp, ketip qaldym. Múnday masqaragha kuә bolghanymsha, kózimdi joghaltayyn dedim. Aqyry match 0:0 esebimen teng ayaqtalypty!».

Otanyna oralghan son, Sokrates «Flamengoda», «Santosta» oinady.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

Peshenege jazylghan penalitiy

Últtyq komandanyng sary-jasyl jeydesin alghash 1979 jyly Paragvaygha qarsy oiynda kiygen Sokrates 7 jyl boyy Braziliyanyng negizgi ýmiti boldy. Ispaniyada ótken 1982 jylghy әlemdik dop dodasynda búlar altynnan alqa taghugha әbden layyq edi, alayda jartylay finalgha beriler joldama ýshin talasta Italiyadan jenilip qaldy. Sonda da Ziko, Falikao, Junior, Edinio sekildi senimdi serikterimen birge býkil әlem júrtshylyghynyng jýregin jaulaghan keremet oiyn kórsetti. Al onyng KSRO qúramasynyng qaqpashysy Rinat Dasaevty qalay qapy qaldyrghany, múnday ghajap goldardyng siyrek kezdesetini jasamystau jankýierlerding jadynda shyghar dep oilaymyz.

1986 jyly Sokrates jogharyda atalghan jampozdarmen birge sodan tórt jyl búrynghy qatelikterin týzeu ýshin Meksikagha attandy. Birinshi matchta Braziliya futbolshylary Ispaniyany útty: tartysty matchtyng taghdyryn jaqyn jerden baspen soqqan Sokratesting goly sheshti. Bas bapker Tele Santananyng birte-birte babyna engen shәkirtteri sosyn Aljirdi jәne Soltýstik Irlandiyany jenip, top jenimpazy atandy. 1/8 finaldaghy Braziliya – Polisha kezdesuining esebin penalitiydi tek ózine ghana tәn erekshe stilide (bir ornynda qozghalmay túryp!) oryndaghan Sokrates ashty. Ekinshi taymda Jozimar, Edinio jәne Kareka esepti eseley týsti.

Shiyrek finaldaghy Braziliya – Fransiya (1:1) matchy asa qyzyqty ótti. 120 minutqa sozylghan futbol spektaklinde óner tuyndysyna tәn elementterding bәri boldy. Mamandardyng múny «final aldyndaghy final» dep baghalauy әste tegin emes-ti. Kórgen jannyng esinen mәngi óshpes mazmúndy matchta braziliyalyqtar sәl ghana basymdyq bayqatqan edi. 75-minutta sol basymdyqty nәtiyjege úlastyrugha olar tamasha mýmkindik aldy. Fransuz qorghaushylary óz aiyp alanynda Brankony shalyp jyqty da, tóreshi penality belgiledi. Biraq Zikonyng 11 metrlik nýkteden baghyttaghan soqqysyn Joeli Bats syrtqa qaghyp jiberdi. Oiyn sonyndaghy penalitiydi Ziko tamasha oryndady, biraq shabuylshy óz qateligin týzegenimen, Julio Sezar men Sokratesting soqqylary qaqpagha darymay, olar 3:4 esebimen jenilip qaldy. Sokrates penalitiydi taghy da bir ornynda túryp oryndaghan edi. Onyng stiylin aldyn ala zerttep alghan Batsty búl tәsil sastyra qoyghan joq...

Sóitip, Braziliyanyng 1970 jylghy Pele bastaghan danqty komandasyna jeteqabyl dep baghalanghan Sokrates pen Zikonyng buyny sol kýii әlem chempiony bola almady.

* * *

Sokrates 2011 jyldyng 4 qyrkýieginde asqazan dertinen qaytys boldy. Aman bolghanda, biyl 70 jasqa tolar edi. Ol ýnemi braziliyalyqtardyng futbolgha qyzyghushylyghy birte-birte tómendep bara jatqanyna nalityn. «Bizding kezimizde últtyq qúrama әnsheyin joldastyq kezdesu ótkizip jatsa da, býkil eldegi tirshilik siltidey tynatyn. Keyingi kezde tipti әlem chempionatynyng irikteu oiynyna da onshalyqty nazar audarylmaydy. Balalargha futbol sabaghyn ýiretetin bapkerlerding jalaqysy da mardymsyz. Jasóspirimder komandalarynyng oiyny tipti demalys kýnderi emes, olar mektepte otyrugha tiyis júmys kýnderi ótkizilip jýr. Búl ne masqara? Sonda futbolshy bilim almauy kerek pe? Erteng olar qanday adam bolyp qalyptasady?» dep kýiip-pisetin-di.

Sokrates butsysyn shegege ilgen 1988 jyldan kóz júmghansha, yaghny 23 jyl boyy Riybeyrao-Pratodaghy emhanasynda bayaghy basty armanymen – balalardy emdeu isimen alansyz ainalysty. Júmys kabiynetinde kóne grek oishyly Sokrattyng mýsini túrghan desedi...

Sәken Sybanbay

SOKRATES

1954 jyldyng 19 aqpanynda Para shtatyndaghy Belem qalashyghynda (Braziliya) dýniyege kelgen;

Braziliya últtyq qúramasy sapynda 60 oiyn ótkizip, 22 gol soqqan;

Eki Álem chempionatyna baryp (1982 jәne 1986), finaldyq turnirlerde jalpy sany 10 oiyn ótkizip, 4 gol soqqan;

Ontýstik Amerikanyng 1983 jylghy ýzdik futbolshysy;

«Botafogo», Riybeyrao-Prato (1970-1977), «Korintians» (1978-1983), «San-Paulu» (1983-1984), «Fiorentina», Italiya (1984-1985), «Flamengo» (1985-1987), «Santos» (1988) klubtarynda óner kórsetken.

Abai.kz