جاڭاوزەن جانە شەتپە قاسىرەتىنە بايلانىستى قۇرىلعان تاۋەلسىز

قوعامدىق كوميسسيانىڭ (تقك) كەڭەيتىلگەن وتىرىسىنىڭ

قارارى

2013 جىلدىڭ 16, 17 جەلتوقسان كۇندەرىندە جاڭاوزەن مەن شەتپەدە ورىن العان قاندى وقيعالارعا 2 جىل تولادى.

تورتكۇل دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندەرگەن بۇل قاندى قىرعىن قازاقستاندا ورنىققان ساياسي جۇيە تۋدىرعان ناتيجە بولدى: قر پرەزيدەنتى زاڭدى دەپ تانىعان مۇنايشىلاردىڭ الەۋمەتتىك تالاپتارى دەر كەزىندە جانە جەتكىلىكتى كولەمدە شەشىمىن تاپپاۋى وسى تراگەدياعا اكەپ سوقتى!

جاڭاوزەن جانە شەتپە قاسىرەتىنە بايلانىستى قۇرىلعان تاۋەلسىز

قوعامدىق كوميسسيانىڭ (تقك) كەڭەيتىلگەن وتىرىسىنىڭ

قارارى

2013 جىلدىڭ 16, 17 جەلتوقسان كۇندەرىندە جاڭاوزەن مەن شەتپەدە ورىن العان قاندى وقيعالارعا 2 جىل تولادى.

تورتكۇل دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندەرگەن بۇل قاندى قىرعىن قازاقستاندا ورنىققان ساياسي جۇيە تۋدىرعان ناتيجە بولدى: قر پرەزيدەنتى زاڭدى دەپ تانىعان مۇنايشىلاردىڭ الەۋمەتتىك تالاپتارى دەر كەزىندە جانە جەتكىلىكتى كولەمدە شەشىمىن تاپپاۋى وسى تراگەدياعا اكەپ سوقتى!

وتكەن تاريحىندا  الاپات وقيعالاردىڭ تالايىن كورگەن  قازاق ەلى مۇنداي سۇمدىقتى بۇرىن-سوڭدى باستان كەشپەگەن ەدى. جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى بەيبىت حالىققا ءوز مەملەكەتىنىڭ بيلىگى اسقان جاۋىزدىقپەن وق جاۋدىردى!  جاۋگەرشىلىك زامانداعى، وتارلىق، بوداندىق كەزەڭدەگى قانتوگىستى قىرعىنداردىڭ، قۋعىن سۇرگىندەردىڭ بارىنەن اسىپ ءتۇستى. ويتكەنى سىرتتان شاپقان دۇشپان جوق، سوعىس جاعدايىنداعى قاتەرلى شاق ەمەس. كسرو قيراعان سوڭ قولعا تيگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ  جيىرما جىلدىق  مەرەكەسى كۇنىندە قالا مەن اۋىل تۇرعىندارىن اڭ اتقانداي جايپاپ سالدى. جارالانعاندارىن قۋالاپ ءجۇرىپ سوققىعا جىقتى. قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىسقا قاتىسۋشى، جازۋشى  ءابدىجامىل نۇرپەيسوۆ اقساقال «جارالانعانداردى فاشيستەر دە تاياققا جىقپاپ ەدى» دەدى. قاتىگەزدىكتەرى،  وشپەندىلىگى فاشيستەردەن دە اسىپ تۇسكەندىگىن ايتقانى. بۇل – قىلمىسقا بەرىلگەن ءدال باعا.

