Han jaylaudyng ýsti. Otaryn jalpaq betkeyge jusatyp tastap, әkey de týski shaygha kelgen beti sol edi. Kolhozdyng basqa qoy fermasynda mal dәrigeri bolyp isteytin jezdem Júmabay da jolay bizge soghyp, shay iship otyrghanbyz. It ýrgen son, tysqa shyqsam, Kókshapan jaqtan ýsh-tórt salt atty bizding ýidi betke alyp, saydan shyghyp keledi eken.

– Sanaqshylar ghoy deymin, eki-ýsh salt atty bizge qaray órlep keledi, – dep ýidegilerdi qúlaqtandyrdym.

– Olar bolsa atqa min de, qoydy sanaq tasqa qaray aidap kele ber, – dedi әkey. Qonaqtar kele jatqan saydyng tóbesine shygha bergendegi bir otar qoy syyatynday qoralau tastyng qaqpa siyaqty ashyq túsynan maldy shúbyrta shygharyp, ózimiz de sanaq jýrgizetindikten, qoralau tasty «sanaq tas» atap alghanbyz.

Rasynda da otardy jaghalay sanap jýrgen ferma basshylary eken. Olardyng ay sayyn kelip, maldyng esebin otar kitapshasyna jazyp, mindetti týrde qoydy sanaytynyn bilgen son, olargha sәlem berdim de: «Barmay-aq qoy, maldy sanamaymyz», – dep aita ma degen ishki eseppen: «Sanaugha maldy aidap keleyin», – dedim. Alayda ózim bәrin de jaqsy tanityn ferma bastyghy Qaliasqar, esepshi Moldahan, mal dәrigeri Qajytaydyng birde-biri onday sózdi aitpaghan son, Aqjalymdy tebinip, pyrday bolyp, betkeyde jusap jatqan otargha qaray jeldirte jóneldim. Men maldy qualap, sanaq tasqa qaray qoghamdaghan son, qonaqtardan Moldahan esepshi men Jejem ekeui shyqty.

– Al bala, malyndy shyghara basta, – dedi Moldahan. Mening de búl sharua­dan әbden senimdi serigime ainalghan kómekshim – qospaq mýiizdi aq serkem bar. «Tart, qane», – dep aq tayaqty sermep qalyp edim, búl «qyzmetine» әbden tóselip alghan januar eki jaghynda eki adam túrghan eki jartastyng ortasyna bet aldy. Sonynan eshkiler, olardyng sonynan qoylar shúbyra bastady. Mening endigi mindetim – olardyng toptanyp, nópir bolyp ótip ketpeuleri ýshin aq tayaqpen jasqap túru.

Qolyndaghy qamshysymen әr saulyqtyng basynan týrtkendey sanaghan esepshi Jejeme qarap: «583» , – dedi. Al qozylardyng sanyn anyqtaudy óz mindetine alghan Jejem qashandaghy ýirenshikti әdetimen olardyng bir tobyn uystap alatynday jayylghan sausaqtaryn bir-aq býgip: «35, 41, 41–45», – dep toptap sanaydy. Esepshi qoy-qozynyng sanyn qoyyn dәpterine jazyp aldy.

Ol qoy-qozynyng sanyn otar kitapshasyna jazyp, kiris-shyghysyn týgendegenshe qúrt-irimshigi men sary mayyn moldap salghan shay dastarqany da dayar bolghan.

– Et bolmady, qúrghaq shay ishesizder, – dedi sheshey kinәli adamday.

– Mal ólse, bas-siraq, ishek-qarnyna bir qaujandap qalushy edik. Birer aidan beri qyzylsyrap-aq qaldyq. Ákeyding búl sózi de auyryp-syrqap, mal ólse ghana tisteri qyzarghangha tiyetinin, әitpese mal baqqandarda «ózimizdiki» deytin tyshqaq laqtyng bolmaytynyn, ólgen maldyng da súrpy etin brigadirlerding hattap-shottap alyp ketetinin júqalap qana basshylardyng esterine salghanday.

– Myng qoy aidap otyrghan ata-enemning ýiine kelip, etke bir toyamyn dep edim, qúrt-irimshikti qanaghat etetin boldym, – dep Júmabay jezdem pikir qosty.

– Ói, sen sary maydy kesege ezip ishedi deydi ghoy. Et izdep qaytesin? – Qaliasqar zamandasyna әzil aitqan.

