Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 2373 0 pikir 13 Jeltoqsan, 2013 saghat 12:49

Janaózen jәne Shetpe: Tәuelsiz qoghamdyq komissiyanyng qarary

Janaózen jәne Shetpe qasiretine baylanysty qúrylghan Tәuelsiz

qoghamdyq komissiyanyng (TQK) keneytilgen otyrysynyn

Qarary

 

2013 jyldyng 16, 17 jeltoqsan kýnderinde Janaózen men Shetpede oryn alghan qandy oqighalargha 2 jyl tolady.

Tórtkýl dýniyeni dýr silkindergen búl qandy qyrghyn Qazaqstanda ornyqqan sayasy jýie tudyrghan nәtiyje boldy: QR Preziydenti zandy dep tanyghan múnayshylardyng әleumettik talaptary der kezinde jәne jetkilikti kólemde sheshimin tappauy osy tragediyagha әkep soqty!

Janaózen jәne Shetpe qasiretine baylanysty qúrylghan Tәuelsiz

qoghamdyq komissiyanyng (TQK) keneytilgen otyrysynyn

Qarary

 

2013 jyldyng 16, 17 jeltoqsan kýnderinde Janaózen men Shetpede oryn alghan qandy oqighalargha 2 jyl tolady.

Tórtkýl dýniyeni dýr silkindergen búl qandy qyrghyn Qazaqstanda ornyqqan sayasy jýie tudyrghan nәtiyje boldy: QR Preziydenti zandy dep tanyghan múnayshylardyng әleumettik talaptary der kezinde jәne jetkilikti kólemde sheshimin tappauy osy tragediyagha әkep soqty!

Ótken tarihynda  alapat oqighalardyng talayyn kórgen  Qazaq eli múnday súmdyqty búryn-sondy bastan keshpegen edi. Janaózen men Shetpedegi beybit halyqqa óz memleketining biyligi asqan jauyzdyqpen oq jaudyrdy!  Jaugershilik zamandaghy, otarlyq, bodandyq kezendegi qantógisti qyrghyndardyn, qughyn sýrginderding bәrinen asyp týsti. Óitkeni syrttan shapqan dúshpan joq, soghys jaghdayyndaghy qaterli shaq emes. KSRO qiraghan song qolgha tiygen Tәuelsizdiktin  jiyrma jyldyq  merekesi kýninde qala men auyl túrghyndaryn ang atqanday jaypap saldy. Jaralanghandaryn qualap jýrip soqqygha jyqty. Qazaq әdebiyetining klassiygi, ekinshi dýnie jýzilik soghysqa qatysushy, jazushy  Ábdijәmil Nýrpeysov aqsaqal «jaralanghandardy fashister de tayaqqa jyqpap edi» dedi. Qatygezdikteri,  óshpendiligi fashisterden de asyp týskendigin aitqany. Búl – qylmysqa berilgen dәl bagha.

TQK pikirinshe,  múnday asa auyr qylmys eshqashan da keshirilmeydi. Poliyseyler  tapanshamen, avtomatpen atyp jaralaghan jazyqsyz jandar, ereuilge qatysqan, qatyspaghan, tipti merekeleuge kelgen kezdeysoq adamdar jappay qamaugha alyndy. Olardyng kópshiligi aiuandyqpen azaptaldy, qorlandy, tepkige týsti, jasamaghan qylmystaryn moyyndatqyzdy, keybiri týrmedegi tepkiden, úryp-soghudan keyin qaza tapty, mýgedek bolyp qaldy. Sottardyng soraqylyghy әlgindey qúqyq qorlaushylardan bir mysqal da kem týspedi. Aqtaudaghy sottar týgelge derliktey sayqymazaqqa ainaldy.

Osy eki jyl ishinde biylik qandy oqighagha sayasy bagha beruge jaramady. Qoghamdaghy ashu-yza men narazylyqpen sanasugha mәjbýr bolghan ol bar kinәni múnayshylar men belgisiz bir toptargha artyp, sýtten aq, sudan taza bolghysy keletindigin kórsetti. Orta dengeydegi sheneunikter ghana jazalandy.

Osy orayda TQK Janaózen men Shetpedegi qandy qyrghyngha tikeley Qazaqstannyng basshylyghy, sonyng ishinde preziydent Núrsúltan Nazarbaev pen onyng sayasy sheshim qabyldaugha tiyisti komandasy jauapty ekenin taghy da mәlimdeydi. Óz manayyndaghy shen-shekpendilerdi qorghashtap, olardy jauapkershilikten qútqarghan preziydent endi sol jauapkershilik óz moynyna jýktelerin sezinui tiyis.

Adamgershilik, sayasi, zandyq túrghydan oq atugha búiryq bergen lauazymdy túlghalar jauapkershilikke tartyluy tiyis. Býgin bolmasa –  erten. Onday kýn tumay qoymaydy. Halyqqa qarsy qaru qoldanugha , oq atugha búiryq bergen generaldar men onday qylmysty búiryqty oryndaushylar uaqyty kelgende  jauapqa tartylady. Stalindik qasapshylar (ejovtar, beriyalar, goloshekinder, mirzoyandar, t. b. ) birin biri qalay joysa, búlar da solay isteydi. Óitkeni qoly qangha malynghandar ertengi kýnin oilap, qylmystaryn jasyru ýshin qúpiya tapsyrmany oryndaghandardy birtindep qúrta bastaydy. Búdan bólek  Allanyng jazasy jәne bar. «Qan jibermeydi», « qarghys atady», «zaual keledi»  degendi  halyq beker aitpaghan. Janaózen men Shetpedegi «adal qyzmetteri» ýshin marapattalyp, shen-shekpen, syilyq alghan, orden, medali taghynghan olar  qoghamdyq aiyptaudan, tarih sotynan qútyla almaydy.      

Qandy oqighadan keyin kelesi kýni qúrylghan TQK osy uaqyt ishinde birshama júmys atqardy. TQK ókilderi birneshe mәrte oqigha ornynda bolyp, qaza tapqan múnayshylardyng otbasylarymen, zardap shekkendermen jәne kuәlarmen jýzdesti, tiyisti materialdar jinady. Barlyq sot prosesterine jan-jaqty monitoring jýrgizdi, sol aqparattyng bәrin BAQ jariyalady. TQK zardap shekkenderge, sottalushylargha qajetti materialdyq jәne qúqyqtyq jәrdem kórsetti.

Biraq TQK búl júmys әli de jetkiliksiz dep sanaydy. Ásirese, qaza tapqandardyng otbasylaryna kómek kórsetu, týrmede otyrghan múnayshylardy bosatu, olardyng jaqyndaryna qol úshyn beru siyaqty sharua shash etekten. Oghan jalghyz TQK-nyng shamasy jete bermeydi. Sondyqtan da TQK barsha júrtty osy abyroyly da asa manyzdy iske at salysugha shaqyrady!

Tragediyanyng sebepteri men saldaryn ashyq ta әdil tergep, zertteuge esh qúlqy joq Qazaqstan biyligining osy eki jyl ishindegi qimyl-әreketi Tәuelsiz qoghamdyq komissiyany Janaózen jәne Shetpe oqighalaryn endigi jerde halyqaralyq dengeyde kóterip, dabyl qaghugha mәjbýrlep otyr!

Ras, TQK mýsheleri, qoghamnyng basqa da ókilderi Janaózen men Shetpe shyndyghyn halyqaralyq dengeyde kóteruge meylinshe atsalysty. Biraq býgingi tanda búl baghyttaghy júmys әli de jetkiliksiz. Endigi jerde osynau qyzmetke janasha sipat berip, jana sapa dәrejesine kóteru kerek ekenin uaqyt kórsetip berdi.

Sonyng bir kórinisi retinde TQK Birikken Últtar Úiymynyng qújattary men talaptaryna sәikes osy qandy qasiretti halyqaralyq qylmystyq qúq talaptaryna sәikes halyqaralyq sotqa jetkizudi, ony genosiyd, «adamzatqa qarsy jasalghan qylmys» retinde tanu baghytynda júmys jasau qajet ekenin atap ótedi. Ol ýshin tiyisti qoghamdyq úiymdar men ghylymy qauymdastyq aldyna mәsele qoy, arnayy ghylymiy-praktikalyq konferensiya úiymdastyru úsynylady.