تقك پىكىرىنشە،  مۇنداي اسا اۋىر قىلمىس ەشقاشان دا كەشىرىلمەيدى. پوليتسەيلەر  تاپانشامەن، اۆتوماتپەن اتىپ جارالاعان جازىقسىز جاندار، ەرەۋىلگە قاتىسقان، قاتىسپاعان، ءتىپتى مەرەكەلەۋگە كەلگەن كەزدەيسوق ادامدار جاپپاي قاماۋعا الىندى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ايۋاندىقپەن ازاپتالدى، قورلاندى، تەپكىگە ءتۇستى، جاساماعان قىلمىستارىن مويىنداتقىزدى، كەيبىرى تۇرمەدەگى تەپكىدەن، ۇرىپ-سوعۋدان كەيىن قازا تاپتى، مۇگەدەك بولىپ قالدى. سوتتاردىڭ سوراقىلىعى الگىندەي قۇقىق قورلاۋشىلاردان ءبىر مىسقال دا كەم تۇسپەدى. اقتاۋداعى سوتتار تۇگەلگە دەرلىكتەي سايقىمازاققا اينالدى.

وسى ەكى جىل ىشىندە بيلىك قاندى وقيعاعا ساياسي باعا بەرۋگە جارامادى. قوعامداعى اشۋ-ىزا مەن نارازىلىقپەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولعان ول بار كىنانى مۇنايشىلار مەن بەلگىسىز ءبىر توپتارعا ارتىپ، سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولعىسى كەلەتىندىگىن كورسەتتى. ورتا دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەر عانا جازالاندى.

وسى ورايدا تقك جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى قاندى قىرعىنعا تىكەلەي قازاقستاننىڭ باسشىلىعى، سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن ونىڭ ساياسي شەشىم قابىلداۋعا ءتيىستى كومانداسى جاۋاپتى ەكەنىن تاعى دا مالىمدەيدى. ءوز ماڭايىنداعى شەن-شەكپەندىلەردى قورعاشتاپ، ولاردى جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتقارعان پرەزيدەنت ەندى سول جاۋاپكەرشىلىك ءوز موينىنا جۇكتەلەرىن سەزىنۋى ءتيىس.

ادامگەرشىلىك، ساياسي، زاڭدىق تۇرعىدان وق اتۋعا بۇيرىق بەرگەن لاۋازىمدى تۇلعالار جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋى ءتيىس. بۇگىن بولماسا –  ەرتەڭ. ونداي كۇن تۋماي قويمايدى. حالىققا قارسى قارۋ قولدانۋعا ، وق اتۋعا بۇيرىق بەرگەن گەنەرالدار مەن ونداي قىلمىستى بۇيرىقتى ورىنداۋشىلار ۋاقىتى كەلگەندە  جاۋاپقا تارتىلادى. ستاليندىك قاساپشىلار (ەجوۆتار، بەريالار، گولوششەكيندەر، ميرزوياندار، ت. ب. ) ءبىرىن ءبىرى قالاي جويسا، بۇلار دا سولاي ىستەيدى. ويتكەنى قولى قانعا مالىنعاندار ەرتەڭگى كۇنىن ويلاپ، قىلمىستارىن جاسىرۋ ءۇشىن قۇپيا تاپسىرمانى ورىنداعانداردى بىرتىندەپ قۇرتا باستايدى. بۇدان بولەك  اللانىڭ جازاسى جانە بار. «قان جىبەرمەيدى»، « قارعىس اتادى»، «زاۋال كەلەدى»  دەگەندى  حالىق بەكەر ايتپاعان. جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى «ادال قىزمەتتەرى» ءۇشىن ماراپاتتالىپ، شەن-شەكپەن، سىيلىق العان، وردەن، مەدال تاعىنعان ولار  قوعامدىق ايىپتاۋدان، تاريح سوتىنان قۇتىلا المايدى.      

قاندى وقيعادان كەيىن كەلەسى كۇنى قۇرىلعان تقك وسى ۋاقىت ىشىندە ءبىرشاما جۇمىس اتقاردى. تقك وكىلدەرى بىرنەشە مارتە وقيعا ورنىندا بولىپ، قازا تاپقان مۇنايشىلاردىڭ وتباسىلارىمەن، زارداپ شەككەندەرمەن جانە كۋالارمەن جۇزدەستى، ءتيىستى ماتەريالدار جينادى. بارلىق سوت پروتسەستەرىنە جان-جاقتى مونيتورينگ جۇرگىزدى، سول اقپاراتتىڭ ءبارىن باق جاريالادى. تقك زارداپ شەككەندەرگە، سوتتالۋشىلارعا قاجەتتى ماتەريالدىق جانە قۇقىقتىق جاردەم كورسەتتى.