– Auyz toltyryp asaytyn et jaryqtyq kózge kóp kórinbegen son, asqazandy sary maymen aldaymyz da. Áytpese, semizdikten qúiryghyn kótere almay jýrgen qúnan qoydy bәske jep qoyghan ataqty meshkey naghashymnyng jiyeni emespin be?!

Jezdemning búl sózine sener-senbesin bilmey otyrghandardyng bireuleri: «Qoy, ei, mýmkin emes», – dese, bireuleri: «ayt­shy, Jýke, eger búl shyn bolghan oqigha bolsa», – desti.

– Aytayyn, – dedi jezdem. – Sorpa-su ansap otyrghanda jýikelering shydasa. Bala bolsam da, kórgenimdi úmytpaytyn es jighan kezimde ózim kórgen, onyng ýstine bertinge deyin aghayyndar anyz ghyp aityp jýrgen búl әngimening aghattyghy bar dep oilamaymyn. «Qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan» bir mayraghay da tayraghay, bay bar malyn kórip marqayghan, kedey baydan týsken nәpaqamen toghayyp jýretin zaman eken. Naghashymnyng meshkeylik jyny buyp, albastysy ústasa, bәske toqty-torymdy bir otyrghanda jep ketetinin estigen bir bay qyzyq ýshin naghashyma kisi jiberedi. «Men soyghyzghan qoydy jep ketse aldyna otyz qoydy sanap beremin. Jey almasa aty shyghyp jýrgen qara jorghasyn beldeuime baylap ketedi», – degen shart qoysa kerek. Eshkimnen eshtene súramastay ortasha ghana sharuasy bar naghashym bir jaghynan otyz qoygha qyzygha ma, әlde namysqa tyrysty ma, baydyng auylyna barar kýnin belgilepti. Bay da otyz manyraghanyn әldebireuding aldyna salyp berer essiz emes. Onyng esil-derti ainalagha aty shyghyp jýrgen jezdemning aqpa jorghasyn qolgha týsiru ýshin oilap tapqany osy bәs oiyny eken. Ózining mynghyrghan qoylarynyng ishinde may basqan qúiryghyn kóterip jýre almaytyn bir isegi bar eken. Soghan eki dóngelekti kishkene arba jasatyp, onyng joydasyz jinaghan shiyki mayyn soghan artyp qoyady eken.

Kelisilgen kýni qyzyq qughan júrt jinalyp, naghashym da qara jorghasyna minip jetse kerek. Toygha kelgendey núrap jatqan júrtqa da qazan-qazan et astyryp, naghashymdy da ózine arnalghan dastarqangha shaqyrsa kerek. Ol jaryqtyq kógalgha syrmaq jaydyryp alyp, júrtqa til qatpay otyrady. Qos mýiizi men tórt qara túyaghynan basqa bәs-qoydyng eshtenesin qaldyrmay tayqazangha, qos tegenedey qúiryghyn jeke qazangha asypty.

Býre týsetin jemin kórgen qyrankózdenip, shaqshiyp otyrghan naghashym bәske et jeytin kisi emes, qan maydanda jekpe-jekke shyghatyn kisidey súrlanyp alypty.

– Albastysy men jyndaryn shaqyryp otyr, – deydi qyzyq kórmekshilerding bireui.

– Alpys albasty, jetpis jynyn shaqyrsa da, eki qazan qyzarghanynan agharghany kóp mayly etti bir kisini qoyyp, on kisi tauysa almas, – dep ekinshisi kýmәn aitady.

Bir kezde naghashymnyn: «Ói, jigitter, jýregim qarayyp bara jatyr, qazandarynnyng otyn qaghystyrsandarshy», – degen kýrkiregen ýni estiledi. Múnysy endi eshqanday albasty-jyndaryn shaqyruy emes, ózin-ózi qayraghany edi.

