Dosym Omarov – abaytanushy, teolog ghalym

Qanday din bolsa da mәngilikti emes: onyng jetilui belgili bir dengeyge jetken song qúldyrau jolyna týsip, týrli aghymdargha bólinip, fәny әlemning basqa bólikteri tәrizdi aqyry joyylyp jatady. Búrynghy bolghan mitraizm, maniyheylik, zoroastrizm tәrizdi dinderding joyylghan, ne bolmasa joyylugha jaqyn jaghdaylary osynyng kórinisteri. Dinderding payda bolyp, uaqyt kele joyylyp ketu sebebi -- olardyng materialdyq әlemning yqpalyna týsip qaluy. Qanday din bolsa da, zattyq әlemning shyrghalanyn sheshuge keledi. Olar әubasta bolmystyng ruhany jәne materialdyq bólikterin birdey qamtyghanymen, uaqyt kele zattyq әlem shyrmauynan shygha almay qalady. Sebebi, diny rәsimder ritualgha ainalyp, alghashqy mәninen aiyrylyp, ruhany jaghy qúldyrap jan qúmaryn tәn qúmary jenip ketedi. Búl tabighy qúbylys.

Tәnirshildikting qúldyrau sebepteri turaly aityldy. Dinderding qúldyrauynyng olargha qosymsha taghy eki sebebi bar.

Birinshi sebebi, qanday din bolsa da ol bolmystyng belgili bir bóligin qamtityndyghynan ‑ sheksiz emes, shekteuli. Dinder zaman ózgerisine baylanysty qoghamdaghy kelensizdikterdi jónge salu ýshin  beriledi. Sondyqtan, dinning payda bolu sebebi, Abay kórsetkendey, «Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi» bolghandyqtan, Nәbiyler sol ózgeristi qalpyna keltiru ýshin uaqyt talabymen keledi. Olardyng bergen qaghidalary boyynsha payda bolghan dinder әuelde Bolmysty tolyq qamtyghanymen, uaqyt kele ómirding belgili bir bóligin ghana qamtidy.  Osylay, olardyng mәni fәny әlem yqpalymen ózgeriske týsip, ózderining negizgi maghynasynan aiyrylyp, mýlde basqa maghyna alyp, zaman aghymyna qarsy kele bastaydy. Mysaly, dәstýrli islam, hakim Abay kórsetkendey, alghashqy maghynasy býkil Bolmysty qamtyghanymen, býgingi kýnderi kóbine Bolmystyn, yaghni, Allanyng túlghalyq kórinisine basa kónil bólip, Onyng ghalamnyng ishinde ekenin qabyldamaydy. Al Abay bolsa Allanyng ólsheusizdigin kórsetip, býkil Bolmyspen tenedi emes pe? Ókinishke oray, Allanyng ghalamnyng ishindegi kórinisi Oghan «serik»  qosu dep atalyp, qabyldanbaydy, tipti «kýpirlik» bolyp sanalady. Osylay býgingi islamda Bolmystyng ruhany jaghyna kónil bólinip, onyng materialdyq jaghy әlsirep ketti. Ghylym-bilim hristian dindegilerden artta qaldy. Mysaly, әlemdik Nobeli silyghyna ie bolghandar tek Batys elderinde. Ghylymiy-tehnikalyq órkeniyetting artta qalghany sonshalyqty, tipti, kishkentay Izrail eline býkil arab halqy bolyp әlderi kelmey otyr. Keybir arab elderi palestina músylmandaryn emes, evrey halqyn qolday bastady. Taghdyr bergen baylyqtaryna qaramastan, arab elderining damymay qaluy Bolmys birligin búzudan bolyp tabylady. Olar Bolmystyng ruhany bóligin qabyldap, materialdyq jaghyna kónil bólmedi, jetildirmedi. Sebebi, islam arabtargha sol kezdegi kópqúdayshylyqa tosqauyl bolu ýshin jiberildi. Olar Allany qabyldap, basqalaryn joqqa shyghardy. Tәnirding basqa kórinisterin qabyldamady. Uaqyt yqpalymen búl qúbylys qarqynday berdi. Nәtiyjesinde, Bolmystyng tek qana túlghalyq aspektisin qabyldap, Ony Alla dep atap, basqa jan iyelerine tabynugha tiym saldy. Osylay kópqúdayshylyq auyzdyqtalyp,  pútqa tabynushylyq islam әleminde joyyldy. Sol dәstýr әli de saqtalghandyqtan, aruaqtargha qúrmet kórsetu, tipti әuliyeler basyna ziyarat jasaudyng ózin islam qoldamaydy. Suret salu, basqa da beyneleu ónerleri, muzyka tyndaudy «haram» dep qabyldau osy sebepten shyghyp otyr. Qazaqtyng tәnirlikten kele jatqan keybir ejelgi salt-dәsýrleri de keyde islam qaghidalaryna qarsy kelip jatady. Zaman ózgergen dәuirde búl býgingi qogham ómirinde kóptegen qayshylyqtar tudyryp otyrghany belgili. Mysaly, juyrda dombyrany әldekimning «haram» degeni әleumettik jelide ýlken dau tudyrdy.

Bolmys kórinisterin búlay shekteu islam ghana emes, barlyq dinderge say qúbylys. Sebebi, eshqanday din Bolmysty tolyq qamtymaghandyqtan, olardyng basqalardan erekshelikteri bolady.

Ekinshisi. Dinderding qúldyrauyna taghy bir sebebi: uaqyt yqpalymen dinning shenberining taryluy. Zaman ózgerisine baylanysty adamdardyng ruhany dengeyi tómendep, oy jýiesi tarylyp, diny qaghidalardy búrmalay bastaydy. Diny qaghidalardy búrmalamay, bir baghytta saqtau ýshin adamnyng oy jýiesine belgili bir tәrtip beriledi. Diny adamgha ol tәrtip jýiesinen shyghugha bolmaydy. Oy ózining erkindiginen aiyrylyp, taryla bastaydy. Osylay dinning alghashqy keng maghynasy tarylyp, sektalar payda bolyp, olar fanatizmdi tudyrady. Týp IYege qaytu bolyp tabylatyn negizgi  maqsatynan aiyrylghan din, osylay dýniyelik dengeyge týsedi. Bolmys kórinisterin islamda «serik qosu» dep qabyldau sonyng bir kórinisi.

Dinder joghary әlemderden týsetin bolghandyqtan, alghashqy sәtte olardyng mini joq, óte keng maghynada bolghanymen, uaqyt óte kele nәpsi yqpalymen adamdar dinning negizgi ishki mәnin úmytady. Olar dinning syrtqy kórinisine basa kónil bóledi. Din rәsimge, ghibadat týrlerine ainalyp, ózining ishki ruhany quatyn joghaltyp alady. Abay búl turaly otyz segizinshi sózinde eskertip, dinning mәni men mәnisin týsindirip ketken. Syrtqy kórinisi, yaghny ghibadat -- dinning ishki mәninin, yaghny imannyng kýzetshisi ghana. Iman bolmasa, ony kýzetetin syrtqy ghibadattyng da mәni joq. Yaghni, imansyz jasaghan  qúlshylyqtyng da paydasy joq ekenin aitady. Ishki tiregi bolyp tabylatyn iman әlsiregen song jasaghan ghibadattyng nәtiyjesi bolmay, din qúldyrau jolyna týsip, bólinip, úsaqtalyp, aqyry joyylyp ketedi. Onyng ornyna basqa din keledi.

Osylay adamzat qoghamynda bir dinning ornyna ekinshisi kelip, olar ýnemi almasyp jatady.  Dinimizdi nyghaytamyz desek, osy sebepterden aulaq boluymyz kerek.

Abai.kz