بىراق تقك بۇل جۇمىس ءالى دە جەتكىلىكسىز دەپ سانايدى. اسىرەسە، قازا تاپقانداردىڭ وتباسىلارىنا كومەك كورسەتۋ، تۇرمەدە وتىرعان مۇنايشىلاردى بوساتۋ، ولاردىڭ جاقىندارىنا قول ۇشىن بەرۋ سياقتى شارۋا شاش ەتەكتەن. وعان جالعىز تقك-نىڭ شاماسى جەتە بەرمەيدى. سوندىقتان دا تقك بارشا جۇرتتى وسى ابىرويلى دا اسا ماڭىزدى ىسكە ات سالىسۋعا شاقىرادى!

تراگەديانىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارىن اشىق تا ءادىل تەرگەپ، زەرتتەۋگە ەش قۇلقى جوق قازاقستان بيلىگىنىڭ وسى ەكى جىل ىشىندەگى قيمىل-ارەكەتى تاۋەلسىز قوعامدىق كوميسسيانى جاڭاوزەن جانە شەتپە وقيعالارىن ەندىگى جەردە حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرىپ، دابىل قاعۋعا ماجبۇرلەپ وتىر!

راس، تقك مۇشەلەرى، قوعامنىڭ باسقا دا وكىلدەرى جاڭاوزەن مەن شەتپە شىندىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرۋگە مەيلىنشە اتسالىستى. بىراق بۇگىنگى تاڭدا بۇل باعىتتاعى جۇمىس ءالى دە جەتكىلىكسىز. ەندىگى جەردە وسىناۋ قىزمەتكە جاڭاشا سيپات بەرىپ، جاڭا ساپا دارەجەسىنە كوتەرۋ كەرەك ەكەنىن ۋاقىت كورسەتىپ بەردى.

سونىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە تقك بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قۇجاتتارى مەن تالاپتارىنا سايكەس وسى قاندى قاسىرەتتى حالىقارالىق قىلمىستىق قۇق تالاپتارىنا سايكەس حالىقارالىق سوتقا جەتكىزۋدى، ونى گەنوتسيد، «ادامزاتقا قارسى جاسالعان قىلمىس» رەتىندە تانۋ باعىتىندا جۇمىس جاساۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ وتەدى. ول ءۇشىن ءتيىستى قوعامدىق ۇيىمدار مەن عىلىمي قاۋىمداستىق الدىنا ماسەلە قويۋ، ارنايى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋ ۇسىنىلادى.

راس،  بيلىك تە قاراپ قالمادى، وقيعانىڭ ءمان-جايىن انىقتاماق بولىپ، ءتيىستى ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇردى. بىراق ونىڭ جۇمىسى ءتىپتى ماردىمسىز ەدى، جان-جاقتى دا ادىلەتتى شەشىم كۇتكەن قوعامنىڭ كوڭىلىنەن شىقپادى، كەرىسىنشە، ەل ىشىندە نارازىلىق تۋعىزدى. سول سەبەپتى تقك ءوزىنىڭ قاندى وقيعالاردى تەرگەۋ جونىندەگى بيلىكتىڭ دە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ دا، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ دا وكىلدەرىنەن قۇرالعان جالپىۇلتتىق كوميسسيا قۇرۋ قاجەت جانە وعان مەيلىنشە كەڭ وكىلەتتىك بەرىلۋى ءتيىس دەپ سانايدى. 