Eki jigit qoydyng qúiryghyn býrkitke jútqyzatyn qansoqtagha úqsatyp, úzynshalap bilemdep, astaugha tastap otyr, al naghashym bolsa úsaqtau turalghan bauyrdy shaynaydy da, bir bilem qúiryq maydy qylq etkizip shaynamay júta salady. Shay qaynatym uaqytta astaugha turalghan qúiryq-bauyr jelinip boldy. Ol kezde qoshtaudy júrt qol soghyp bildirudi bile bermeydi. «Oy, bәrekeldi! Tusang tu!», – dep bir shulasyp qalghan. Naghashym bolsa ózimen erip kelgen qoldaushy jigitterding kómegimen ornynan túrghan. Bәstesushi bay da odan kóz alar emes. Bәsting sharty boyynsha meshkey bәsting asy jelinip bolghansha dýzge otyrugha nemese asqazannan as qaytarugha bolmaydy. Óitse bәs toqtatylyp, jenis pen jenilis jariyalanady. Ony jaqsy biletin naghashym taydyng qarnynday ishin qos qolymen qúshaqtay ústap, otyrghandardy ainala qydyrystady. Bir kezde sýiekteri jalanashtanyp, әbden ezilip pisken et birneshe astaugha týsirildi. Etti jentektep, jigitter turap, túzdyq qúiylghan astaugha toltyryp otyrghanda, bir kisi qos jauyrynnan basqa on jiliktin, tórt jilinshikting mayyn shaghyp, astaugha saldy. Ol ghana emes, bastyng qúiqasyn týsirgen son, eki kózi, mi, keujirine deyin, oghan qosa ýiitilgen tórt siraghy tabaqqa tastalyp otyrdy. Búl da bәsting sharty eken. Naghashym bolsa astaugha týsken asty týskendey jalpaq alaqanymen naua kýrekpen kýrep alghanday ghyp auzyna tastaydy da, bir tolghap júta beredi. Tamam júrtty shulatyp, astaugha týsken songhy bir uys etti jútqan son, suytylyp, dayar túrghan mayly sorpadan edel-jedel tórt shara kesesin kenirdekke tónkergen kezde bәske shaqyrushy bay ornynan túryp, júrtqa qarap, qolyn kótergen.

– Ou, júrtym! Myna Qayrekeng jegenin jalmap jatatyn ishinde jylany bar meshkey emes, aidahary bar naghyz jalmauyz eken. Men jenildim, halayyq! Al Qayreke, kógendeuli túrghan otyz qoyyndy aidap, erligine rizalyghym ghyp bergen qúlyndy biyendi jetelep qazir qaytsang da, rúqsat, – dep mәrttik kórsetsin. Sol kezde ornynda pisken et pen qúiryq maydy toltyryp, auzyn shymshyp bughan qazaqy qaptay bolyp otyrghan naghashym til qatsyn:

– Ou, Bayeke, shartymyz boyyn­sha mayly sorpanyng bes shara kesesin ishuim kerek edi ghoy. Songhy kesesin ishuge múrsat ber. Sonan song «qazir ketseng de» dep, asyqtyrma! Býgin myna toltyryp alghan qarynmen jol jýre almaspyn. Men óz-ózime kelu ýshin saydaghy búlaqtyng suyn denem batatynday ghyp, bóget. Eng astyna eski qatqan tulaqtardy, onyng ýstine tuyrlyqty tósep, dalagha jatar ornymdy dayarlat. Eng songhy tilegim – ertengi asyma bәibishenning soghymnan saqtaghan saralasy bolsa, shәugimge moldap asyp bersin.
Bayekeng aitqanynyng bәrin oryndap, qonaghyna bazynasyn da aitypty.

– Bәske tikken otyz qoyymdy, jenilisimning joralghysy dep syilaghan qúlyndy biyemdi әngime qylmay-aq qoydym, maqtanysh qyp jýrgen tayynshaday qoyymdy jegeninmen qoymay, tulyqtarymdy jibitip, tuyrlyghymdy maygha malshyndyryp kettin. Eng sonynda sen sýt pisirimdey uaqyt shomylghan bógeuding betin jarty elidey qatqan maydan jiyirkenip, jylqylarym su ishpey qoydy. Osynyng bәri ózimning soqtyqqanymnyng kesirinen, ózinnen shekken ziyanym, – dep ol meshkeyding betine qarap, jymighan. – Qarsy bolmasan, osynyng bәrining óteui deysing be, әlde aghayynnyng bir qolqasyn jerge tastamayyn deysing be, әiteuir birer aidan song menimen birge Órkerey eline baryp qaytsaq.

– IYә, jayshylyq pa? – dep súraydy naghashym.

– Sol elden birer aidan song kelin týsireyin dep otyrmyn. Olardyng «Toygha ertip kelgen kýishi-jyrshy, paluan, aitysker-aqyn, jorgha-jýirikpen qosa meshkeying bar ma deui mýmkin ghoy», – degende, naghashym: «Men dayynmyn», – depti… – Sol toydan ýlken abyroymen oralghan naghashymnyng ataghy elge jayylsa kerek.

Jýkeng әngimesin ayaqtap, onyng sózin shashau shygharmay tyndap otyrghandargha qaraghan.

– Senui qiyn әngime eken, – dedi ferma mengerushisi Qaliasqar.

