Ángime

Júmystan týski asqa býgin erterek kelgen Núrsara sal bolyp tósek tartyp jatqan otaghasyn dәretke otyrghyzyp, astyn tazalap, bet-qolyn juyp arbasyna otyrghyzdy. Tok samauryngha shay qoyyp, tonaztqyshtaghy týn asqan tamaqty qysqa tolqyndy peshke jylytyp dastarhangha qoydy. Ekeui birge otyryp shay iship, ótken-ketkendi biraz әngime qyldy. Shaydan song tósegine qayta jatqyzyp, oqyp jýrgen kitabyn alyp berip jatyp, «Sanat, men júmysqa barayyn, Jarqynnyng da sabaqtan keletin uaqty bolyp qaldy. Qalghan úsaq-týiek sharualaryng bolsa balana aitarsyn. Al ózim júmystyng arasynda bir kelip qaytarmyn», – dedi de sómkesin qolyna alyp, ýiden shyghyp ketti.

Jarqyn mektepten kele salyp kýndegi ýirenshikti әdeti boyynsha syrt kiyimin auystyryp, qolyn juyp kelip, sheshesi dayyndap ketken dastarhangha jayghasyp, shayyn iship bolghan song Sanatqa: «Áke, ýide isteytin júmys bolmasa men sugha kettim. Sheshem súrasa solay aitarsyz», – dedi de dalagha asyghys úmtyldy.

Kolumbiyalyq jazushy Gabrieli Garsia Markesting «Jýz jyldyq jalghyzdyq» romanyn jalghastyryp oqyp jatyp, oqighanyng qyzyghyna kirip ketken Sanat Jarqyn esikten shyghyp ketken song baryp: «Balam, suaghardan kóp keshikbey kelersin!» – dedi, sózimdi Jarqyn estimey qalmasyn degendey dausyn kóterinkirep.

«IYә, әke, úqtym, úqtym! Kóp keshikpey kelemin ghoy», – dep jyldam jauap qaytarghan Jarqyn qolarbasyna elu litrlik kók bóshkesin salyp alyp, auyldyng tómengi jaghyndaghy suaghargha kelse, ózi qúralpas balalar ýlkendi-kishili, týrli-týsti bóshkelerin birining artyna birin qoyyp, ózderi suaghardyng biyikteu jerindegi alanqayda asyq oinap jatyr eken. Jarqyn qolarbasyn ynghayly jerge jayghastyryp, bóshkesin aparyp kezekte túrghan qalyng bóshkening sonyna qoydy da, ózi asyq oinap jatqan balalargha barmay, suaghardyng ayaq jaghyndaghy mal su ishuge arnap qoyghan nauanyng betimen bet bolyp aghyp jatqan sugha atyn sugharyp túrghan Esim atagha kelip:

– Armysyz, ata? – dep sәlem berdi.

– Bar bol balam! Tәnir jarylqasyn!– dep sәlemin alghan Esim ata:

– Sen qay balasyn? – dep Jarqyngha ýnile qarady.

Esim ata meni shynymen tanymay túrma, әlde maghan qayter eken dep әdeyi istep túrma dep oilaghan ol:

– Ata, men osy kóshening basynda túratyn elektrik Nәdirbekov Sanattyng balasy Jarqynmyn ghoy, – dedi shәshin sipalap.

– Oi, ainalayyn! Ana ózimizding Sanat shyraqtyng balasy ekensing ghoy.

Sening atyng Jarqyn emes pe? Sen tuylghanda ózim azan shaqyryp atyndy qoyghan bolatynmyn. Sony sen bilesing be? – dep Esim ata kenkildep kýldi.

Jarqyn jymiya ezu tartyp, Esim atagha iyegin kótere qarap:

– Nege bilmeymin ata, sizdi men jaqsy tanimyn ghoy. Onyng ýstine әke-sheshem, «Esim ata ýige kelmey ketti, jasy ýlken adamnyng densaulyghy syr berip jýrgen joq pa eken» dep uayymdap, sizding әngimenizdi ylghy aityp otyrady, – dedi kónildenip.

– Oi, ainalayyn! Tekti atanyng úrpaghy qashanda tegine tartpay qoymaydy eken ghoy. Men sening úly atang Nәdirbekpen qúrdaspyn. Bala kezimizden ekeuimiz tay-qúlynday tebisip óstik, joldas bolyp birge jýrdik. Ol kezde búl auyl joq pen bardyng ortasynda edi. El әr jerde, say-salada bóreneden jasalghan aghash ýy men tam ýide túratyn. Ol bir ýiding jalghyzy edi. Úly Otan soghysyna birge attandyq. «Qyryq jyl qyrghyn bolsa da, ajaldy óledi» demekshi, ekeuimiz soghystan aman-esen oraldyq. Almatygha birge baryp oqugha týstik, Nәdirbek mal dәriger oquyn oqydy, al men buhgalter oquyn oqydym. Bir qyzyghy oqu bitirgennen keyin, auylgha taghy birge qayttyq. Óitkeni, ekeuimizding oilaghan, aldymyzgha qoyghan ortaq maqsatymyz, armanymyz boldy. Ol – әr jerde taryday shashylyp otyrghan eldi bir jerge jinap, qoy savhozyn qúru bolatyn. Mine, osylaysha Jalaghash auylynyng alghashqy qazyghyn qaghyp, irge tasyn qalap, shanyraghyn kótergen biz bolatynbyz. Ol kezde qoy sovhozy bolatyn, qazir ghoy auyl dep jýrgeni. Nәdirbek sovhoz diyrektory boldy, al men sovhozdyng bas buhgalteri bolyp júmys istedim.

