Ghúlama ghalym Álkey Marghúlan óz enbeginde: «Qazaqtyng ardager úlynyng ómiri jónindegi búl qújattardy búryn eshkim bilmeytin edi. Ybyray ómirin zertteushiler ýshin búl ýsh hattyng manyzy zor»[1],- dep  aghartushynyng V.V.Grigorievke jazghan eki haty jәne L.N. Plotnikovqa jazghan bir haty jayynda jazyp ketken edi. Ol jәdigerler – Sankt-Peterburg qalasyndaghy Shyghys qoljazbalar institutynda saqtalghan Ybyraydyng V.V. Grigorievke 1860 jyly 26 tamyzda, 1861 jyly 23 qyrkýiekte, L.N. Plotnikovqa 1859 jyly 7 mausymda  jazghan hattarynyng týpnúsqalary.

Juyrda  Resey Federasiyasy, Sankt-Peterburg qalasynda bolghan saparymyzda Resey memlekettik tarihy múraghatynda (RMTM) ghylymiy-izdestiru júmystaryn jýrgizuimen qatar, Shyghys qoljazbalar institutynda osy hattardyn  týpnúsqasymen tanysyp, Qostanaydaghy Ybyray muzeyining ghylymy qoryn qúndy jәdigerlermen tolyqtyrdyq. Maqaladaghy hattardyng elektrondyq kóshirmesi kómeski kórinui mýmkin. Hatpen jaqyn tanysamyn deushiler bolsa Ybyray muzeyindegi jaqsy sapadaghy núsqasymen tanysa alady.

Ybyraydyng epistolyarlyq múrasy jayynda sóz etkende onyng shyghystanushy ghalym, Orynbor shekaralyq komissiyasynyng tóraghasy Vasiliy Vasilievich Grigorievke (1816-1881) jazghan hattarynyng orny erekshe.

Shyghys qoljazbalar instutyndaghy V.V. Grigorievke aghartushynyng jazghan búl hattarynan ózge 1859 jyldyng 25 shildesinde, 1879 jyldyng 25 qarashasynda Orynborda jazylghan hattary mәlim (odan basqa da hattary boluy mýmkin).

1 suret. V.Grigorievke jazghan haty,1860 jyl, 26 avgust
Suretti maqala avtory úsyndy

Hat mazmúny:

Vashe Prevoshodiytelistvo,

«Vasiliy Vasilievich!

Ya priyehal na mesto moego slujeniya. Krome doljnosty perevodchika, ya, v nastoyashee vremya ny chem  ne zanimaisi y veroyatno ostanusi pry odnoy etoy doljnosty eshe nadolgo, do sleduyshey oseni, potomu poka net zdesi ny shkoly, ny daje nikakih prigotovleniy na postroyku eya, prosil raportom ot Komendanta naznachiti drugih kakiyh-libo pomesheniy dlya postupayshih detey, do postroeniya shkoly, no on obiyavil mne, chto net dlya togo ny odnogo lishnego ugolka v ukrepleniy – ne zanyatogo. Takim obrazom, ya ostaisi doljnym provoditi etu zimu ne zanyatiyem, a ojidaniyem eyo. Tak kak y obyazannosti perevodchika zdesi nichtojna, y drugih razvlecheniy zdesi toje  ne iymeiy, to mne nichego bolee ne ostayotsya kak toliko jiti odinoko v otvedennoy mne komnatke, y ne iymeya nikakih knig dlya chteniya, skuchati y handriti; poetomu ya y dopuskay sebe smelosti prositi Vas, Vashe  Prevoshodiytelistvo, nelizya-ly budet sdelati prikazanie komu sleduet o naznacheniy mne  podiyomnyh deneg, tak kak pry otpravke, ya  ego ne poluchal y iz chisla etih deneg vychitati rub. 30 na vypisky raznyh uchebnyh knig dlya shkoly y eshyo stoliko je na godovuy vypisku jurnalov, takiyh, kakiyh  Vashe Prevoshodiytelistvo  pochtete dlya menya dostupnym y poleznym.

