Bir kezderi jas bolghan 35-40-taghylar aragha jyldar salyp orta buyngha ainalghandardyng jetken jetistikteri tónireginde biraz oy qozghamaqpyz.

Osydan biraz uaqyt bederi búryn, dәlirek aitsaq on jylday búryn Bauyrjan Qaraghyzúly shygharmashylyghyna qatysty «Jana qazaq poeziyasy. Jastar ne deydi?!» degen maqalamyzda: «Bir nәrse aiqyn – jastargha Múqaghaly men Júmeken jetken biyikten qaramau kerek. Olardyng baqyty – әlem jaqúttarymen olardyng ana tilinde úly halyqtyng aralasuynsyz qúnygha qauyshyp, kәusaryna alashtyq dýniyetanym negizinde qanygha aluy. Jylt etken әlemdegi әdeby qúbylysty – jastar sol kýni ghalymdardan da, synshylardan, tipti agha buyn aqyndar ortasynan búryn bilip otyrady.

Bizding jas aqyndar – ýsh alyp toptan túrady: almatylyq, astanalyq jәne jergilikti jerlerdegi poeziya dýldýlderi. Búl ýsh top birin-biri talant jaghynan moyyndasa da, alashtyq poetikalyq oy auqymy jaghynan bir-birin moyyndamaydy. Ári birinde joqty ekinshisi tolyqtyryp, ýshinshisi búrynghy aitylghan aishyqty oidy ózine deyingilerden asyryp, búrynghydan ala bóten jútyndyryp jiberip otyrady. Olar óz shygharmashylyq izdenisterinde Álemning ortanqol әdeby qúbylysyn aqyndyq ústahanasynda qayyra soghyp, keremet etip jiberse, Ghalamnyng qúndy degen qúndylyghyn әdebiy-túlghattyq izdenis ýstinde baghasyn týsirip keri ketirip te jiberedi», - dep jazghan bolatynbyz.

Ýsh alyp toptan túratyn bir kezdegi jas aqyndar: Almatyda, Astanada jәne jergilikti jerlerde poeziya baghyna qanday әdeby gýl syilap jýr degen oidyng tóniregine sholu jasmaqshy bolyp bel sheshtik.

Miras Asannyng «Alghashqy qar» óleninde adam ómirining bayandy shaqtary, oqyrmangha oy salatynday shumaqtar alghashqyda molynan úshyrasatynday bolyp kórinedi. Myna joldardy qarayyq:

Mamyqtargha jamyldy miday dala.
Ózine múng osylay syilaydy adam.
Ádemi-aq lirika. Ekinshi jolda:
Ómir jayly qyp-qysqa óleng jazyp,
Ózim jayly ómirge syimay qalam, –
– dep suretti bastalghan ólendi qarabayyrlandyryp jibergen. Sózding ornalasuyna, úiqasyna, salystyruyna eshqanday syn tagha almaymyz. Árbir aqynnyng óleninen kemistik izdep otyru da әdepsizdik. Miras bolashaghynan ýmit kýttiretin aqyn. Tek búl ólenge jetpey túrghany – aqynnyng lirikalyq qaharmany aq qardy ala otyryp, ózining ishki intuisiyasyn jetkizuge kelgende әlsizdik tanytqan. «Ózi jayly ómirge syimay qalatyn» osy sóz Mirastay jigitting óz sózi me? Jýrektegi sózi me? Joq. Miras poeziyasynyng ósuine sózding talghampazdyghy jetpeydi.

Osy talghampazdyqty aragha 7-8 jyl salyp Miras tapty. Desek qatelespeymiz. Oghan «Ózime-ózim qarap túrmyn syrtymnan» atty óleni kuә. Endi osy jyrdyng finaldyq shumaghyna kóz jibeyik:

Qayda bәri, qarlyghash-oy, jyr-úya?
Qayda jazym qyzyl-jasyl dýriya?
Meni ýgitip jatqan syndy uaqyt,
Meni úmytyp ketken syndy dýniya.