Ras,  biylik te qarap qalmady, oqighanyng mәn-jayyn anyqtamaq bolyp, tiyisti Ýkimettik komissiya qúrdy. Biraq onyng júmysy tipti mardymsyz edi, jan-jaqty da әdiletti sheshim kýtken qoghamnyng kónilinen shyqpady, kerisinshe, el ishinde narazylyq tughyzdy. Sol sebepti TQK ózining qandy oqighalardy tergeu jónindegi biylikting de, qúqyq qorghau organdarynyng da, qoghamdyq úiymdardyng da ókilderinen qúralghan Jalpyúlttyq komissiya qúru qajet jәne oghan meylinshe keng ókilettik berilui tiyis dep sanaydy. 

Qaza tapqan adamdardyng sany resmy derekte kórsetilgendey  16 adam emes, odan da kóp dep topshylaugha bolady! Osy mәsele týpkilikti әri júrt senetindey týrde anyqtalmay, el ishindegi tolqu basylmaydy. Osy orayda TQK óz júmysyn jalghastyryp, jer-jerden qosymsha aqparat jinau júmysyn jalghastyrady.

Osy eki jyl ishindegi BAQ rolin erekshe atap ótu paryz. Qandy oqigha kezinde jәne odan keyingi uaqytta tәuelsiz basylymdar biyik kәsiby dengey kórsetti. Olardyng ishinde, әsirese, qazaqtildi BAQ jetekshi rólge shyqty. Ondaghy jurnalister tarih jәne qogham aldyndaghy asa zor jauapkershilikti tolyq sezine aldy. Soghan sәikes shyndyqty meylinshe ashyq ta esh boyamasyz kórsetuge tyrysty. TQK tәuelsiz jurnalisterding BAQ osy enbegin erekshe atap, óz alghysyn aitady.

Kerisinshe, biylikting búghauyndaghy  BAQ últtyq túrghydaghy pozisiyany týsine almady. Sebebi aqparattyq sayasatta biylik birizdilik kórsete alghan joq. Sol sebepti de biylikting uәjin jetkizude resmy BAQ tolyq dәrmensizdik tanytty. Aqparattyq soghysta masqara jeniliske úshyrady.

Ekonomikalyq, sayasy daghdarys kezinde ózge de ereuilderdin, narazylyqtardyng tuyndauy mýmkin. TQK sony  boljau,  ereuildeushilerge  qarsy biylikting oq atatyn qúraldardy  qoldanbauy, oghan jol bermeui ýshin  aldyn-ala dabyl qaghu sharalaryn jýrgizu qajet dep sanaydy.

Turasyn aitu kerek, Janaózen jәne Shetpedegi 2011 jyldyng jeltoqsanynda oryn alghan oqigha qoghamnyng 16 jeltoqsanda toylanatyn Tәuelsizdik kýnine degen kózqarasyn da týbegeyli ózgertip jiberdi. Sondyqtan da TQK biylikke 16 jәne 17 jeltoqsan kýnderin Jalpyúlttyq eske alu kýnderi retinde tanyp, Tәuelsizdik kýnin búrynghy datasy – 25 qazan kýnine auystyru turaly mәseleni qarastyrudy úsynady.

Janaózen jәne Shetpedegi qayghyly qasiretting eki jyldyghy barshamyzdy osynau qandy datanyng tarihtaghy orny men rolin qayta saraptap, bolashaqta qaytalanbaytynday qúqyqtyq, sayasi, әleumettik, moralidyq alghysharttar jasaugha mindetteydi.

Tәuelsiz Qoghamdyq komissiya barsha qazaqstandyqtardy osy asa zor jauapkershilikti sezinuge jәne әdilettilik jolynda birge kýresuge shaqyrady!

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1575
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2269
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3582