Biz jarghaq qúlaghymyz jastyqqa tiymey, tynymsyz  enbek ettik. Onyng qiyndyghy men keltirgen kesapaty da az bolghan joq. Alayda, tókken terimiz, etken enbegimiz esh ketken joq, óz nәtiyjesin berdi. Myna sender oqyp jýrgen ýsh qabatty mektep, mәdenit ýii, balabaqsha men Kókpektining teriskeyi men kýngeyindegi qystaulardyng bәrin Nәdirbek saldyrghan. Jalaghash qoy sovhozynyng qoyy 60 myngha jetip, aty býkil Respulikagha belgi bolyp edi. «Enbek týbi – bereke» degendey, onyng iygiligin, rahatyn osy el kórdi. Qysqasy, sol zamannyng jaqsylyghy men jamandyghyn, qiynshylyghy men quanyshyn marqúm Nәdirbek auyl halqymen birge kórip edi.

Al qazir sol qyzyqtyng bәri qayda?!. Auylymyzdyng jer asty, jer ýsti baylyghy men shúrayly, qúnarly jerleri ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda ketti... – dep Esim ata auyr kýrsinip, kózine jas aldy.

Búl әngime Jarqyngha únady ma, әlde atasy Nәdirbek turaly biraz nәrse bilgisi keldi me, ol:

–  Ata, mening Nәdirbek atam turaly taghy ne bilesiz? – dep Esim atagha súraqty tótesinen qoyyp alyp, ózin ynghaysyz sezinip qaldy.

– Oi, ainalayyn! Sen Nәdirbek atana ainymay tartqan ekensin. Marqúm Nәdirbek bala kezinde әr nәrseni biluge qúmar edi...

Mening Nәdirbek turaly bilmeytinim az qoy... Amanshylyq bolsa, bir kýni ózine asyqpay aityp beremin. Alayda, sen súrap túrghan song atang turaly әngimening shet-jaghasyn aityp bereyin, –  dep tamaghyn qylq etkizip bir jútynyp aldy da sózin qayta sabaqtady: – Nәdirbek jaryqtyq salmaqty, bir togha, bilimdi, jýregi ken, elge, aghayyngha syily jan edi ghoy. Ár isti aqylmen itep, mәseleni júrtpen kenesip sheshetin. Búl auyl halqynyng Nәdirbekting jaqsylyghyn kórmegeni joq shyghar. Nәdirbek tiri bolsa, myna men qúsap jýrer me edi sýiretilip, amal neshik?! Úlbala ekeuining búl ómirden erterek ketuine jalghyz balasy, sening ata-әjeng Japar men Gýlsimning jol apatynan qyrshyn ketuinen dep oilaymyn. Óitkeni, búl qaza ekeuine óte auyr soqqy boldy...

Nәdirbekting keybir erekshelikterin әkeng Sanattan bayqaushy edim. Bayqús bala oqys oqighadan keyin eki ayaghy saldanyp, jarym jan bolyp qaldy ghoy. «Jazymyshtan ozymysh joq» degen ras shyghar, biraq oghan moyyn úsynyp, berile salugha bolmaydy. Qayta onymen kýrese bilu kerek, – dep Esim ata ishten kýrsindi.

Esim atanyng әngimesin úiyp tyndaghan Jarqyn ata-әjelerining qazasy men әkesi Sanattyng hal-jaghdayy turaly aitylghanda bala kónili su sepkendey basylyp, auyr múngha batyp:

– Ata, ýige anda-sanda kelip әkemmen әngimelesip túrsanyzshy. Búryn jii kelip túrushy ediniz, bir jyldan beri at izin salmay kettiniz ghoy, – dep Esim atagha jalynyshty kózben qarady.

Esim ata taramdalghan kók tamyry anyq kóringen sol qolyn Jarqynnyng iyghyna qoyyp, onyng múnly kózine qarap:

– Aynalayyn, Jarqyn balam! Mening senderding ýige bara almay jýrgenim, songhy kezde meni kәrilik mendetip, boydan quat kete bastady. Onyng ýstine kóz búrynghyday emes, búlynghyr kóretin boldy. Sol sebepti kóp úzap shygha almay jýrmin. Anda-sanda auyl arasyndaghy jiyn-toygha, ólim-jitimge myna januarymnyng arqasynda baryp jýrmin. Býgin Jamalbek marqúmnyng jyldyq asyna baryp kele jatyp jol-jónekey atymdy sughara keteyin dep búrylghanmyn, – dedi de qolyn onyng iyghynan alyp, tas tóbeden shaqyrayyp týsip túrghan kýn núryn alaqanymen qaghyp, Jalaghash tauynyna kóz salyp, múnartyp kóringen jal qaraghaylaryna bir sәt kóz jýgirtip aldy da:

– Myna suaghardy Nәdirbek atang ekeuimiz jasatqanbyz, qazir 50 jyldan asyp ketti. Jalaghash tauynyng eteginde jendi bilektey bolyp aghatyn «Tasbúlaq» degen búlaq bolatyn. Osy búlaqtyng suyn auylgha alyp kelu ýshin Nәdirbek menimen aqyldasyp, búghan qansha qarjy júmsalatynyn eseptetip, qújattaryn alyp oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysyna tóte kirdi. Birinshi hatshy bizding búl ótinishimizdi qoldap, sol jyly auylgha qarjy bóldi. On shaqyrym jerdegi «Tasbúlaqtyn» qaynar kózin sementpen qymtap qatyryp, temir qúbyr arqyly auylgha alyp kelip auyldyng bas jaghynan bir suaghar, ayaq jaghynan bir suaghar qoydyrdyq. Mine, sodan beri auyl halqy osy sudy paydadanyp keldi. Býginge deyin elding ózi de, maly da iship qarq boldy. Ana senderding ýy jaqtaghy suaghardyng qúbyry shirigen be, әlde búlaqtyng qysymy azayghan ba biyl odan su aqpay qalypty ghoy. Endi býkil auyl halqy osy jalghyz suaghargha telmirip otyr...

Oy, Jarqyn balam! Nәdirbek ekeuimizding búl auylgha istegen tirligimizdi aita bersem onyng ózi tausylmaytyn hikaya.  Osy el Qazaqstan ýkimeti Memlekettik «Auyz su» baghdarlamasy boyynsha qúdyq qazyp, ýidi-ýige auyz su kirgizip beretin boldy dep aityp jýrgenine de pәlen jyl boldy ghoy... Ony sender kórmesender, men kóre almaytyn shygharmyn?! – dep kýldi de:

– Basqany qoyshy, Sanat balamnyng hal-jaghdayy qazir qalay? Núrsara kelin medbiykelik pen ýy sharuasyn qatar isteymin dep sharshap jýrgen joq pa? Áyel adamgha bir otbasynyng jýgin arqalap jýru onay emes qoy, – dedi de ishinen: – O, Tәnirim, búlargha ózing jar bolagór! – dep kýbirledi.

– Ata, әkem sol bir qalypty kele jatyr. Sheshem kýnde ayaq-qolyn úqalap, dәrisin uaghynda berip túrady. Ár kýni arbasyna otyrghyzyp alyp kýnning shuaghyna shygharyp túramyz. Jylyna eki ret audan, oblys ortalyghyndaghy emhanagha aparyp em-dom jasatyp jýrmiz,  – dedi Jarqyn bәseng ýnmen múnaya.

– Oi, ainalayyn, әke-shesheng aman bolsyn! Sanat jastay mýgedek bolyp qalghanyna ókinbese, onyng bala-shaghasynyng aldynda, otbasynyng tórinde qalqiyp otyrghannyng ózi ýlken olja ghoy. «Bas aman bolsa, bórik tabylady» degendey, kórde túr әkeng әli-aq jaqsy bolyp ketedi. Ýmitterindi ýzbender! Sen әkenning qazirgi arqa sýier tiregisin, ómirining jalghasysyng ghoy. Áke-sheshene menen sәlem ait, bola ma? Qúday qalasa, bir kýni baryp qaytarmyn, – dedi Esim ata Jarqynnyng jyldar boyy izdegen ýmitin jalghap.

– Áke-shesheme sәleminizdi aitamyn ata. Bolmasa qazir menimen birge jýriniz. Ákemning әngimelesetin adamy joq, kóp jaghdayda ishi pysady. Kitap oqidy, teledidar kóredi, radio tyndaydy, óleng jazady... Odan qalsa arbasyna otyryp alyp presting jibinen noqta men jýgen toqidy, arqan esedi... Siz sekildi atalarmen әngimelesse bir jasap qalar edi, – dedi Jarqyn Esim atagha jalynyshty kózben qarap.

– Oi, ainalayyn, baram, baram! Tek qazir emes, – degen Esim ata erding eki qasynan ústap, Jarqynnyng qoltyghynan demeuimen tor atyna minip, taypaltyp jýrip ketti.

***

Jarqyn Esim atany biraz jerge deyin kózben úzatyp salghan song suaghargha kelse onyng kezegi de kelip qalypty. Bóshkesin sugha toltyryp alyp, qol arbasyn sýirep ýiine qaray qayqaydy. Jol boyy Esim atanyng aitqan әngimesin esine aldy. «Mening úly atam Nәdirbek shynymen de keremet adam bolghan ba?» dep kónildene jymidy. Nәdirbek atam bir әkeden jalghyz bolsa, al atam Japar da, әkem Sanat ta jalghyz. Al ózim shy, ózim de jalghyzbyn. Jaratushy Qúday bizding úrpaqqa ylghy jalghyzdyqty jazghan ba? Sonda qalay? Búdan artyq bizding túqymnyng kóbeng biologiyasy bolmaydy degeni me? Álde biologiya pәnining múghalimi «genetika» turalay aitqanda «túqym qualau», «gen» degeni osy bolghany ma?.. dep kýbirlep, ózine-ózi súraq qoyyp keledi. Sodan ol: «Joq, joq, olay boluy mýmkin emes!» dep basyn shayqady...