Aqyn «Qarlyghashtyng úyasy» atty últtyq naqyshqa kýsh salu arqyly joghaltqan joghyn taba alghan. Yaghny aitylghan synnan aqyndyq qorytyndy shygharghan.
Auadan jyly jyr jútqan «Janynyng armanyn shimaygha toly dәpterge jazatyn aqynnyn» shygharmashylyghymen men tek internet betinen ghana tanyspyn. Biraq әrdayym ana tilimizdegi sayttargha jana jyrlary shyqqan shyqpaghanyn izdep jýremin. Óitkeni, últtyng tabighy bolmysyn móldirete tógiltetin aqyndargha zәru bolghan dәrejege jetken shaqta. Búnday talantty aqyndardyng tóbe kórsetui jyr sýigen qazaq ýshin miylety baqyt bolyp tabylady. Aqynnyng qay ólenining oqymayyq últtyq kelbet pen alashy beyne men múndalap túrady.

Qazirgi tanda alash ólenining iranbaghynda ózin tanytyp jýrgen aqyndardy ekige bólip qarastyrugha bolady. Birinshisi – qara ólenning baghyn qashyrghandar. Ekinshileri – qara ólenning baghyn asyrghandar. Alghashqylar ólenning jalyna jabysqan osy eken dep, HHI ghasyrdyng alghashqy eki onjyldyghynda dәstýrli qazaq óleninen bas tartyp, «avangardshy-eksperiymentatorgha» ainalghandar. Júrt bilmeydi dey me, әlde eshkim sezbeydi dey me, shalqyghan shabyty kelsin kelmesin Shyghys pen Batystyng әlem әdebiyetshilerining auyzdaryna ilikken nәnderining ólenderin audaryp, ózinikine ainaldyrushylyq ýlgisi bar. Búdan basqasy solargha eliktep-solyqtaghandyghyn últ әdebiyetindegi janashyldyq dep tauyp, ózin kózi jaqsylargha maqtatatyn әdeby danghoylyq beleng algha bastady.

Jergilikti naqyshtan, últqa tәn kórkemdik aishyqtan aiyrylghan poeziya qazaq oqyrmanyna opa әpermeytindigin úqqylary kelmeytin jazghandaryn tek әlem әdebiyeti әidikterimen salystyratyn top payda boldy. Búl topqa jatatyndardy últtyq poeziyadaghy «óz qaghynan jerigen qúlyndar» dep ataghynda kelip ketedi.

Kim kóringen audara salatyn poeziya bar, audarugha eshkimining tisi batpaytyn poeziya bar. Mine, osyny úqpay Kim kóringen audara salatyn óleng jazushylardyng әlemdik klassik atanudan dәmesi zor. Al, kim kóringenning audarugha tisi batpaytyn jergilikti naqyshtan, últqa tәn kórkemdik aishyqtan túratyn jyrlaryna «poeziyanyng eski shapnany» dep, múryn shýiiretin «eurokәstómdi» «avangardshy-eksperiymentatorgha» ainalghandar hәm solardyng shashbauyn kóterushi ghalymdar qylang bere bastaghany ókinshi jayt.
Últtyq poeziyalyq qaqtan jeru týbi shygharmashylyq adamy ýshin, әsirese aqyn ýshin tragediyalyq toqyraugha әkep soghady. Jaraydy «avangardshy-eksperiymentator» bolyp, jergilikti naqyshtan, últqa tәn kórkemdik aishyqtan ajyrmaghandardan mýldem bólektenip, jeke poeziyalyq qaghanatyndy qúryp, on jyl oiqastarsyng sodan keyin ne isteysin? Ózgening sasyq kórpesin jamylyp, jyrtyq jastyghyn jastanudan óle-ólgenshe tanbaysyng ba?
Oqyrmandardyng әdeby auzyn kýidirgen «avangardshy-eksperiymentatorgha» ainalghandar arttaryna bir búrylyp, qazaqtyng qara ólenine adaldyq tanytqandar ne jazyp jatyr dep, bir sәtke moyyn búrsa qúdaydyng jóni bolar edi. Áy qaydam, Batys pen Shyghystyng әlem maqtaghan danyshpan aqyndarynyng sayqal au-toryna shyrmalghan bizding shabaq shayyrlar shaytan týrtkendikten últtyq poeziyada eshkimdi pir tútpay dәstýrli jolmen óz shygharmashylyq shyraghyn jaghugha bolatyn úqpay-aq keledi.