قازا تاپقان ادامداردىڭ سانى رەسمي دەرەكتە كورسەتىلگەندەي  16 ادام ەمەس، ودان دا كوپ دەپ توپشىلاۋعا بولادى! وسى ماسەلە تۇپكىلىكتى ءارى جۇرت سەنەتىندەي تۇردە انىقتالماي، ەل ىشىندەگى تولقۋ باسىلمايدى. وسى ورايدا تقك ءوز جۇمىسىن جالعاستىرىپ، جەر-جەردەن قوسىمشا اقپارات جيناۋ جۇمىسىن جالعاستىرادى.

وسى ەكى جىل ىشىندەگى باق ءرولىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ پارىز. قاندى وقيعا كەزىندە جانە ودان كەيىنگى ۋاقىتتا تاۋەلسىز باسىلىمدار بيىك كاسىبي دەڭگەي كورسەتتى. ولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قازاقتىلدى باق جەتەكشى رولگە شىقتى. ونداعى جۋرناليستەر تاريح جانە قوعام الدىنداعى اسا زور جاۋاپكەرشىلىكتى تولىق سەزىنە الدى. سوعان سايكەس شىندىقتى مەيلىنشە اشىق تا ەش بوياماسىز كورسەتۋگە تىرىستى. تقك تاۋەلسىز جۋرناليستەردىڭ باق وسى ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ، ءوز العىسىن ايتادى.

كەرىسىنشە، بيلىكتىڭ بۇعاۋىنداعى  باق ۇلتتىق تۇرعىداعى پوزيتسيانى تۇسىنە المادى. سەبەبى اقپاراتتىق ساياساتتا بيلىك بىرىزدىلىك كورسەتە العان جوق. سول سەبەپتى دە بيلىكتىڭ ءۋاجىن جەتكىزۋدە رەسمي باق تولىق دارمەنسىزدىك تانىتتى. اقپاراتتىق سوعىستا ماسقارا جەڭىلىسكە ۇشىرادى.

ەكونوميكالىق، ساياسي داعدارىس كەزىندە وزگە دە ەرەۋىلدەردىڭ، نارازىلىقتاردىڭ تۋىنداۋى مۇمكىن. تقك سونى  بولجاۋ،  ەرەۋىلدەۋشىلەرگە  قارسى بيلىكتىڭ وق اتاتىن قۇرالداردى  قولدانباۋى، وعان جول بەرمەۋى ءۇشىن  الدىن-الا دابىل قاعۋ شارالارىن جۇرگىزۋ قاجەت دەپ سانايدى.

تۋراسىن ايتۋ كەرەك، جاڭاوزەن جانە شەتپەدەگى 2011 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ورىن العان وقيعا قوعامنىڭ 16 جەلتوقساندا تويلاناتىن تاۋەلسىزدىك كۇنىنە دەگەن كوزقاراسىن دا تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جىبەردى. سوندىقتان دا تقك بيلىككە 16 جانە 17 جەلتوقسان كۇندەرىن جالپىۇلتتىق ەسكە الۋ كۇندەرى رەتىندە تانىپ، تاۋەلسىزدىك كۇنىن بۇرىنعى داتاسى – 25 قازان كۇنىنە اۋىستىرۋ تۋرالى ماسەلەنى قاراستىرۋدى ۇسىنادى.

جاڭاوزەن جانە شەتپەدەگى قايعىلى قاسىرەتتىڭ ەكى جىلدىعى بارشامىزدى وسىناۋ قاندى داتانىڭ تاريحتاعى ورنى مەن ءرولىن قايتا ساراپتاپ، بولاشاقتا قايتالانبايتىنداي قۇقىقتىق، ساياسي، الەۋمەتتىك، مورالدىق العىشارتتار جاساۋعا مىندەتتەيدى.

تاۋەلسىز قوعامدىق كوميسسيا بارشا قازاقستاندىقتاردى وسى اسا زور جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋگە جانە ادىلەتتىلىك جولىندا بىرگە كۇرەسۋگە شاقىرادى!