Juyrda Týrkiyanyng Bolu qalasynda «Kórúghly» dastanyn әspettegen halyqaralyq festivali ótti. Oghan býkil týrkitektes elderding ókilderi qatysty. Osy orayda belgili jurnalist, zertteushi Ahmet Alyazdyng tútas týrkige ortaq «Kórúghly» tarihy keyipkeri turaly zertteuin jariyalaghandy jón kórdik.
Foliklorda kóp kezdesetin motivterding biri ­ tanghajayyp jaghdayda dýniyege kelgen keyipkerge esim beru. Alayda keyipkerge at qoy jeke motiv retinde foliklortanuda arnayy zerttelmey keledi.

Onyng sebebi, bizdinshe, bolashaq batyrdyng ghajayyp jaghdayda ómirge keluine baylanysty bolsa kerek. Zertteushilerding kópshiligi keyipkerding qanday esimge ie bolghanyn ghana aityp, sonang song onyng qanday jaghdayda dýniyege kelgenine toqtalady. Áriyne, qaharmannyng ghajayyp tuuy men erekshe esimge ie boluy – bir-birimen tyghyz baylanysty motivter. Batyrdyng dýniyege keluining ózi әdettegiden ózgeshe boluy onyng airyqsha adam bolatynyn kórsetedi, endeshe, oghan bólekshe esim beriluge tiyis. Mine, halyqtyng týsinigi osy. Al foliklorda búl týsinik foliklor epikasyna sәikes bayandalady. Múnday jaghday, yaky qaharmannyng erekshe tuuy men soghan sәikes atqa ie boluy foliklordyng barlyq epikalyq týrlerinde kezdesedi.

Juyrda Týrkiyanyng Bolu qalasynda «Kórúghly» dastanyn әspettegen halyqaralyq festivali ótti. Oghan býkil týrkitektes elderding ókilderi qatysty. Osy orayda belgili jurnalist, zertteushi Ahmet Alyazdyng tútas týrkige ortaq «Kórúghly» tarihy keyipkeri turaly zertteuin jariyalaghandy jón kórdik.
Foliklorda kóp kezdesetin motivterding biri ­ tanghajayyp jaghdayda dýniyege kelgen keyipkerge esim beru. Alayda keyipkerge at qoy jeke motiv retinde foliklortanuda arnayy zerttelmey keledi.

Onyng sebebi, bizdinshe, bolashaq batyrdyng ghajayyp jaghdayda ómirge keluine baylanysty bolsa kerek. Zertteushilerding kópshiligi keyipkerding qanday esimge ie bolghanyn ghana aityp, sonang song onyng qanday jaghdayda dýniyege kelgenine toqtalady. Áriyne, qaharmannyng ghajayyp tuuy men erekshe esimge ie boluy – bir-birimen tyghyz baylanysty motivter. Batyrdyng dýniyege keluining ózi әdettegiden ózgeshe boluy onyng airyqsha adam bolatynyn kórsetedi, endeshe, oghan bólekshe esim beriluge tiyis. Mine, halyqtyng týsinigi osy. Al foliklorda búl týsinik foliklor epikasyna sәikes bayandalady. Múnday jaghday, yaky qaharmannyng erekshe tuuy men soghan sәikes atqa ie boluy foliklordyng barlyq epikalyq týrlerinde kezdesedi.

Belgili foliklortanushy Shәkir Ybyraev: «Qaharmangha at qoi ejelgi salt boyynsha ýlken oqighamen baylanysty. Kóne epostarda keyipker óse kele alghashqy erlik jasaghannan keyin ghana oghan rudyng aqsaqaldary at qoyghan. Búl salt «Qorqyt ata kitabynda» da tolyq saqtalghan (Mәselen, maydanda búqamen jekpe-jekke shyghyp, ony jengeni ýshin jas batyrdy Búqash han dep ataydy). Qazaq jyrlarynda batyrdyng jelep-jebeushileri jinalghan topqa aq saqaldy shal beynesinde kelip, at qoy saqtalghan. Alayda búl oqigha bolashaq batyrdyng alghashqy erligimen baylanysty emes, onyng dýniyege kelgen nәreste shaghynda-aq at qoyylady», – dep jazghan.

Kórúghlynyng esimine qatysty qazaq jәne týrik núsqalaryn saralay kele aitpaghymyz, «kór» sózi týrik tilinde «zaghiyp», «soqyr» maghynasyn berse, qazaq tilinde týrik tilindegidey zaghip maghynasymen birge, «mazar» degendi de beredi. Teginde qazaq núsqalarynda Kórúghlyny mazarda tughan túrpatynda qoldanady.  Yaghny týrik tilinde Kórúghly әkesi «kór» maghynasyn berse, qazaq tilinde Kórúghly «mazardyng balasy» maghynasyn beredi. Búl mәselege Kórúghlynyng búl esimdi qalay alghandyghyn taldaghanymyzda kenirek toqtalyp ótemiz.

Al, «Kórúghly» jyrynda basty keyipkerge Kórúghly esimining berilui epizody týrlishe qúbylady. Týrik núsqalarynyng kópshiliginde biyleuishining Kórúghlynyng әkesining kózin oiyp aluyna baylanysty, onyng úlyna soqyr, zaghiptyng balasy, yaghny kórding úly degen maghynadaghy «Kórúghly» esimining qoyylghany aitylady. Qazaq núsqalarynda Kórúghlynyng sheshesining kórinde dýniyege kelgendikten, onyng kórde tuylghan bala maghynasyn beretin «Kórúghly» esimin alghandyghy jyrlanady. Degenmen, týrik jәne qazaq núsqalarynyng әrqaysysynda keyipkerge Kórúghly esimining beriluining ózindik ereksheligi bar. Sonday-aq foliklortanushylar keyipkerge búl ataudyng berilui haqynda әrtýrli qisyndy kózqarastar bildirgen.

Belgili ghalym Shәkir Ybyrev «Qorqyt jәne shamanizm» atty zertteuinde kór sózi turaly bylay deydi: «Bayyrghy týrikterde kór (gór) sózi kisi esimimen baylanysty qoldanylghandyghy belgili: Górhan, Kórtegin, Kóroghly t.b. Búl sózding maghynasy: 1. kóri, kóru, qarau (osydan kýn kóru, qiyndyq kóru t.b.), 2. Mola, adam ólgende jatatyn oryn. «Kórúghly» atty týrki halyqtarynyng epikalyq dastandarynda bas keyipker sheshesi ólip kórde tuady, al kelesi bir núsqalarda әkesin patsha kór (soqyr) qylyp qoyghannan keyin ómirge kelgen. 
Al Kórtegin turaly anyzgha jýginer bolsaq, ol bylay: «ógey sheshesi Kórteginge ghashyq bolyp, biraq ony degenine kóndire almaghandyqtan, әkesi Bughra hangha ayarlyqpen jamandap, eki kózin oidyrtyp tastaydy...»
«Balasaghyn shaharyna kelip biylik jýrgizgen bir adamdy Górhan dep ataghan. «Górdin» maghynasy qytay tilinde «Úly patsha» degen sóz», – dep jazady Ábilghazy.
Demek, kór (gór) sózi kózding kóruimen de, kórmen (molamen) de baylanys­ty, úlylyqty, kýshtilikti bildiretin maghynasymen de kisi atyna tirkele beretini anyq boldy.

Al foliklortanushy Baqytjan Ázibaeva kór sózi turaly óz tújyrymynda mynaday pikir bildiredi: «Balanyng kórde tuuy» motiyvi – keng taraghan motivterding biri. Ol kóne grek mifologiyasynan, parsylardyng eki ghashyq – Sherizat pen Gýlshat turaly hikayasynan belgili. Sol hikayanyng izimen jyrlanghan qazaqtyng «Qarqabat», «Sherizat-Gýlshat» dastandarynda da bolashaq keyipker Sherizat osy ispettes jaghdayda dýniyege keledi. Onyng әkesi kenetten syrqattanyp dýnie salady. Al dúshpandary qaytys bolghan patshanyng zandy múragerin jon ýshin eki qabat patshayymnyng kózin qúrtudy úigharady. Bala óli anadan tuady. Ony arystan asyraydy, sondyqtan onyng aty – Sheriy­zat (sher \p\- arystan, jolbarys). Ol arystanday batyr bolyp ósedi. Yaghny Sherizattyng óli anadan tuylu tarihyn bayandaytyn әngimede erterekte, ana erki dәuirinde payda bolghan totemdik kulitterding qaldyqtary men odan kóp keyin feodolizm zamanynda qalyptasqan «erekshe jaghdayda tuu» motiyvining eng qayghyly kórinisi aralasyp, sabaqtasyp ketken.

Qazaq eposynda búl siyaqty sujetter joqtyng qasy. Onyng esesine, bizde «Shalhan han» atty ertegi bar. Búl ertegide jalghyz qyzyn kýnning balasyna bergisi kelmegen han kóripkelding aitqanyna nanyp, bala dýniyege kelmeui ýshin eki qabat әieldi óltiruge bel buady, biraq kýieuinen qútyla almaydy. Osy motivting bayyrghy týrikterdegi kórinisi turaly Áuelbek Qonyratbaev: «Sóitip, kórden shyghu – býkil týrki, Altay taypalaryna tәn anyz, biraq ony tóteley týsinuge bola bermeytin siyaqty», – dep jazady.

Al keyipker esimine keler bolsaq, ol epostyng batys núsqalarynda әkesining eki kózi oiylyp kóri, yaghny soqyr boluyna baylanysty kórsoqyr balasy, yaghny Kórúghly dep atalghany aitylady (ol núsqalarda balanyng kórde tuylghany turaly eshtene aitylmaydy). Al qazaq jәne basqa da ortaaziyalyq mәtinderde keyipker esimining etimologiyasy onyng kórde tughanymen týsindiriledi, sonymen qatar búl núsqalarda da balanyng әkesi kózinen aiyrylghan kórsoqyr jan bolady.

Atap aitatyn jayt – «kóri» – parsy sózi. Foliklortanuda Áuelbek Qonyratbaev kór termiynine qatysty mynaday tyng pikir aitqan-tyn: «Kór» degen sózding maghynasy mola emes, oghyz-oks, úghyr, gor, úghysh, hoyhar (úighyr) deytin oghyz taypalarynyng etnonimdik atynan shyghady. Býkil Aziya, Kavkazgha ortaq jyrlar sol oghyz zamanynda tuyp, týrlishe atauda kórinedi. «Kór» – (oghyr) degen sóz bolsa (Gorhan), úghyl – týrikshe batyr degen sóz. Búl retten Bozúghlan, Kórúghly, Alpamys, Manas, Manash, Qúbahanbay, Qúba qypshaq (Goby eli), Qúbaghlan, Qazan, Qosay, Kókshe, Qozy, Bәmish, húnn-har degen sózderding týbiri bir. «Oks, oghyz» ataulary saq-hún dәuirinen song tughan (b.e.d II, b.e VII gh) sóz, býkil Altay týrikterining ortaq aty bolghan edi. Sondyqtan, biz «Kórúghly» degen sózding etnonimdik negizi «oghyz batyry», «úly batyr» degen maghynany beredi dep oilaymyz. Múny jyrdaghy kóshpeli ómir sureti, nanymdar, әsirese, geografiyalyq ataular men onomastika dәleldeydi». Degenmen, Áuelbek Qonyratbaevtyng búl pikiri әli de zertteudi qajet etedi. Óitkeni oghyz tili men qypshaq tili emes, arab, parsy, qytay, monghol tilderining materialdary men zandylyqtary negizge alynuy kerek.

Rahmet Mәzqojaev núsqasynda kórde tughan balany alaqanyna salyp ayalaghan shiltender onyng atyn Kórúghly dep qoyady. Jalpy, jyrda keyipkerding kórde tuylghany erekshe nazargha alynady. Pirlerding Aqanaygha bergen ayanyndaghy: «Kór ishinde tuasyn, Ishindegi balany», sonday-aq, «Salamat kór ishinde tudy bala, «Kór ishinde bir arystan tuypty» degen jyr joldary balanyng kórde tughanyn aighaqtasa kerek-ti. Balagha kórde ómirge kelgeni ýshin Kórúghly esimining berilgenin Kýlәiimning týsine shiltender ayan berip: «Balanyng atyn biz qoydyq, Kórden shyqqan Kórúghly» degen sózderinen anyq kóruge bolady.

Mәshhýr Jýsip Kópeev núsqasynda keyipkerge Kórúghly esimin shiltender bermeydi. Shiltenderding keyipkerding anasy Altynshashqa kórde jatyp bala tuasyng dep ayan bergeni de aitylmaydy. Biraq Altynshashtyng hal ýstinde jatyp, bauyry Bozúghlangha «Kórgenim ótirik bolmasa, Ertengi kýn ótermin. Haq búiryghy osylay» – dep aitqan aqtyq sózinen oghan aldyn ala tylsym kýshting kórde jatyp úl tuatynyn habarlaghanyn angharamyz.

Ruhany kýshterding keyipkerlerge at qoyy qazaqtyng kóne epostarynda jii úshyraydy. Mysaly, «Múnlyq-Zarlyq» jyrynda Shanshar hannyng әieli Qanshayymnan tughan úlgha Zarlyq, qyzgha Múnlyq dep at qoyady.
 

Kórúghlynyng kórden shyghyp Qúdaygha qylghan zarynda: «Artymda qalyp ataghym, Dýniyeni kezip júrt alsam, Kórúghly súltan atansam» – degen jyr joldary kezigedi. Álbette, búl jerde bala óz-ózine at qoyghan degen týsinik shyqpaydy. Jyrshy búl shumaqta keyipkerge zar aitqyzyp, Kórúghlynyng arman-múratyn kórsetip, әlqissadan-aq tyndaushy júrtqa jyrdyng konteksin úghyndyrghysy kelgen siyaqty. Naghashy aghasy Bozúghlan jiyenimen tabysqannan song «Kórde tuyp, kórde ósken, Sen bolmasan, qaraghym, Kórúghlyday jiyenim» – dep atauynan keyipkerding kórden shyqqannan keyin osy esimdi iyelengenin kóremiz. Jalpy, M.J.Kópeev núsqasynda keyipkerding Kórúghly esimin qalay iyelengeni naqty aitylmaydy. Jyrlaushy keyipker kórde tughandyqtan, ony Kórúghly atandyrghanyn ghana angharamyz.

Ábdilda Jýrgenbaev núsqasy Rahmet Mәzqojaev núsqasymen jeliles. Jýr­­gen­bae­­v Kórúghlynyng әkesi Raushan­bek pen naghashysy Kәjdembek zúlymdyq kórsetushi Shaadat patshadan qashyp, týrkimen-tekejәumit eline ketkennen son, Raushanbekting artynda jýkti kýiinde anyrap qalghan jary Aqanay týs kórip, týsinde shiltender kelip ayan beredi. Biraq Jýrgenbaev núsqasynda keyipkerding kór ishindegi ómiri turaly sujet joqtyng qasy. Aqanay týsin sheshesi Kýlәiim men Babalygha aitqandyqtan, keyipker kórden shyqqannan keyin ony osy esimmen atay bastaghanyn bayqaymyz. Naghashy әjesi Kýlәiimning jiyenimen qauyshqanda «Men ainaldym forymynnan, Kórúghly, Kókesinen aumay qapty miyaghy» deydi. Osydan da angharugha bolady.

Erkeghaly Esenjolov núsqasyndaghy keyipkerge Kórúghly esimining berilui motiyvi Kópeevting núsqasyna úqsas mazmúnda jyrlanady. Altynshash óler aldynda týs kórip, týsinde qyryq shiltenderding ayan bergenin, bauyry Bozúghlangha aityp, kórde tuatyn balasyn amanattaydy. Kórde tughan Kórúghlyny ghausyl aghzam, qyryq shilten asyrap-baghyp, erjetkizedi. Biraq búl jerde ruhany kýshterding Kórúghlygha at bergeni turaly eshtene aitylmaydy. Degenmen, Kórúghly kórden shyghyp, Tәnirden tileu tilegende: «Agha súltan, patsha bolsam týrkimenge, Ózim jihangez Kórúghlybek atansam» nemese «Peri núry aspanmenen talaspas, Aytar sózden Kórúghlybek adaspas» – deydi. Bir qaraghanda Kórúghly ózine-ózi at qoyghan sekildi bolyp kóringenmen, negizinen, búl óleng joldary jyrshynyng Kórúghlynyng tileuin jyrgha arqau etu arqyly keyipkerining bitim-bolmysyn tanytqysy kelgeni angharylady. Esesine, kórding auzynda jatyp alghan arystan beynesindegi mashayyq: «Artynnan qughan Kórúghly, Bozúghlanday taghandy» nemese jiyenine qoly jete almay sharshaghan Bozúghlan: «Endi meni jylatpa, Kórde tughan Kórúghly, Aynalayyn jiyenim. Bilsen, balam, Kórúghly, Alys emes jaqynyn» – dep, Kórúghlyny ózine shaqyryp kóredi. Búdan úghatynymyz: búl kezde Kórúghlygha esim berilip qoyghan. Yaghny jyrshy keyipkerin kórde tughyzghandyqtan, oghan at qoy rәsimining bolghanyn arnayy surettemegenmen, ony kezegi kelgende kórde tughandyqtan Kórúghly dep ataudy jón kórgen tәrizdi.

Jambyl babamyz jyrlaghan núsqadaghy Kórúghlygha at qoy motiyvi basqa núsqalargha mýlde úqsamaydy. Bozayhan ózining sýiip alghan jary Gýljazirany әldebireulerding ósegine bola ólimge keskennen keyin, balasyzdyq derti oghan qatty uayym shektiredi. Óstip jýrgende qoyshysynyng tergeuge alynuynan Gýljaziranyng kórde bala tapqanyn biledi. Rahmet Mәzqojaev (Raushanbek), Mәshhýr Jýsip Kópeev (Kórúghly súl­tan óleni), Ábilda Jýrgenbaev, Er­keghaly Esenjolov núsqalarynda keyipkerding kórde qalay tuylghany, nemen qorektengeni, tipti ruhany kýshterding tәrbiyelep ósirgeni bayandalsa, Jambyl núsqasynda keyipkerding kórdegi ómiri turaly eshtene aitylmaydy.

Ámiresh Júmaghazin núsqasynda keyipkerge at qoy rәsimi bolghanymen, ózge núsqalargha qaraghanda kýrdelirek jyrlanady. Bozay batyr ýide joqta tyryspay auruynan әkesi, sheshesi, balasy, qatyny ólip qalady. Bozay eline kelip, qayghyly jaghdaydy kórip, ishi uday ashyp, jýkti әielining kórin ashqanda, tósti emip jatqan tiri balany kóredi. Áyelining múrnyna shyrpy jaghyp, ýsh kýn ishinde tiriltip alyp, tiri qalghan balasy ýshin týrkimendi jiyp, úlan-asyr toy jasaydy. Osy toyda tuylu sipatyna qaray balasyna «Kórúghly» dep at beredi.

Ámiresh Júmaghazin núsqasynda sol shildehana toydan keyin Bozay men әieli qaytys bolyp, eli Bozaydyng malyn talan-tarajgha salyp, Kórúghlyny jer-oshaqtyng ishine tastap ketedi. Osy kezde Bayyr eli qonys izdep, Bozaydyng júrtyna kóship kelip, hannyng tezekshisi qazan-oshaqtyng ishinde jatqan Kórúghlyny tauyp alady. Tezekshi ótirik tolghatyp, Kórúghlyny ózining balasy retinde dýniyege әkeledi. Bayyr elining hany tezekshining balasyna «Tabyldy» dep esim beredi. Yaghny búl jerde aitpaghymyz, Júmaghazin núsqasynda keyipkerge at qoy epizody eki jerde kezdesedi. Biraq jyrshy jyrdyng basqa jerinde keyipkerdi «Tabyldy» dep mýlde atamaydy. Qayta, keyipker ózine at ústap minbek bolghanda ýiir ishindegi taydy oghan: «Ey, Kórúghly» – dep til qatqyzady. Qalyndyghyn izdep kelgende de Aqmeden: «Apamnan: «Kórúghly keldi», – dep edim, Sýiinshi berdi, – dep qarady» – dep jigitin azan shaqyryp qoyghan atymen ataydy.

Jalpy, qazaq núsqalaryndaghy keyipkerge at qoy motiyvin talday kelip týigenimiz: Kórúghly esimi onyng kórde tuyluyna baylanysty beriledi. Álbette, núsqalardaghy keyipkerge at qoyda jyrshylardyng subektivtik kózqarastarynyng әseri bolghany aqiqat.

Al «Kórúghlynyn» Anadoly núsqalarynda balagha at qon motivteri qazaq núsqalaryndaghyday keninen jyrlanbaydy. Óitkeni týrik núsqalarynda Kórúghly batyr 9 nemese 15 jasar bala dep kórsetiledi jәne «Kórúghly» onyng naghyz aty emes, laqap aty dep bayandalady. Behchet Mahir jyrlaghan «Kórúghly dastanyndaghy» «Kórúghlynyng ortagha shyghuy» bóliminde batyr bolashaq túlparlardy baghyp jýrgende kezdes­ken kedergilermen kýresin, birtindep olardy jene bastaghannan keyin onyng aty әkesining soqyr boluyna baylanysty qoyylady. Sonda soqyrdyng (Kórdin) balasynyng mәrttigi, halyq arasynda keninen tanyla bastaghannan keyin birtindep óz atymen emes, laqap atymen, yaghny «Kórúghly» atymen danqy shygha bastaydy. Osylaysha, Kórúghly atyn iyelenedi. Búl atty oghan shartty týrde jaulary men ózining auyldastary beredi.

Ahmet Alyaz

"Jas qazaq" gazeti