Dәl osy sәtte dәstýrge adaldyq tanytyp, ózining ózgeden orny da, jóninde bólek jyrymen oqyrman iltipatyna bólengen aqyndardyng arasynan bóle-jara auyzgha alugha túratyn bir aqyn – Túrdyhan Aydarhanúly. Jalpy, aqynnyng ólenderinde qazaqy úghym-týsinik, alashy dýniyetanym toghysy atoylap túrady. Retsiz jәne jón-josyqsyz boyamaly súlu sózding jalyna jabysudan adaldyq Túrdyhan aqyndy ózgelerden bólekteydi.

AQ TANDA AYNALDYM. . .

Aq tanda ainaldym aulany,
Semipti sezimning bau-baghy.
Jelkeme jebir múng mingendey,
Sap-sary japyraq saulady....

Janymnyng jap-jasyl baularyn,
Sarghaytty sary әlem jaulady.
Shashylghan saghynyshtarymdy,
Jabatyn, qar nege jaumady?

Uaqyttyng sumaqy suyq qoly búiyghy bólmede búiyqqan aqyndy kilt serpiltip, dalagha taza audaghy baqqa qaray dedektete sýirep, saghynyshtyng armandy әlemining terenine sýngitedi. Oqyrmanda óz boyy men oiyndaghy saghynyshyn bir sәtke esine alady. Oy salatyn ólen, sanaty úiqydan oyatatyn ólenge jolyghyp, bir jasap qalatyndyghyng da jasyryn emes.
Últtyq psihologiyanyng iyirimine sýngitip, qazaqy ómir-tirlikting baybyna baratyn syna bir joldar oqyghan jandy bey-jay qaldyrmasy anyq.

Ayly týn, jaylau eski eles,
Janymnyng jalghyz asyly en.
Ertede emes, kesh te emes,
Baqyt degening eshten esh,
Perishte kónil jandardyn,
Qalghyp bir ketken sәti me en?

Aqyn qalamynan móldirey tógilgen ghashyqtyng lebizindey bolyp, anqyldap esken tau jeli, arman sәldeli aq shyndar oiyna әr nәrseni oraltyp, oyqrmanyna estetikalyq lәzzat syilap, jýregin әsemdik әlemimen gýldetedi. Sóz siqyryn oinatqan aqyn odan әri:

Sybyr da sybyr syryng bar,
Syrghaly búlaq, qyz qayyn.
Jadymda jazyng jýr dәiim,
Búlyqsymasyn búrymdar,
Tynyshtyghyndy búzbayyn, - dep әsem jyryn kesteyleydi.

Túrdyhandy aqyn etip túrghan bir ghana qúdireti – últtyq naqysh. Aqyn men orystan ýirendim, Europadan bәlenshe aqynyn pir tútyp, ónegesin aldym dep bәlsinbeydi. Ata qany, ana sýtimen berilgen tól últtyq aishyqty sol qalpynda alashyna úsynady.
Aymalap essiz bәr-bәrin,
Sýietin onda pәk keude.
Tang núryn emgen taghdyrym,
Alystap kettin,
Al býgin,
Jazamyn jannyng armanyn,
Shimaygha toly dәpterge.

«Jannyng armanyn shimaygha toly dәpterge jazatyn aqyn» boludyng ózi ekining birining qolynan kele bermeydi. Sebebi poeziyada ýsh obraz bar: Sóz obraz, Aqyn obrazy jәne Oqyrman obrazy. Osy ýsheuin qatar alyp jýre alghan jan ghana ózin naghyz aqynmyn dep sanaugha qúqyly. Al, biz jogharyda sóz etken «avangardshy-eksperiymentatorgha» ainalghan shayyrlarda Sóz obraz da, Aqyn obrazy da bar, biraq Últtyq Oqyrman Obrazy joq. Bir tamyry kem soqqan degen osy da...

Bir tamyry kem soqpaytyn dәstýrge adaldyqty tanytyp jýrgen Túrdyhan Aydarhanúlyna poeziya dýldýlderi ishinen osy oza shapqan qúlagerliginnen tanba dep shaghyn maqalamyzdy tamamdamaqpyz.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz