كورۇعلى – تۇتاس تۇركىنىڭ بەل بالاسى
جۋىردا تۇركيانىڭ بولۋ قالاسىندا «كورۇعلى» داستانىن اسپەتتەگەن حالىقارالىق فەستيۆال ءوتتى. وعان بۇكىل تۇركىتەكتەس ەلدەردىڭ وكىلدەرى قاتىستى. وسى ورايدا بەلگىلى جۋرناليست، زەرتتەۋشى احمەت اليازدىڭ تۇتاس تۇركىگە ورتاق «كورۇعلى» تاريحي كەيىپكەرى تۋرالى زەرتتەۋىن جاريالاعاندى ءجون كوردىك.
فولكلوردا كوپ كەزدەسەتىن موتيۆتەردىڭ ءبىرى تاڭعاجايىپ جاعدايدا دۇنيەگە كەلگەن كەيىپكەرگە ەسىم بەرۋ. الايدا كەيىپكەرگە ات قويۋ جەكە موتيۆ رەتىندە فولكلورتانۋدا ارنايى زەرتتەلمەي كەلەدى.
ونىڭ سەبەبى، بىزدىڭشە، بولاشاق باتىردىڭ عاجايىپ جاعدايدا ومىرگە كەلۋىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى كەيىپكەردىڭ قانداي ەسىمگە يە بولعانىن عانا ايتىپ، سوناڭ سوڭ ونىڭ قانداي جاعدايدا دۇنيەگە كەلگەنىنە توقتالادى. ارينە، قاھارماننىڭ عاجايىپ تۋى مەن ەرەكشە ەسىمگە يە بولۋى – ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى موتيۆتەر. باتىردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ءوزى ادەتتەگىدەن وزگەشە بولۋى ونىڭ ايرىقشا ادام بولاتىنىن كورسەتەدى، ەندەشە، وعان بولەكشە ەسىم بەرىلۋگە ءتيىس. مىنە، حالىقتىڭ تۇسىنىگى وسى. ال فولكلوردا بۇل تۇسىنىك فولكلور ەپيكاسىنا سايكەس باياندالادى. مۇنداي جاعداي، ياكي قاھارماننىڭ ەرەكشە تۋى مەن سوعان سايكەس اتقا يە بولۋى فولكلوردىڭ بارلىق ەپيكالىق تۇرلەرىندە كەزدەسەدى.
جۋىردا تۇركيانىڭ بولۋ قالاسىندا «كورۇعلى» داستانىن اسپەتتەگەن حالىقارالىق فەستيۆال ءوتتى. وعان بۇكىل تۇركىتەكتەس ەلدەردىڭ وكىلدەرى قاتىستى. وسى ورايدا بەلگىلى جۋرناليست، زەرتتەۋشى احمەت اليازدىڭ تۇتاس تۇركىگە ورتاق «كورۇعلى» تاريحي كەيىپكەرى تۋرالى زەرتتەۋىن جاريالاعاندى ءجون كوردىك.
فولكلوردا كوپ كەزدەسەتىن موتيۆتەردىڭ ءبىرى تاڭعاجايىپ جاعدايدا دۇنيەگە كەلگەن كەيىپكەرگە ەسىم بەرۋ. الايدا كەيىپكەرگە ات قويۋ جەكە موتيۆ رەتىندە فولكلورتانۋدا ارنايى زەرتتەلمەي كەلەدى.
ونىڭ سەبەبى، بىزدىڭشە، بولاشاق باتىردىڭ عاجايىپ جاعدايدا ومىرگە كەلۋىنە بايلانىستى بولسا كەرەك. زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى كەيىپكەردىڭ قانداي ەسىمگە يە بولعانىن عانا ايتىپ، سوناڭ سوڭ ونىڭ قانداي جاعدايدا دۇنيەگە كەلگەنىنە توقتالادى. ارينە، قاھارماننىڭ عاجايىپ تۋى مەن ەرەكشە ەسىمگە يە بولۋى – ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى موتيۆتەر. باتىردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ءوزى ادەتتەگىدەن وزگەشە بولۋى ونىڭ ايرىقشا ادام بولاتىنىن كورسەتەدى، ەندەشە، وعان بولەكشە ەسىم بەرىلۋگە ءتيىس. مىنە، حالىقتىڭ تۇسىنىگى وسى. ال فولكلوردا بۇل تۇسىنىك فولكلور ەپيكاسىنا سايكەس باياندالادى. مۇنداي جاعداي، ياكي قاھارماننىڭ ەرەكشە تۋى مەن سوعان سايكەس اتقا يە بولۋى فولكلوردىڭ بارلىق ەپيكالىق تۇرلەرىندە كەزدەسەدى.
بەلگىلى فولكلورتانۋشى شاكىر ىبىراەۆ: «قاھارمانعا ات قويۋ ەجەلگى سالت بويىنشا ۇلكەن وقيعامەن بايلانىستى. كونە ەپوستاردا كەيىپكەر وسە كەلە العاشقى ەرلىك جاساعاننان كەيىن عانا وعان رۋدىڭ اقساقالدارى ات قويعان. بۇل سالت «قورقىت اتا كىتابىندا» دا تولىق ساقتالعان (ماسەلەن، مايداندا بۇقامەن جەكپە-جەككە شىعىپ، ونى جەڭگەنى ءۇشىن جاس باتىردى بۇقاش حان دەپ اتايدى). قازاق جىرلارىندا باتىردىڭ جەلەپ-جەبەۋشىلەرى جينالعان توپقا اق ساقالدى شال بەينەسىندە كەلىپ، ات قويۋ ساقتالعان. الايدا بۇل وقيعا بولاشاق باتىردىڭ العاشقى ەرلىگىمەن بايلانىستى ەمەس، ونىڭ دۇنيەگە كەلگەن نارەستە شاعىندا-اق ات قويىلادى»، – دەپ جازعان.
كورۇعلىنىڭ ەسىمىنە قاتىستى قازاق جانە تۇرىك نۇسقالارىن سارالاي كەلە ايتپاعىمىز، «كور» ءسوزى تۇرىك تىلىندە «زاعيپ»، «سوقىر» ماعىناسىن بەرسە، قازاق تىلىندە تۇرىك تىلىندەگىدەي زاعيپ ماعىناسىمەن بىرگە، «مازار» دەگەندى دە بەرەدى. تەگىندە قازاق نۇسقالارىندا كورۇعلىنى مازاردا تۋعان تۇرپاتىندا قولدانادى. ياعني تۇرىك تىلىندە كورۇعلى اكەسى «كور» ماعىناسىن بەرسە، قازاق تىلىندە كورۇعلى «مازاردىڭ بالاسى» ماعىناسىن بەرەدى. بۇل ماسەلەگە كورۇعلىنىڭ بۇل ەسىمدى قالاي العاندىعىن تالداعانىمىزدا كەڭىرەك توقتالىپ وتەمىز.
ال، «كورۇعلى» جىرىندا باستى كەيىپكەرگە كورۇعلى ەسىمىنىڭ بەرىلۋى ەپيزودى تۇرلىشە قۇبىلادى. تۇرىك نۇسقالارىنىڭ كوپشىلىگىندە بيلەۋىشىنىڭ كورۇعلىنىڭ اكەسىنىڭ كوزىن ويىپ الۋىنا بايلانىستى، ونىڭ ۇلىنا سوقىر، زاعيپتىڭ بالاسى، ياعني كوردىڭ ۇلى دەگەن ماعىناداعى «كورۇعلى» ەسىمىنىڭ قويىلعانى ايتىلادى. قازاق نۇسقالارىندا كورۇعلىنىڭ شەشەسىنىڭ كورىندە دۇنيەگە كەلگەندىكتەن، ونىڭ كوردە تۋىلعان بالا ماعىناسىن بەرەتىن «كورۇعلى» ەسىمىن العاندىعى جىرلانادى. دەگەنمەن، تۇرىك جانە قازاق نۇسقالارىنىڭ ارقايسىسىندا كەيىپكەرگە كورۇعلى ەسىمىنىڭ بەرىلۋىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. سونداي-اق فولكلورتانۋشىلار كەيىپكەرگە بۇل اتاۋدىڭ بەرىلۋى حاقىندا ءارتۇرلى قيسىندى كوزقاراستار بىلدىرگەن.