«Jarqyn, Jarqyn, túra túrshy, birge jýremiz!» –  degen aighaydan ol búl oiynan seyilip, artyna qayyrylyp qarap edi, ózinen bir synyp tómen oqityn Asqat degen kórshi bala eken. Jarqyn Asqatty sonyng aldynda suagharda asyq oinap jýrgen balalardyng arasynan kórgen bolatyn. Ol qol arbasyn sýirey-mýirey jýgirip Jarqynnyng janyna alqynyp jetip:

– Jarqyn, aldy-artyna qaramay ketip qalghanyng ne? Jýr, endi birge kettin! – dedi de sózin ary qaray jalghastyryp, Jarqyndy  tergey bastady:

– Jarqyn, sen nege ýy kýshigi sekildi ýiden shyqpaytyn bolghansyn?

Adam qúsap balalarmen aralasyp, oinamaytyn boldyng ghoy? Tipti óz synyptastarynmen aralasudy, oinaudy qoyypsyn. Jana suagharda asyq oinap jatqan bizge kelmey, atyn sugharyp túrghan Esim atagha baryp әngimelesip túryp aldyn. Men seni týk týsinbedim, týsinsem búiyrmasyn... – dedi.

Ánsheyinde bir qalypty, sabyrly, birtogha minezdi Jarqyn Asqattyng búl sózin estigende ayaghymen shoq basqanday qarghyp ketti:

– Týsinbeytin nesi bar. Ákemning tósek tartyp jatqanyna pәlen jyl bolghanyn kórshi sen emes, býkil auyl biledi. Sheshem ýy men týzding sharuasyn jalghyz ózi istep jýr. Sol sebepti shesheme kómektesip, onyng júmysynyng bir jaghynan shyqqym keledi. Sonyng ózin artyq kórgen sheshem: «Balam, sabaghyndy jaqsy oqy. Ýiding júmysyna ózim jetisem, bir uaq dala baryp balalarmen oinap kel. Balalyqtyng qyzyghyn kórmey ketesing be?» dep ylghy aitady. Al men bolsam oghan: «Sheshe, әkemning tósek tartyp jatyp, azaptanghanyn kórsem de, sizding sau jýrip qinalghanynyzdy kórgim kelmeydi. Mektepke barsam da, ýige kelsem de әkem men sizdi oilaymyn. Osyny kórip túryp balalarmen qalay oinay alamyn» deymin. Sen sekildi aldymda agham ne artymda inim bolsa, ne әkemning tórt mýshesi sau bolsa onda oiynnyng týbin mýmkin men týsirgen bolar ma edim. Amal neshik, taghdyr mening mandayyma ony jazbapty. Endi týsinding be?! – dep Jarqyn auzyn tonpandatyp, úrsa sóilep arbasyn jyldam tartyp, Asqattan úzap ketti.

Al Asqat bolsa Jarqyngha odan ary ne aitaryn bilmey, ony qatty renjitkenine opyq jep: «Ras-au! Jarqynnyng jýregindegi jaranyng auzyn tyrnap jibergen joqpyn ba?!» dep ózin ishtey ynghaysyz sezinip, ornynan qozghalmay melshiyip  túryp qaldy.

***

Jarqynnyng atasy Japar Kenes odaghy kezinde osy auyldyng mektep diyrektory, al әjesi Gýlsim mektepting matematika pәnining múghalimi bolyp júmys jasaytyn. Ekeui de jas bolghanymen, biraq óz qyzmetin, óz kәsipterin úrshyqsha iyiretin. Júrtqa jaghymdy bolatyn. Sodan bolar auyldastary arasynda: «Bala men kelin bolsa Nәdirbekting Japary men Gýlsimindey bolsyn» degen tәmsil jii aitylatyn.

Qazaq Eli tәuelsizdik aludan bes jyl búryn ekeui Saraghashtyng demalys shipajayyna baryp on kýn emdelip, qaytyp kele jatqanda olar otyrghan kólik  Jambyl oblysynyng Qorday asuynda jol apatqa úshyraydy. Ókinishke oray, búl kólikke otyrghan jolaushylardyng aman qalghany az boldy. Qaytys bolghandardyng ishinde Japar men Gýlsim de bar edi. Ony estigen býkil auyl kýnirendi. El: «Búl ekeuine til-kóz tiydi. Til bas jarady, bas jarmasa tas jarady degen osy» desip jýrdi. Áke-sheshesinen on bes jasynda jetim qalghan Sanat zeynet demalysyndaghy atasy men әjesining qolynda ósip, mektepti ýzdik bitirdi. Ásili sanattyng joghary oqu ornyna týsip oqu mýmkindigi bar edi, biraq ol atasy men әjesining kóz aldynda jýrgenin qalap, audan ortalyghyndaghy uchiyleshening elektr mamandyghyn ýiden baryp-kelip oqyp bitiredi. Sodan song óz auylyna elektrik bolyp júmysqa túrady. Ata-әjesinin: «Sanat balam, ýilen, shóbere sýielik!» dep qolqa saluymen ol auyl emhanasynda medbiyke bolyp júmys isteytin synyptasy Núrsaramen sóz baylasyp ýilenedi. Jarqyn tuylyp alty aidan keyin atasy men әjesi birining artynan biri dýniyeden ozady...

***

Elektr jaryghynyng jelisinen bir aqau tuyldy boldy, býkil auyl óre týregelip Sanatty izdeytin. Óitkeni, búl auylda Sanattan basqa tokting tilin jaqsy biletin adam joqtyng qasy edi. Bir kýni júmystan erte qaytyp kelgen Sanat keshki tamaghyn iship bolyp, teldidardyng aldynda shyntaghyna jastyq qoyyp, eki ayaghyn kósilip «Mening atym Qoja» kinosyn kórip jatyr edi qora jaqta siyr sauyp jýrgen Núrsaradan bireudin: «Jenge, Sanat agha ýide me?» degen kýbirin estiydi de, «apaq-sapaq mezgilde jýrgen búlar kim boldy eken» dep tanyrqaghan Sanat ornynan qarghyp túryp, teledidardy sóndirip, esikke qaray bettegende, ashyq túrghan esikten auyldyng eki jigiti kirip kelip:

– Amansyz ba, Sanat agha? – dep birinen keyin biri qolyn berip amandasty.

– Shýkir, amanshylyq. Keshtetip qaydan jýrsinder, tynyshtyq pa? – dedi Sanat tandanyspen.

– Qysqasy agha, bylay, – dep orta boyly, qara tory múrtty jigit Sanatqa jaqynday týsip: – Auyl әkimi audandyq Orman jәne tabighatty qorghau mekemesining rúqsatyn alyp, auyl kóshelerining boyyndaghy bútaghy arbighan aghashtardyng bútaghyn bútalap, quraghan terekterdi týgel kesip tastap, kósheni tazalaudy búiyrghan edi. Sodan biz býgin tannan bastap, tórt jigit shetinen matorly aramen bauday týsirip kele jatyr edik. Myna tómengi Baytúrsynov kóshesi men Jandosov kóshesining qiylysyndaghy ýlken terek bizge kýsh bermey Toqtardyng ýiining elektr symyn ýzip ketti. Toqtar ýi-ishimen týgel shyghyp, «bizdi jaryqsyz qaldyrdyndar» dep auzyna kelenin aityp, qarghap-silep esimizdi shyghardy. Osyghan sizding kómeginiz kerek bolyp túr agha. Sol ýzilgen elektr symyn eptep jalghap berseniz qaytedi, – dedi jalynyshty sezimmen.

Onysyz da ózining kýnde iyleytin terisi, isteytin júmysy bolghandyqtan, olargha lәm desesten ýiine kirip, júmys kiyimin kiyip alyp syrtqa shyqqan Sanat:

– Men tanerteng audangha bara jatyp senderdi syrttarynnan kórgen bolatynmyn. Sonda osylar birdeme býldirip, maghan artyq júmys tauyp berip jýrmesin dep oilap, senderge kelip eskertip keteyin dep edim, bastyghym qayta-qayta telefon shalyp «tezdetip jet!» degen song asyghys ketip qalyp edim. Abaylamadyndar ma?! Múnday biyik, juan terekterdi krannyng kómegimen kesu kerek edi ghoy, – dep qúral-saymandaryn alyp jatyp, jigitterge renjy sóiledi. Sodan ol әlde neni úmytqanday artyna búrylyp:

– Núrsara, syrttaghy sharualaryndy ynghaylap bolsang ýige kirersin. Ana Jarqyn divanda úiyqtap qaldy, qorqyp jýrmesin. Qúday búiyrsa bir-eki saghatta qaytyp kelemin, – dedi de eki jigitpen birge artynyp-tartynyp qaqpadan shyghyp ketti.

– Sanat agha, siz krandy aitasyz, búl auyldan kran túrmaq, jibi týzu jóndi tehnika tappaysyng ghoy. Ony óziniz de jaqsy bilesiz. Myna Núra auylynda tehnikanyng bәri bar, al oghan barsang saghatyna pәlenbay myng tenge aqsha súraydy. Sizding aitqanynyzdy әkimge biz de aitqanbyz. Biraq әkim: «Men senderge joq krandy qaydan tauyp beremin. Maghan artyq súraq qoyushy bolmandar, bir amalyn tauyp aghashtaryndy kesinder!» degen song kirisip ketip edik, – dedi Sanatpen qatarlasa kele jatqan úzyntúra sary jigit.

Ýsheui jyldamdatyp Baytúrsynov pen Jandosov kóshesining qiylysyndaghy elektr baghanasynyng janyna kelse, Toqtardyng qatyn-balasy men kórshi-qolandary týgel syrtta jýr eken. Sonyng arasynan suyrylyp shyqqan Toqtar Sanattyng qarsy aldyna kelip:

– Sanat inim qalaysyn? Myna onbaghandar, terek kesemiz dep bizding ýiding elektr symyn ýzip ketipti, – dey berip edi, Sanat:

– Bylay túrynyzshy agha, men sizderding aitys-tartys, dau-damaylaryndy estigeli kelgenim joq, – dep Toqtardy shyntaghymen iyterip jiberip, elektr baghanasynyng týbine kelip joghary qarady da, – Men elektr generatoryna baryp osy kóshening tokin ajyratyp keleyin, – dedi.