Trud-je vybora nujnyh dlya shkoly knig y vypisky ih ot Redaksiy ya vsepokorneyshe proshu Vas, vzyati na sebya, Vashe Prevoshodiytelistvo.

Ostaiysi, Vashego Prevoshodiytelistva, pokorneyshim slugoy I.Altynsariyn,

26 avgusta 1860 goda»...

1860 jyly Orynbor ólkesining basqaru orny Torghay bekinisinen qazaq balalary ýshin bastauysh mektep ashugha rúqsat alady.  Ybyray osy jyldyng shilde aiynda Torghaygha keledi. Mektep ashugha birden mýmkindikter bola qoymaydy da, bekinis komendanturasynda uaqytsha tilmashtyq júmys atqara beredi.

N.Iliminskiy: «V Orenburge ya iymel sluhy o jitie Altynsarina. V Orenburgskom ukrepleniy y izredka pisal emu. Altynsarin popal v ukreplenie ne samoe neblagopriyatnoe vremya. Komendantom ukrepleniya byl nemes baron M., chelovek bezharakternyy y mniytelinyi...Y v etom maleyshom obshestve podnyalisi razdory, partiy, spletny drug na druga; staralisi y Altynsarina vovlechi v etu kuterimu»[2].

N.I. Iliminskiyge 1860 jylghy 18 noyabride jazghan hatynda Ybyray: «...Baronnyng (Mergden – Torghaydyng әskery komendanty) mektep ashugha jәrdemdeskisi kelmeydi...degenmen ýsh shәkirtim bar, olar menimen birge túrady, oqytyp jatyrmyn»[3],-deydi.

Hatta qazirgi qyzmet ornynda tilmash qyzmetinen basqa eshnәrsemen ainalyspay, mektep te bolmay, ony salugha әzirlikting de joq ekendigi jayynda bayandaydy. Sonymen qatar, mektepke qajet qúraldardy, oghan qajet qarajattardy qarastyru jayynda ótinishin bildiredi. Biraq Ybyray osylay kýizelisti basynan ótkergenmen, tabandylyq tanytyp, tilek-maqsatyna jetuge talpynys bildiredi. 1861-1863 jyldar arasynda Ybyray mektep ashu isin, onyng ghimaratyn túrghyzuda úiymdastyru júmysyn algha qoyady.

V.V. Grigorievke  jazghan 1861 jyly 23 qyrkýiekte jazghan hatynda jas pedagog mektep ashugha V.V.Grigorievting kómek kórsetuin ótinedi. Sonymen qatar, ózining әbden dal bolyp jýrgenin aityp, tym bolmasa – Troiskining bir mektebinen múghalimdik oryn beruin súraydy.

2 suret. V.Grigorievke jazghan haty, 1861 jyl, 25 sentyabri, Orynbor q.
Suretti maqala avtory úsyndy

Hat mәtini:

«Vashe prevoshodiytelistvo, Vasiliy Vasilievich!

Prinujdyonnyy durnymy oborotamy semeynyh del moiyh, ya,  dokladnoiy zapiskoy ot 16go proshlogo avgusta, obratilsya s pokorneyshey prosiboy Vashemu Prevoshodiytelistvu perevoditi menya iz zanimaemoy mnoy teperi doljnosty v Vostochnuy chasti ordy kirgizov na slujeniye. Vashe Prevoshodiytelistvo! Polojenie moyo zatrudniytelino, kak v otnosheniy moih semeynyh del, tak y v tom otnoshenii, chto zdesi ludi  raznye  s raznymy svoystvamy harakterov, - malo horoshego, mnogo nepriyatnostey; glavnoe nelizya ojidati mne zdesi nichego dobrogo v budushem, hotya polojenie y mojno by jiti koe-kak po sredstvam  strojayshego sobludeniya za soboi. Vnimiyte  prosibam moim y ne zabudite velikodushnym pokroviytelistvom svoiym! Ohotno by jelaiy slujiti v Troiske, no vedi u menya semeystvo y hozyaystvo, kotorye kak vsegda, tak y teperi prepyatstvuyt moim samym luchshim jelaniyem, trebuya ne otstupnogo nahojdeniya menya pry niyh. Osmelivaisi pochitati sebya vsepokorneyshim slugoy Vashego Prevoshodiytelistva Ibragim Altynsariyn.