بەلگىلى عالىم شاكىر ىبىرەۆ «قورقىت جانە شامانيزم» اتتى زەرتتەۋىندە كور ءسوزى تۋرالى بىلاي دەيدى: «بايىرعى تۇرىكتەردە كور (گور) ءسوزى كىسى ەسىمىمەن بايلانىستى قولدانىلعاندىعى بەلگىلى: گورحان، كورتەگىن، كوروعلى ت.ب. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى: 1. كورى، كورۋ، قاراۋ (وسىدان كۇن كورۋ، قيىندىق كورۋ ت.ب.), 2. مولا، ادام ولگەندە جاتاتىن ورىن. «كورۇعلى» اتتى تۇركى حالىقتارىنىڭ ەپيكالىق داستاندارىندا باس كەيىپكەر شەشەسى ءولىپ كوردە تۋادى، ال كەلەسى ءبىر نۇسقالاردا اكەسىن پاتشا كور (سوقىر) قىلىپ قويعاننان كەيىن ومىرگە كەلگەن.
ال كورتەگىن تۋرالى اڭىزعا جۇگىنەر بولساق، ول بىلاي: «وگەي شەشەسى كورتەگىنگە عاشىق بولىپ، بىراق ونى دەگەنىنە كوندىرە الماعاندىقتان، اكەسى بۋعرا حانعا ايارلىقپەن جامانداپ، ەكى كوزىن ويدىرتىپ تاستايدى...»
«بالاساعىن شاھارىنا كەلىپ بيلىك جۇرگىزگەن ءبىر ادامدى گورحان دەپ اتاعان. «گوردىڭ» ماعىناسى قىتاي تىلىندە «ۇلى پاتشا» دەگەن ءسوز»، – دەپ جازادى ابىلعازى.
دەمەك، كور (گور) ءسوزى كوزدىڭ كورۋىمەن دە، كورمەن (مولامەن) دە بايلانىستى، ۇلىلىقتى، كۇشتىلىكتى بىلدىرەتىن ماعىناسىمەن دە كىسى اتىنا تىركەلە بەرەتىنى انىق بولدى.
ال فولكلورتانۋشى باقىتجان ازىباەۆا كور ءسوزى تۋرالى ءوز تۇجىرىمىندا مىناداي پىكىر بىلدىرەدى: «بالانىڭ كوردە تۋى» ءموتيۆى – كەڭ تاراعان موتيۆتەردىڭ ءبىرى. ول كونە گرەك ميفولوگياسىنان، پارسىلاردىڭ ەكى عاشىق – شەريزات پەن گۇلشات تۋرالى حيكاياسىنان بەلگىلى. سول حيكايانىڭ ىزىمەن جىرلانعان قازاقتىڭ «قارقابات»، «شەريزات-گۇلشات» داستاندارىندا دا بولاشاق كەيىپكەر شەريزات وسى ىسپەتتەس جاعدايدا دۇنيەگە كەلەدى. ونىڭ اكەسى كەنەتتەن سىرقاتتانىپ دۇنيە سالادى. ال دۇشپاندارى قايتىس بولعان پاتشانىڭ زاڭدى مۇراگەرىن جويۋ ءۇشىن ەكى قابات پاتشايىمنىڭ كوزىن قۇرتۋدى ۇيعارادى. بالا ءولى انادان تۋادى. ونى ارىستان اسىرايدى، سوندىقتان ونىڭ اتى – شەريزات (شەر \پ\- ارىستان، جولبارىس). ول ارىستانداي باتىر بولىپ وسەدى. ياعني شەريزاتتىڭ ءولى انادان تۋىلۋ تاريحىن باياندايتىن اڭگىمەدە ەرتەرەكتە، انا ەركى داۋىرىندە پايدا بولعان توتەمدىك كۋلتتەردىڭ قالدىقتارى مەن ودان كوپ كەيىن فەودوليزم زامانىندا قالىپتاسقان «ەرەكشە جاعدايدا تۋ» ءموتيۆىنىڭ ەڭ قايعىلى كورىنىسى ارالاسىپ، ساباقتاسىپ كەتكەن.
قازاق ەپوسىندا بۇل سياقتى سيۋجەتتەر جوقتىڭ قاسى. ونىڭ ەسەسىنە، بىزدە «شالحان حان» اتتى ەرتەگى بار. بۇل ەرتەگىدە جالعىز قىزىن كۇڭنىڭ بالاسىنا بەرگىسى كەلمەگەن حان كورىپكەلدىڭ ايتقانىنا نانىپ، بالا دۇنيەگە كەلمەۋى ءۇشىن ەكى قابات ايەلدى ولتىرۋگە بەل بۋادى، بىراق كۇيەۋىنەن قۇتىلا المايدى. وسى ءموتيۆتىڭ بايىرعى تۇرىكتەردەگى كورىنىسى تۋرالى اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ: ء«سويتىپ، كوردەن شىعۋ – بۇكىل تۇركى، التاي تايپالارىنا ءتان اڭىز، بىراق ونى توتەلەي تۇسىنۋگە بولا بەرمەيتىن سياقتى»، – دەپ جازادى.
ال كەيىپكەر ەسىمىنە كەلەر بولساق، ول ەپوستىڭ باتىس نۇسقالارىندا اكەسىنىڭ ەكى كوزى ويىلىپ كورى، ياعني سوقىر بولۋىنا بايلانىستى كورسوقىر بالاسى، ياعني كورۇعلى دەپ اتالعانى ايتىلادى (ول نۇسقالاردا بالانىڭ كوردە تۋىلعانى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى). ال قازاق جانە باسقا دا ورتاازيالىق ماتىندەردە كەيىپكەر ەسىمىنىڭ ەتيمولوگياسى ونىڭ كوردە تۋعانىمەن تۇسىندىرىلەدى، سونىمەن قاتار بۇل نۇسقالاردا دا بالانىڭ اكەسى كوزىنەن ايىرىلعان كورسوقىر جان بولادى.
اتاپ ايتاتىن جايت – «كورى» – پارسى ءسوزى. فولكلورتانۋدا اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ كور تەرمينىنە قاتىستى مىناداي تىڭ پىكىر ايتقان-تىن: «كور» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى مولا ەمەس، وعىز-وكس، ۇعىر، گور، ۇعىش، حويحار (ۇيعىر) دەيتىن وعىز تايپالارىنىڭ ەتنونيمدىك اتىنان شىعادى. بۇكىل ازيا، كاۆكازعا ورتاق جىرلار سول وعىز زامانىندا تۋىپ، تۇرلىشە اتاۋدا كورىنەدى. «كور» – (وعىر) دەگەن ءسوز بولسا (گورحان), ۇعىل – تۇرىكشە باتىر دەگەن ءسوز. بۇل رەتتەن بوزۇعلان، كورۇعلى، الپامىس، ماناس، ماناش، قۇباحانباي، قۇبا قىپشاق (گوبي ەلى), قۇباعلان، قازان، قوساي، كوكشە، قوزى، ءبامىش، حۇنن-حار دەگەن سوزدەردىڭ ءتۇبىرى ءبىر. «وكس، وعىز» اتاۋلارى ساق-حۇن داۋىرىنەن سوڭ تۋعان (ب.ە.د ءىى، ب.ە VII ع) ءسوز، بۇكىل التاي تۇرىكتەرىنىڭ ورتاق اتى بولعان ەدى. سوندىقتان، ءبىز «كورۇعلى» دەگەن ءسوزدىڭ ەتنونيمدىك نەگىزى «وعىز باتىرى»، «ۇلى باتىر» دەگەن ماعىنانى بەرەدى دەپ ويلايمىز. مۇنى جىرداعى كوشپەلى ءومىر سۋرەتى، نانىمدار، اسىرەسە، گەوگرافيالىق اتاۋلار مەن ونوماستيكا دالەلدەيدى». دەگەنمەن، اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتىڭ بۇل پىكىرى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى وعىز ءتىلى مەن قىپشاق ءتىلى ەمەس، اراب، پارسى، قىتاي، موڭعول تىلدەرىنىڭ ماتەريالدارى مەن زاڭدىلىقتارى نەگىزگە الىنۋى كەرەك.
راحمەت مازقوجاەۆ نۇسقاسىندا كوردە تۋعان بالانى الاقانىنا سالىپ ايالاعان شىلتەندەر ونىڭ اتىن كورۇعلى دەپ قويادى. جالپى، جىردا كەيىپكەردىڭ كوردە تۋىلعانى ەرەكشە نازارعا الىنادى. پىرلەردىڭ اقانايعا بەرگەن ايانىنداعى: «كور ىشىندە تۋاسىڭ، ىشىڭدەگى بالانى»، سونداي-اق، «سالامات كور ىشىندە تۋدى بالا، «كور ىشىندە ءبىر ارىستان تۋىپتى» دەگەن جىر جولدارى بالانىڭ كوردە تۋعانىن ايعاقتاسا كەرەك-ءتى. بالاعا كوردە ومىرگە كەلگەنى ءۇشىن كورۇعلى ەسىمىنىڭ بەرىلگەنىن كۇلايىمنىڭ تۇسىنە شىلتەندەر ايان بەرىپ: «بالانىڭ اتىن ءبىز قويدىق، كوردەن شىققان كورۇعلى» دەگەن سوزدەرىنەن انىق كورۋگە بولادى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ نۇسقاسىندا كەيىپكەرگە كورۇعلى ەسىمىن شىلتەندەر بەرمەيدى. شىلتەندەردىڭ كەيىپكەردىڭ اناسى التىنشاشقا كوردە جاتىپ بالا تۋاسىڭ دەپ ايان بەرگەنى دە ايتىلمايدى. بىراق التىنشاشتىڭ حال ۇستىندە جاتىپ، باۋىرى بوزۇعلانعا «كورگەنىم وتىرىك بولماسا، ەرتەڭگى كۇن وتەرمىن. حاق بۇيرىعى وسىلاي» – دەپ ايتقان اقتىق سوزىنەن وعان الدىن الا تىلسىم كۇشتىڭ كوردە جاتىپ ۇل تۋاتىنىن حابارلاعانىن اڭعارامىز.
رۋحاني كۇشتەردىڭ كەيىپكەرلەرگە ات قويۋى قازاقتىڭ كونە ەپوستارىندا ءجيى ۇشىرايدى. مىسالى، «مۇڭلىق-زارلىق» جىرىندا شانشار حاننىڭ ايەلى قانشايىمنان تۋعان ۇلعا زارلىق، قىزعا مۇڭلىق دەپ ات قويادى.
كورۇعلىنىڭ كوردەن شىعىپ قۇدايعا قىلعان زارىندا: «ارتىمدا قالىپ اتاعىم، دۇنيەنى كەزىپ جۇرت السام، كورۇعلى سۇلتان اتانسام» – دەگەن جىر جولدارى كەزىگەدى. البەتتە، بۇل جەردە بالا ءوز-وزىنە ات قويعان دەگەن تۇسىنىك شىقپايدى. جىرشى بۇل شۋماقتا كەيىپكەرگە زار ايتقىزىپ، كورۇعلىنىڭ ارمان-مۇراتىن كورسەتىپ، القيسسادان-اق تىڭداۋشى جۇرتقا جىردىڭ كونتەكسىن ۇعىندىرعىسى كەلگەن سياقتى. ناعاشى اعاسى بوزۇعلان جيەنىمەن تابىسقاننان سوڭ «كوردە تۋىپ، كوردە وسكەن، سەن بولماساڭ، قاراعىم، كورۇعلىداي جيەنىم» – دەپ اتاۋىنان كەيىپكەردىڭ كوردەن شىققاننان كەيىن وسى ەسىمدى يەلەنگەنىن كورەمىز. جالپى، م.ج.كوپەەۆ نۇسقاسىندا كەيىپكەردىڭ كورۇعلى ەسىمىن قالاي يەلەنگەنى ناقتى ايتىلمايدى. جىرلاۋشى كەيىپكەر كوردە تۋعاندىقتان، ونى كورۇعلى اتاندىرعانىن عانا اڭعارامىز.
ءابدىلدا جۇرگەنباەۆ نۇسقاسى راحمەت مازقوجاەۆ نۇسقاسىمەن جەلىلەس. جۇرگەنباەۆ كورۇعلىنىڭ اكەسى راۋشانبەك پەن ناعاشىسى كاجدەمبەك زۇلىمدىق كورسەتۋشى شاادات پاتشادان قاشىپ، تۇركىمەن-تەكەجاۋمىت ەلىنە كەتكەننەن سوڭ، راۋشانبەكتىڭ ارتىندا جۇكتى كۇيىندە اڭىراپ قالعان جارى اقاناي ءتۇس كورىپ، تۇسىندە شىلتەندەر كەلىپ ايان بەرەدى. بىراق جۇرگەنباەۆ نۇسقاسىندا كەيىپكەردىڭ كور ىشىندەگى ءومىرى تۋرالى سيۋجەت جوقتىڭ قاسى. اقاناي ءتۇسىن شەشەسى كۇلايىم مەن بابالىعا ايتقاندىقتان، كەيىپكەر كوردەن شىققاننان كەيىن ونى وسى ەسىممەن اتاي باستاعانىن بايقايمىز. ناعاشى اجەسى كۇلايىمنىڭ جيەنىمەن قاۋىشقاندا «مەن اينالدىم فورىمىڭنان، كورۇعلى، كوكەسىنەن اۋماي قاپتى مياعى» دەيدى. وسىدان دا اڭعارۋعا بولادى.
ەركەعالي ەسەنجولوۆ نۇسقاسىنداعى كەيىپكەرگە كورۇعلى ەسىمىنىڭ بەرىلۋى ءموتيۆى كوپەەۆتىڭ نۇسقاسىنا ۇقساس مازمۇندا جىرلانادى. التىنشاش ولەر الدىندا ءتۇس كورىپ، تۇسىندە قىرىق شىلتەندەردىڭ ايان بەرگەنىن، باۋىرى بوزۇعلانعا ايتىپ، كوردە تۋاتىن بالاسىن اماناتتايدى. كوردە تۋعان كورۇعلىنى عاۋسىل اعزام، قىرىق شىلتەن اسىراپ-باعىپ، ەرجەتكىزەدى. بىراق بۇل جەردە رۋحاني كۇشتەردىڭ كورۇعلىعا ات بەرگەنى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى. دەگەنمەن، كورۇعلى كوردەن شىعىپ، تاڭىردەن تىلەۋ تىلەگەندە: «اعا سۇلتان، پاتشا بولسام تۇركىمەنگە، ءوزىم جيھانگەز كورۇعلىبەك اتانسام» نەمەسە «پەرى نۇرى اسپانمەنەن تالاسپاس، ايتار سوزدەن