– Ony óshirsen, búl kóshe týgel jaryqsyz qalady ghoy. Búl joghary kerneuli tok emes qoy. Bir amalyn tauyp jalghay salmaysyng ba?  – dedi Toqtar Sanattyng artynan kelip. Sonda qara tory múrtty jigit sózge aralasyp:

– Toqtar agha, tokpen oinaugha bolmaydy ghoy. Onyng ýstine ymyrt jamylyp, qas qarayyp ketti. Bir kýn jaryqsyz otyrsanyz birdeme bola ma? Sanat agha erteng kýndiz kelip jalghap bersin,  – dep edi.

– Auzyndy jap! Tokpen oinap jýrgen men emes, sendersinder. Bәrin býldirip alyp endi aityp otyrghan sózin qara búnyn. Onda sender Sanatty nege mýnda ertip kelip jýrsinder? – dep Toqtar jigitke kijindi.

– Endi...endi...siz shu shygharghanan keyin baryp ertip kelip edik, – dedi jigit kýmiljip.

– Endi mening kórmegenim senderding tóbelestering edi. Toqtar agha, qoysanshy, ata saqaly auzyna týskenshe tóbelesudi qoymaysyng ba?! – dedi de, Sanat jigitterge búrylyp:

– Ákelshi qúral-saymanymdy, – dep baghanagha shyghatyn basqyshyn ayaghyna kiyip, baghanagha bir metrdey kóterilip aldy da, qauipsizdik belbeuin beline baylap, sómkesin iyghyna ilip alyp baghananyng basyna kóterilip ketti.

Sanat elektr symyn tartyp, eki úshyn endi jalghaugha әreket jasaghanda qaraghay baghananyng dәl ortasynan shatyrlaghan dybys shyqty. Jerde túrghan jigitter:

– Sanat agha, Sanat agha, bayqanyz baghana synyp bara jatqan siyqty, – dep aighay saldy.

– A, ne deysinder? – dep Sanattyng aitqany sol eken baghana ortasynan qars airylyp syndy da ketti. «O, Tәnirim ózing saqtay gór!» degen sózdi  әreng aityp ýlgirgen Sanat baghananyng synghan bóligimen birge jerge gýrs ete týsti. Jerden kóterilgen shang ainalany jauyp ketti.

– Sanat agha, Sanat agha, amansyng ba? – dep eki jigit jýgirip baryp edi, Sanat baghanany qúshaqtaghan kýiinde shalqasynan es-týssiz jatyr. Ýsti-basyn týgel shang basyp ketken. Týri jóndi kórinbeydi. Jigitter shoshyp ketti. Aynala u-shu boldy da qaldy. «Jedel jәrdem shaqyryndar, adam óletin boldy» degen aighay-shu auyldy basyna kóterdi.

***

Sanat esin jiyp, kózin ashqanda qasynda Núrsara bar bolatyn.

– Núrsara, men tirimin be? Álde búl týsim be? – dep Núsaragha tanghala qarap, ong qolyn sozdy.  Núrsara qolyn eki qolymen qysyp ústap:

– Sanat, búl týs emes! Dәl, anyq ónin. Sen ólgen joqsyn, tirisin! – dep janaryndaghy jasyn әreng irkip, sәl jymidy.

– Men qazir qay jerde jatyrmyn?

– Sen oblystyq auyruhananyng jan saqtau bóliminde jatyrsyn, – dedi de Núrsara kóz jasyna amalsyz erik berdi.

– Nege jylaysyn, jylama?! Jarqyn balam, qayda?  – dedi.

– Jarqyn ýide.

– Ýide jalghyz qaldy ma?

– Joq, sinlim Aynúrmen birge.

– Búnyng jón bolghan eken.

– Men qashannan beri múnda jatyrmyn.

– Býgin ýsh sótke boldy.

– Nedeysin? Sonda men bir ólip-tirilgen boldym ghoy, – dedi de eki alaqanyn keudesine basyp túryp: – Ua, Jaratqan iyem! Myna jaryq dýniyeni syilap, otbasymmen qayta qauyshtyrghan býgingi kýnime shýkir! Ajalyma arasha týsip, toqtaghan jýregimning qayta soghuyna sebepker bolghan aq halatty abzal jandargha raqmet! – dedi de Sanat basyn kóterip, arqasyn jastyqqa sýiep otyrghysy kelip, eki qolyn tirep artyna jyljymaq bolyp edi, eki ayaghy ózine baghynbay, әreketsiz qaldy. Ol denesining belinen tómengi bóligi saldanghanyn sonda bilip:

– Núrsara, mening eki ayaghymda jan joq qoy. Men jarym jan bolyp qalghan siyaqtymyn ghoy?! – dedi dausy dirildep.

– IYә, solay bolyp túr, әli tolyq jazylghan joqsyng ghoy. Jalghasty, úzaq uaqyt emdeluing kerek eken... Dәrigerler solay dep aitty... dedi sózin ýzip-ýzip qinala aitqan Núrsara búryla berip, eki alaqanymen betin basyp jylady.

– Qap, mening mýgedek bolyp qalghanym-ay! Býitip senderge masyl bolghanymsha, birjolata ólip qalghanym dúrys edi.  Nege meni auruhananyng jan saqtau bólimine әkeldinder. Óz ýimde jatyp ólgenim dúrys edi,  – dep Sanat kózin júmyp aldy da basyn shalqalap jastyqqa úrghylay bastap edi. Núrsara jylauyn qoya salyp:

– Saghan ne boldy, olay isteushi bolmaydy?! Sen ólseng bizding kýnimiz ne bolmaq sonda? Sony oiladyng ba?! Búdan keyin búl sózindi men estimeytin bolayyn. Ana qarshaday balang Jarqyn: «Ákem ólip qalatyn boldy, endi ne isteymiz?» dep kýni-týni jylap esimizdi aldy. Ony kórgen bizding jýregimiz ezilip ketti. Eng bolmasa sol balandy bir sәt oilasanshy. Onan da aqylgha kelip, dәriger qalay kenes beredi sony orynda. Aqyryndap jaqsy bolyp ketesin. Eng bastysy otbasymyzdyng bas iyesi sening aman bolghanyng bizge ýlken olja, – dedi ol qayratqa minip, onyng jigerin jany týsti.

Osy sәtte Sanatqa operisiya jasaghan hirok kelip, onyng hal-jaghdayyn súrap, «Sanat, sening jaraqattaryng óte auyr edi. Biz tipti, ómirine arasha týse almaymyz ba dep qatty qoryqtyq. Desede, kórer jaryghyng bar eken. Meyli sening eki ayaghyng saldanyp arbagha tanylsang da oghan esh ókinbe. Tәnirim saghan ekinshi ómir syilady, osyghan shýkirshilik aityp quan. Eki kýnen keyin auruhanadan shyghyp, ýiine barasyn», – dedi de artyna búrylyp shyghyp ketti.

***

Dәrigerding saraptamasyna qaraghanda Sanattyng ýsh omyrtqasy auyr dәrejede zaqymdalghan, júlyny qatty janshylghan. Mine, sodan beri oghan jasalghan emshara ónim bermey, ornynan tik túryp jýre almaytyn  mýgedekke ainalady. Sol kýngi apatqa baylanysty audandyq prakuratura búl isti tekserip: «Óte úzaq jyl bolghan qaraghay baghanasynyng shirigenin, oghan qúlaghan terekting syzat týsirgenin, sol sebepti baghana elektrik Sanatty kótere almay mort synghanyn anyqtap» sotqa jiberedi.  Al audandyq sot terek kesushilerge «әkimshilik qúqyq búzushylyq» zanyn qoldanyp, olargha aiyppyl tóletip isti jabady. Al Enbek jәne halyqqa әleumettik qorghau minstrligining audandyq bólimshesi Qazaqstan Respulikasynda mýgedektigi bar adamdardy әleumettik qorghau turaly zanyna sýiene otyryp Sanatty «auyr jaraqat alu sebebinen, ómir boyy nemese úzaq uaqytqa qabiletin joghaltqan adam» dep tanyp, birinshi dәrejeli mýgedektik jәrdemaqy taghayyndaydy.

***

Arbagha taghylghan otaghasyn qarau Núrsaragha jenil týspedi. Dәretin astynan alyp, qabaghyna qarap, ayaq-qolyn erteli-kesh úqalap, meyir shuaghyn tókken ayauly jannyng kirshiksiz jýregi daladay darqan, tenizdey tereng edi. Sanattyng sózimen aitqanda «Núrsara bolmasa, búl ýiding oty sónedi, tirligi toqtaydy». Ol alghash Sanatty auruhanadan ýiine alyp kelgende, eki kózinen jasy sorghalap jylap túrghan Jarqyndy kórgende ózin ústay almay balapanyn bauyryna basyp, aghyl-tegil jylap, ishine býkken qayghy-sherin dәl sol kýni tókti. Auyr azaby men qayghysy mendetken nauqas adamnyng qasynda qanshama tandardy úiqysyz atyryp, kónilsiz kýnderdi ótkizdi desenshi. Núrsara ózining tua bitken ashyq ta, jaydary minezimen olardyng jabyrqau jýrekterine meyir núryn seuip, aq otaudyng shanyraghyn shayqaltpay myqty ústap, ózge qúrby-dostarna, auyldastaryna jarasymdylyqtyng ýlgisi bola bildi.

Núrsara býgin de kýndegi әdetimen erte oyandy. Tanghy tәtti úiqynyng qúshaghynda jatqan jan jary men balasyna meyirlene kezek-kezek qarap edi, aqsha jýzine kýlki ýiirildi. Sәlden song ornynan jenil túrdy da dalagha shyqty. Agharyp atqan tandy qyzyqtap sәl kidirdi de, kýndelikti әdeti boyynsha ýy sharuasyna kirisip ketti. Áueli siyryn sauyp badagha jiberdi de, esik aldyn sypyrdy. Ýy ishin jiystyryp bolghan son, kýieuining otyratyn arbasy men Jarqynnyng ayaq kiymin sýrtip, rettep qoydy. Gazgha shay qoyyp, olardy oyatty. Orta boyly, kýshi myghym bolghanymen ayaghyn tik basyp túrugha sharasyz Sanat jatqan jerinen basyn sәl kóterip: – Jarqyn, tang atyp ketipti, túrayyq balam! Mektepten keshigesin, – dep kiyinine bastady.