Sentyabri 23go.1861 goda,

ukreplenie Orenburgskoe»...

Búl kezende V.V. Grigoriev 1861 jyldyng 14 avgustynan 5 oktyabrine deyin Torghay dalasyn aralaydy. Onyng Torghay dalasyna keluining sebebi: «Ózi jobalaghan  Troiskide ashylmaqshy qazaq balalaryna arnalghan mektepti kóru jәne ony ashu saltanatyna qatysu, qoldan kelgen jәrdemin beru»[5]. V.V. Grigoriev qyrkýiek aiynda Troisk qazaq mektebin saltanatty týrde ashugha qatysady.

V.V. Grigoriev Orynbor ólkesining ómiri men tarihyn, mәdeniyeti men tilin zertteu barysynda jergilikti halyqtyng biraz adamdarymen tanysady, olardan aluan týrli baghaly materialdar alady. V.V. Grigorievke osy túrghyda kóp kómegin tiygizgen adamdardyng biri, úrpaqtan-úrpaqqa auyzsha jetken tarihty kókireginde  saqtaghan, úzyn qypshaqtyng ru basy, belgili sheshen, by Balghoja Janbyrshyúly edi.

N.Iliminskiyding sózimen aitqanda, "Balghoja biydi airyqsha baghalaghan jәne sol arqyly Altynsarindi de sýie bilgen" V.V.Grigoriev Ybyraydy shәkirt kezinde kórip tanysady. Ybyray mektepti bitirgen kezde Orynborda qalu jóninde ózi tilek bildirmegennen keyin, Grigoriev onymen júmys jayynda sóz qozghap jatpaydy.

Elde biraz bolghannan song (jyl jarymday uaqyt ótkennen keyin) Ybyray aldaghy uaqytta júmyssyz jýre beruding ynghaysyzdyghyn sezinip L.N. Plotnikovke hat jazghan da, L.N. Plotnikov tarapynan birden qamqorlyq tabuy, mәselening onay da tezinen sheshilui tek V.V. Grigorievting arqasy edi. Shamasy, L.N. Plotnikov Ybyraydyng ótinishin V.V. Grigorievke jetkizgen de, Grigoriev Ybyraydy Orynborgha tez shaqyru jóninde Plotnikovke tapsyrma bergen [6].

3 suret L.Plotnikovke jazghan haty. 1859 jylghy 7 iini
Suretti maqala avtory úsyndy

Hat mәtini:

«Milostlivyy gosudari Lev Nikolaevich!

Osmelusi izvestiti Vas, chto pisimo Vashe ot 28 fevralya ya poluchiyl, probegaya ego nevolino proslezilsya ot toy radosti, kotorui vy mne obeshaete. Ono menya sovershenno uverilo v nastoyashem gorestnom polojeniy moiym. Ne nahoju  vyrajeniya k blagodarenii Vas za  Vashy milosty y uchastiya ko mne. Lev Nikolaevich, hotya ya  y stepnoy pitomes, kak vse prochie moy praotsy, no y mne dana sposobnosti ot Tvorsa, kak vsem ludyam razlichati, chto znachit blagodeyanie ludey Velikih y hraniti inoe kak zalog moey jizni, v chyom ya sebya postavil byti ne koleblennym.

Posle stoli neojidannogo y sverh moego chayaniya ko mne Vashego uchastiya ya ne mogu nikak inache Vas iymeti y schitati (hotya buduchy inoversom) kak tem samym moim dedom, kotorogo nedavno poteryal bez vozvrata v svoih glazah.