كورۇعلىبەك اداسپاس» – دەيدى. ءبىر قاراعاندا كورۇعلى وزىنە-ءوزى ات قويعان سەكىلدى بولىپ كورىنگەنمەن، نەگىزىنەن، بۇل ولەڭ جولدارى جىرشىنىڭ كورۇعلىنىڭ تىلەۋىن جىرعا ارقاۋ ەتۋ ارقىلى كەيىپكەرىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىن تانىتقىسى كەلگەنى اڭعارىلادى. ەسەسىنە، كوردىڭ اۋزىندا جاتىپ العان ارىستان بەينەسىندەگى ماشايىق: «ارتىڭنان قۋعان كورۇعلى، بوزۇعلانداي تاعاڭدى» نەمەسە جيەنىنە قولى جەتە الماي شارشاعان بوزۇعلان: «ەندى مەنى جىلاتپا، كوردە تۋعان كورۇعلى، اينالايىن جيەنىم. بىلسەڭ، بالام، كورۇعلى، الىس ەمەس جاقىنىڭ» – دەپ، كورۇعلىنى وزىنە شاقىرىپ كورەدى. بۇدان ۇعاتىنىمىز: بۇل كەزدە كورۇعلىعا ەسىم بەرىلىپ قويعان. ياعني جىرشى كەيىپكەرىن كوردە تۋعىزعاندىقتان، وعان ات قويۋ ءراسىمىنىڭ بولعانىن ارنايى سۋرەتتەمەگەنمەن، ونى كەزەگى كەلگەندە كوردە تۋعاندىقتان كورۇعلى دەپ اتاۋدى ءجون كورگەن ءتارىزدى.
جامبىل بابامىز جىرلاعان نۇسقاداعى كورۇعلىعا ات قويۋ ءموتيۆى باسقا نۇسقالارعا مۇلدە ۇقسامايدى. بوزايحان ءوزىنىڭ ءسۇيىپ العان جارى گۇلجازيرانى الدەبىرەۋلەردىڭ وسەگىنە بولا ولىمگە كەسكەننەن كەيىن، بالاسىزدىق دەرتى وعان قاتتى ۋايىم شەكتىرەدى. ءوستىپ جۇرگەندە قويشىسىنىڭ تەرگەۋگە الىنۋىنان گۇلجازيرانىڭ كوردە بالا تاپقانىن بىلەدى. راحمەت مازقوجاەۆ (راۋشانبەك), ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ (كورۇعلى سۇلتان ولەڭى), ءابىلدا جۇرگەنباەۆ، ەركەعالي ەسەنجولوۆ نۇسقالارىندا كەيىپكەردىڭ كوردە قالاي تۋىلعانى، نەمەن قورەكتەنگەنى، ءتىپتى رۋحاني كۇشتەردىڭ تاربيەلەپ وسىرگەنى باياندالسا، جامبىل نۇسقاسىندا كەيىپكەردىڭ كوردەگى ءومىرى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى.
امىرەش جۇماعازين نۇسقاسىندا كەيىپكەرگە ات قويۋ ءراسىمى بولعانىمەن، وزگە نۇسقالارعا قاراعاندا كۇردەلىرەك جىرلانادى. بوزاي باتىر ۇيدە جوقتا تىرىسپاي اۋرۋىنان اكەسى، شەشەسى، بالاسى، قاتىنى ءولىپ قالادى. بوزاي ەلىنە كەلىپ، قايعىلى جاعدايدى كورىپ، ءىشى ۋداي اشىپ، جۇكتى ايەلىنىڭ كورىن اشقاندا، ءتوستى ەمىپ جاتقان ءتىرى بالانى كورەدى. ايەلىنىڭ مۇرنىنا شىرپى جاعىپ، ءۇش كۇن ىشىندە ءتىرىلتىپ الىپ، ءتىرى قالعان بالاسى ءۇشىن تۇركىمەندى جيىپ، ۇلان-اسىر توي جاسايدى. وسى تويدا تۋىلۋ سيپاتىنا قاراي بالاسىنا «كورۇعلى» دەپ ات بەرەدى.