– Ár jerlerde osynday meshkeyler bolypty deytin anyzdar bar ghoy, – dedi Moldahan.

– Nesi bar, qúnan qoy jey almasam da, toqty-torymdy jep qoyatyn meshkeyligimdi jasyryp, aitpay jýr edim, – dep Qajytay mal dәrigeri әngime bastady.

– Qoy-ey, qaydaghyny aitpay!

– «Qoyannyng ózin kórip, qaljasynan týnil» degen.

– Bәkene ghana boyyng bar, qoy jeytin qanday oiyng bar, – dep bәri ony kýlki qylghan.

– Jeje, – dedi Qajekeng qabaghyn týiip. – Aqyry mynalar meni kýlki qyla bastaghan eken. Kórsete­yin búlargha. Qazir bir aramza tughan semiz marqany aldyryp, soyynyz. Búl zamannyng naghyz meshkeyining qastarynda jýrgenin men búlargha eshqanday bәssiz-aq kórseteyin… Áli esepke alynbaghan kenje tughan qozy bar ma edi?

– Bar, – dedi Jejem.

– Onda ony kiristemey-aq qoyarmyz. Qazir soyylar marqanyng ornyna sol esepke alynady.

Basshylardyng ózderining rúqsatymen keyde osynday tәsil qoldanatynyn men de biletinmin. Ol songhy tapsyrmasyn maghan berdi.

– Marqany әkelip ber de, atyna minip, tayau manda otyrghan Týsipbek, Qazybek, Zәkóshterdi shaqyryp kel. Kórsin mening ónerimdi.

Basqa qonaqtar da onyng әzilsiz aitqan sózine sener-senbesin bilmey, bir-birine qarasyp, an-tang kýy keshkendey…

Bir et asym uaqyt ishinde semiz marqa soyylyp, tórt qara túyaghynan basqasy tolayymen qazangha týsken. Osynau tosyn habardy estigen qoyshylar da maldaryn bala-shaghalaryna tapsyryp, bizding ýige kele bastaghan.

Qazandaghy etting kóbigi alynyp, býlk-býlk qaynap jatqan kezde jinalghandar Qajekenning ózderi búryn-sondy estip-bilmegen óneri turaly gu-gu әngime qyzdyrghan kezde, Qajeken: «Jynym buyp otyr. Tysqa shyghyp, әri-beri jýrip qaytayyn», – dep ornynan túrghan. Ýiden shygha júrtqa estirte qazan-oshaqtyng basynda jýrgen shesheme:

– Jeneshe, tym ezilip ketpesin. Tezirek jemesem jýregim qarayyp bara jatyr, – degen tapsyrmasyn bergen. Tym ezilmey pisken marqa eti taghy biraz uaqyt ótken son, ýlken aq tegenemen buy búrqyrap dastarqangha kelgende, onyng ótinishimen Qazybek pen Zәkósh etti turay bastaghan. Bireuleri jilikterdi shaghyp, mayyn tabaqqa tastay bastady. Búl da – bәsting sharty.

– Jeytin ózim ghoy, batany da ózim jasayyn dep, «Mal-jan aman bolsyn, búdan tәuir zaman bolsyn, Allahu akbar!» – dep betin sipady da, júrtqa qayyrylghan… – Múnday namys ýshin jeliner asty men qabylday bastaghanda qysyr sózderindi kóldenendetpey otyryndar. Tәbetime tosqauyl bolar.

Ol maydan dalasyna qaldyryp ketken ortang qol, ortan terek atalatyn eki sausaqsyz ong qolynyng ýsh sausaghymen eki japyraq etti úzaq shaynandap otyryp alghan. Ózinen kóz almay tamsanyp otyrghandardyng jýikelerin әbden júqartayyn degendey ýsh sausaq asyqpay-aptyqpay turalghan etke bes-alty ret baryp qaytqan son:

– Jә, azamattar, qalghanyn ózdering alyndar. Qyzylsyraghan júrt bir toysyn degen qulyghym ghoy. Jeje, basty óziniz alynyz.

– Býitken ónering bar bolsyn, – dep, әkey marqanyng basyn qolyna aldy.

– Mine, qyzyq! – dep Týsipbek aghamyz sanyn shapaqtap, rahattana kýlsin.

Degenmen, japa-tarmaghay etke bas qoyghan júrttyng jýzinde «qoy jegishke» degen renish joq edi.

Kәdirbek Segizbayúly,

jazushy, QR Abay atyndaghy
Memlekettik syilyqtyng laureaty

Derekkózi: Qazaq Ádebiyeti gәzeti

Abai.kz