Ya sam chuvstvui, chto samyy moy vozrast let moih trebuet rukovodiytelya y blagodetelya v moey jizni. Proslavlyai moego sozdatelya v molitvah moiyh, chto ono kak ya prinimai zamenyati v poryadke sudiby svoey moyo neschastie schastiem. Teperi ya polagaysi vo vsyom na volu Vashu; vy luchshe vsego obdumaly kakimy putyamy dovesty menya do prednaznachennogo mne bogom schastiya; k kotoromu, kak ya razumey, y pod Vamy menya vedet.

Za vsem tem proshu Vas dati mne eshe neskoliko vremeni, chtoby priyvesty sovershennyy poryadok, po moemu usmotrenii, ostavlennoe  mne dedom moim imushestvo; otdati posledniy emu dolg; na chto po nashim drevnim obychayam nemalo trebuetsya hlopot y vremeni; ya beregusi chtoby znaemye ego y poslednego ne  byly chem-libo nedovoliny y nehorosho otzyvalisi o nyom, ibo on nikogda ne zaslujival. Teperi ya zanimaisi vozdvignutiyem pamyatnika nad prahom nezabvennogo moego deda; kirpichi y izvesti izgotovlen y uje pristupily k rabote.

V nyneshnem godu ya lichno sam k Vam  pobyvai y togda uje okonchatelino pozvolite mne vyskazati svoe namerenie otnosiytelino moey slujby pod Vashim pokroviytelistvom. Proshu prosheniya chto ya, po raznym domashnim obstoyatelistvam, Vashim dosele molchal na Vashe pisimo.

Osmelivaisi nazvatisya predannym Vash I.Altynsariyn.

7 iinya, 1859 godu»...

Ybyray asqar tauday pana bolyp jýrgen sýiikti atasynan airylyp qapalanyp, qayghyryp jýrgende Orynbor oblystyq basqarmasy tóraghasynyng kómekshisi jәne oblystaghy oqu isining bastyghy Lev Nikolaevich Plotnikovtan hat alady. Balghojanyng beyitin salyp bitirip, atasynyng ólimine baylanysty ózge de dәstýrli jón-joralghylaryn týgeldey, eshkimning kónilin qaldyrmastay jәne qúrmetti kisinin  atyna say dәrejede ótkizip, shilde sonyna qaray Orynborgha jýruge dayyndalady. Plotnikovqa jazghan hatynda úsynghan júmys turaly sheshimdi Orynborgha barghan song aitatynyn, oghan deyin júmysty basqa bireuge bermey, kidirte túruyn ótingen edi...Ybyraydyng Balghoja qaytys bolghannan keyin jedel Orynborgha kelip, kelgen boyda Orynbordyng oblystyq basqarmasyna júmysqa ornalasa qongy kezdeysoq emes-tin jәne jalghyz ghana Plotnikovting kómegi men enbegi emes edi. Múnda ózge bir biylik tizginin ústaghan  adamnyng qatysy bary aiqyn edi. Ol oblystyq basqarma bastyghy Vasiliy Vasilievich Grigoriev bolatyn [7] .

1859-1860 jyldar qazaqtyng úly aghartushy-pedagogynyng ghalym-zertteushi retinde qalyptasuynyng alghashqy baspaldaqtary boldy. I.I. Iliminskiy esteliginde: «Kogda po vozrasheniy v Orenburg yavilsya ya k V.V. Grigorievu, ya zastal u nego Ibragima Altynsarina, iz vospitannikov pervogo vypuska Kirgizskoy Shkoly. Po okonchaniy kursa on uezjal v rodnoy aul y tam sostoyal pry svoem dede, izvestnom bie Balgodja, kotoryy otlichalsya mudrostiu svoih resheniy y neobyknovennoy tuchnostiu...Grigoriev vysoko senil biya Balgodja y rady nego lubil Altynsarina, kotoryy vprochem y svoimy lichnymy kachestvamy y darovaniyamy vpolne zaslujival rapolojenie Generala. Y tak ya vstretilsya s Altynsarinym u V.V. Grigorieva. V.V. poznakomil nas, otrekomendovavshy mne Altynsarina v samyh lestnyh vyrajeniyah».