Ýsheui tanghy shaylaryn iship otyryp kónildi әngimelesti. Ana kýni su agharda kezdesken Esim atanyng Jarqyngha aitqanyn biraz әngime jasady. Jarqyn úly atasy Nәdirbek sekildi elge eleuli, júrtqa qalauly adam boludy  armandap jýrgenin әkesi men shesine maqtana aitty. «Al balam, ony qalay dәleldeysin?» degen Núrsaranyng súraghyna ol:

– Men mektepti jaqsy oqyp, altyn medalimen bitiruim kerek. Odan keyin Almatydaghy medisina uniyversiytetine oqugha týsip oqimyn. Dәriger mamandyghyn alghan son, eng aldymen әkemdi emdep jazatyn bolamyn. Ákem eki ayaghyn tik basyp, el qataryna qosylatyn bolady. Odan keyin auruyna shipa izdegen әkem siyaqty mýmkindigi shekteuli jandardy emdeymin. Sonda el meni syilamay kimdi syilaydy?  – dep jauap bergende, Jarqynnyng sol jaghynda otyrghan Sanat ony qúshaqtay alyp:

– Oi, mening bir tal japyraghym! «Armany joq adam qanaty joq qús sekildi» degen búrynghylar, sondyqtan armandaghanyng dúrys. Ata-babannyng aruaghy qoldasyn seni! Sol armandaryna qol jetizip, janaghy aitqandarynnyng bәri oryndalsyn! Sol kýnge aman-esen bizdi jetkizsin Qúday! – dep mandayynan iyiskedi.  Al shay qúiyp otyrghan Núrsara:

– Neni oqyghyng keledi, sony oqyshy balapanym. Eng bastysy dening sau, basyng aman bolsyn! Ómirden tarlyq, jamanshylyq kórmegin! Osy armanyng Qúdaydyng qúlaghyna shalynyp, qaltqysyz oryndalatyn bolsyn! Al endi shayyndi iship bolsan, mektebine jónel, bizding sýiikti bolashaq dәriger, – dep kýlip, Jarqyndy asyqtyryp jolgha saldy.

***

Arada ýsh jyl ótkenen keyin Jarqyn mektepti altyn medalimen bitirip, ózining qalauy boyynsha Almatydaghy medisina uniyversiytetining emdeu fakulitetine oqugha týsedi. Uniyersiytette jeti jyl ozat oqyp, memleketting bolashaq baghdarlamasy boyynda emtihan tapsyryp Germaniyanyng Berlin qalasyndaghy medisina uniyversiytetining syrtqy aurular fakulitetinde oqugha attanady. Onda ýsh jyl oqyp, medisina ghylymynyng doktory bolady. Ol zettegen «Adam omyrqasynyng zaqymdaluy jәne denesining saldanuy» degen ghylymy enbegi Germaniyada joghary baghalanyp, medisina ghylymynyng eng jogharghy syilyghyn aldady. «Jarqyn,  bizde qalyp jalghasty júmys jasay bergin?!» degen ústazdarynyng ótinishine kónbegen ol óz otany Qazaqstangha oralyp, Almatydaghy shetelmen biriken medisina institutyna júmysqa túrady.

Ol búl jana júmysta jasalatyn eng alghashqy operasiyagha pasiyent retinde әkesi Sanatty tandaydy. Operasiya óte kýrdeli bolyp, tórt saghat jalghasqanymen, ota óte sәtti ótedi. Býkil baspasóz ben búqaralyq aqparat qúraldary búl janalyqty býkil әlemge sensasiya retinde jariyalaydy.

On bes jylday sal bolyp, arbagha taghylghan Sanat on bes kýnde ayaghynan tik túryp, tórt mýshesi sau adamadar qataryna qosylady. Osydan keyin de kóptegen sal adamdargha operisiya jasaghan Jarqynnyng hirogiyalyq sheberligi men onyng ong nәtiyjesi býkil әlemdi moyndatady. Amerika, Germaniya, Angeliya, Fransiya, Japaoniya, Singapor, ontýstik Koreya jәne Qytay sekildi elderding medisina ortalyqtary ony úsynyspen shaqyryp óte qiyn, kýrdeli operasiyagha qatystyratyn bolady...

Jarqyn ózimen birge isteytin dәriger qyzben mahabbattasyp otau kóteredi. Sanat pen Núrsara Jalaghash auylynan Almatygha kóship kelip bәri birge túrady. Jarqynnyng kelinshegi ýsh em bosanyp, әke-sheshesine nemere sýidiredi. Jarqynnyng el iygiligine jasaghan jaqsylyghyn estigen sayyn Sanat pen Núrsara: «Aman bol balam! Sen bizge ghana emes, halqyna kerek adamsyn!» dep onyng tileuin tilep, nemirelerin baghyp marqayyp jýretin boldy.

Sanattyng bir tal japyraghy, osylay ósip kóp japyraqqa ainaldy. Ómir  degen osynday alma-kezek dýnie eken.

Suret avtordyng jeke múraghatynan alyndy

Álimjan Áshimúly

Abai.kz