امىرەش جۇماعازين نۇسقاسىندا سول شىلدەحانا تويدان كەيىن بوزاي مەن ايەلى قايتىس بولىپ، ەلى بوزايدىڭ مالىن تالان-تاراجعا سالىپ، كورۇعلىنى جەر-وشاقتىڭ ىشىنە تاستاپ كەتەدى. وسى كەزدە بايىر ەلى قونىس ىزدەپ، بوزايدىڭ جۇرتىنا كوشىپ كەلىپ، حاننىڭ تەزەكشىسى قازان-وشاقتىڭ ىشىندە جاتقان كورۇعلىنى تاۋىپ الادى. تەزەكشى وتىرىك تولعاتىپ، كورۇعلىنى ءوزىنىڭ بالاسى رەتىندە دۇنيەگە اكەلەدى. بايىر ەلىنىڭ حانى تەزەكشىنىڭ بالاسىنا «تابىلدى» دەپ ەسىم بەرەدى. ياعني بۇل جەردە ايتپاعىمىز، جۇماعازين نۇسقاسىندا كەيىپكەرگە ات قويۋ ەپيزودى ەكى جەردە كەزدەسەدى. بىراق جىرشى جىردىڭ باسقا جەرىندە كەيىپكەردى «تابىلدى» دەپ مۇلدە اتامايدى. قايتا، كەيىپكەر وزىنە ات ۇستاپ مىنبەك بولعاندا ءۇيىر ىشىندەگى تايدى وعان: «ەي، كورۇعلى» – دەپ ءتىل قاتقىزادى. قالىڭدىعىن ىزدەپ كەلگەندە دە اقمەدەن: «اپامنان: «كورۇعلى كەلدى»، – دەپ ەدىم، ءسۇيىنشى بەردى، – دەپ قارادى» – دەپ جىگىتىن ازان شاقىرىپ قويعان اتىمەن اتايدى.
جالپى، قازاق نۇسقالارىنداعى كەيىپكەرگە ات قويۋ ءموتيۆىن تالداي كەلىپ تۇيگەنىمىز: كورۇعلى ەسىمى ونىڭ كوردە تۋىلۋىنا بايلانىستى بەرىلەدى. البەتتە، نۇسقالارداعى كەيىپكەرگە ات قويۋدا جىرشىلاردىڭ سۋبەكتيۆتىك كوزقاراستارىنىڭ اسەرى بولعانى اقيقات.
ال «كورۇعلىنىڭ» انادولى نۇسقالارىندا بالاعا ات قويۋ موتيۆتەرى قازاق نۇسقالارىنداعىداي كەڭىنەن جىرلانبايدى. ويتكەنى تۇرىك نۇسقالارىندا كورۇعلى باتىر 9 نەمەسە 15 جاسار بالا دەپ كورسەتىلەدى جانە «كورۇعلى» ونىڭ ناعىز اتى ەمەس، لاقاپ اتى دەپ باياندالادى. بەحچەت ماھير جىرلاعان «كورۇعلى داستانىنداعى» «كورۇعلىنىڭ ورتاعا شىعۋى» بولىمىندە باتىر بولاشاق تۇلپارلاردى باعىپ جۇرگەندە كەزدەسكەن كەدەرگىلەرمەن كۇرەسىن، بىرتىندەپ ولاردى جەڭە باستاعاننان كەيىن ونىڭ اتى اكەسىنىڭ سوقىر بولۋىنا بايلانىستى قويىلادى. سوندا سوقىردىڭ (كوردىڭ) بالاسىنىڭ مارتتىگى، حالىق اراسىندا كەڭىنەن تانىلا باستاعاننان كەيىن بىرتىندەپ ءوز اتىمەن ەمەس، لاقاپ اتىمەن، ياعني «كورۇعلى» اتىمەن داڭقى شىعا باستايدى. وسىلايشا، كورۇعلى اتىن يەلەنەدى. بۇل اتتى وعان شارتتى تۇردە جاۋلارى مەن ءوزىنىڭ اۋىلداستارى بەرەدى.
احمەت الياز
"جاس قازاق" گازەتى