Ybyray Orynborgha osy kelgen jolynda onsha úzaq bolmasa da (ne bәri bir jylgha tolmaydy, 1859 jyldyng 1 tamyzynan 1860 jyldyng 10 mausymyna deyin), búl shaghyn kezeng – Ybyray ómirining býkil bolashaghy men mazmúnyn aiqyndaghan tarihy tús.

Ybyray Orynbor shekara komissiyasynyng tóraghasy V.Grigorievke 1859 jyldyng 25 shildesinde jazghan hatynda atasy Balghojanyng qaytqanyn bayandap,  atadan qalghan dәuletti senip tapsyratyn adamy joqtyghyn kýizele jazady. QR Ortalyq arhiyvining 4-qory 2867-isining 15-betinde kórsetilgen búl qújat jayynda belgili jurnalist Tilekqabyl Boranghaliyúly «Egemen Qazaqstan» (29.12.2021j) gazetinde jazdy. Osy maqaladan keyin Ybyraydyng V.V. Grigorievke jazghan hattary jayynda belgili ghalym Almasbek Ábsadyqtyng zertteu maqalasy jaryq kórdi .

Sóz sonynda aitarymyz, N.I. Iliminskiy «Vospominanie ob Altynsariyne» (Qazan,1891j.) estelik-enbeginde aghartushynyng V.V. Katarinskiyge, F.D.Sokolovqa, A.A. Mazohinge jazghan hattary bar. Al aghartushynyng V.V. Grigorievke jazghan hattaryna Ybyray ghúmyrnamasyn zertteushiler qyzyghushylyq tanytady dep oilaymyz.

V.V. Grigoriev 275-ten astam ghylymy enbekter, maqalalar men resenziyalar jariyalaghan, onyng ishinde 25-ten astamy qazaq ómirine, túrmysyna baylanysty, kóptegen shyghys halyqtary tilderindegi shygharmalardan audarma jasaghan. «Qazaq tili dybystaryn orys әripterinde beru» atty asa qúndy enbegin 1862 jyly shyghardy. 1861 jyly «Severnaya pchela» atty jurnaldyng 241-sanynda ózi jobasyn jasap, ashyluyna tikeley qatysqan Torghaygha qaraghan dalada týrli ghylym negizderinen bilim beretin «Troisk mektebi» turaly maqala, «Qazaq jerining bet-bederin kórsetetin alibom» (1863) orys jәne nemis tilderinde maqala jariyalady. Shyghystanushy N.I. Veselovskiyding «Dala ómirine qazaq tilin resmy qoldanugha jol ashqan birinshi dala bastyghy» dep baghalaghan V.V. Grigoriev pen Ybyray arasyndaghy hattar – keyingi úrpaq ýshin ruhaniy-mәdeny múra, Ybyray Altynsarinning aghartushylyq qyzmetining ainasy ispettes bagha jetpes qúndy qújat.

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. Marghúlan Á.H. Shygharmalary –Almaty: «Alatau», 2012 j. – T.HIÝ 309-bet.
2. Iliminskiy N.IY.Vospominaniya ob Altynsariyne – Kazani: Tipo-Litografiya V.M.Kluchnikova, 1891, str.33
3. Altynsarin Y. Tandamaly shygharmalar – Almaty,1955, 259-bet
4. Lamashev Á. Ybyray Altynsarin jәne onyng orys dostary men izbasarlary. – Almatys: Qazaqstan, 1988.184 Shygharmalary –Almaty: «Alatau», 2012 j. – T.HIV 309-bet.
5. Veselovskiy N.I. V.V.Grigoriev, po ego pisimam y trudam, S. Peterburg, 1887 , str. 196
6. Derbisalin Ánuar Ybyray (Ibrahiym) Altynsariyn: Derekti bayan.– Almaty: «Arda», 2005.– 35 bet.
7. Búl da sonda 34-bet

Saltanat Ótelbaeva

Abai.kz