Álmerek abyz rәsimine shaqyrylmay barghan kóldeneng kók attydan sybagha...

(«Álmerek tarihy mәdeny qorynyn» úiymdastyruymen Shonjyda ótken;  «Álmerek Abyz Janshyqúly jәne «Qara dala» óniri tarihynyng ózekti mәseleleri» atty ghylymy tәjiriybelik konferensiyadan songhy sýre oi).

Bismillay Rahmany Rahiiym. Janshyqúly Álmerek Abyzdyng tuylghanyna 365, ómirden ótenine 270 jyl toluyna oray biylghy jylgha belgilengen ýlken asy elimizding batys aimaqtarynda oryn alghan su tasqynyna baylanysty kýzge qaldyrylghanymen, Almaty oblysy әkimshiligi túlghanyng eskertkishining ashylu rәsimin ózderi aldyn ala belgilegen kýni ótkizdi. Saltanatty jiyn  sony Shonjy auylyndaghy mәdeniyet ýiinde tarih salasynyng belgili mamandary qatysqan «Álmerek Abyz Janshyqúly jәne «Qara dala» óniri tarihynyng ózekti mәseleleri» atty respublikalyq ghylymy tәjirbiyelik konferensiyagha úlasty. Jiyngha QR ghylym akademiyasynyng Tarih institutynyng ghalymdary jan-jaqty dayyndyqtar jasapty. Onyng naqtyly kórinisi konferensiya bastalmas búryn 2019 jyly Álmerek Abyzdyng tuylghanyna 360 jyl toluyna oray ótizilgen «Úly dala túlghalary; tarihy sabaqtastyq» atty respublikalyq ghylmy tәjirbiyelik konferensiya materialdary «Álmerek Abyz jәne onyng úrpaqtary» degen atpen jәne 365 jyldyqqa  dayyndalghan «Álmerek Abyz Janshyqúly jәne «Qara dala» óniri tarihy» degen konferensiya bayandamalary «Aly San Túmar» baspasynan bastyrylyp, aldyn ala  rәsimge qatysushylargha taratyldy. Sýisine qúptarlyq jayt.

Degenmen, qúzyrly oryn tarapynan osynday dayyndyqtar belgilengen búl respublikalyq konferensiya óz atyna say mәrtebemen ótu ýshin, jiyngha Tarih institutynyng qyzmetkerlerimen qatar, Akademiyanyng «Filosofiya, sayasattanu jәne dintanu» instituty Dintanu bólimi qyzmetkerlerin,  Respublika músylmandary diny basqarmasy ghalymdary men Pirlerin, elge esimderi bilgili ilim iyelerin, (iya, keshegi Orta ghasyrdaghy sopy babalarymyzdyng ilimin jalghastyrushy qalamshylar men hәlәm iyelerin)  kórshi elder diny túlghaldaryn, shaytany emes, ruhani, súltany dәrejeli belgili ayanshylardy da qatystyrulary kerek edi. Qoghamdyq qor tarapynan ketken kemshilik pe, әlde ghalymdar tarapynan tarlyq boldy ma, jiynda olardyng qaralary bayqalmady. Búlay aityp otyrghanym Abyz degenimiz diny jolda әuliye-әnbiyeden de joghary sanattaghy diny túlgha, erekshe ilim iyesi. Jalghannan jyraqtau, qúpiya – ómir keshetin jan.  Atalynghan oryndardan din ghúlamalary qatyssa Álmerek Abyzdyng әlem músylmandary men elimiz ýshin  kim bolghandyghyn úghyndyrarar pikir aitylar ma edi. Osylay boluyn kýttik te, biraq  ol ýmit aqtalmady. Konferensiya ótkizildi degen aty bolmasa, óz maqsatyna jete almady. Nege?..

Iya, audandyq mәdeniyet ýiining ishi-syrty halyqqa lyq toldy. Biraq, jiylghan qauym konferensiya ýshin emes, tórt saghattan keyin beriletin Abyzdyng qonaq asy dastarhanyn kýtip, uaqyt ótkizu ýshin otyrghandaryn aldyn ala aitsaq, shyndyqtan attap kete almaghandyghymyz. Konferensiyada QR ghylym akademiyasynyng Tarih instiitutynyng diyrektory Z.E.Qabuldinov jiyn tizginin óz qolynda ústady. Aldyn ala sózge jazylghan ghalymdar da aralaryna eshkimdi siystyrmay, jiyn aldynda taratylghan kitaptaghy óz bayandamalaryn birinen song biri әzer oqyp ýlgerip jatty. Biraq sol  bayandamalargha den qoyghan tyndarmandar kem boldy. Ghalymdar auditorya dayyndauda janylysqandaryn ózderi de bayqaghan bolar. Tyndar qúlaq bolmasa aitqan әngimening mәni qansha? Búghan qosarymyz eskertkishting ashylu rәsimi men aqyndar mýshәirasy aldynda kósile sóilegen tanymaly  kósemsózshi, jazushy N.Orazalin bauyrymyzdyng sózi de kópti jalyqtyrdy.  Ádette din jәne diny túlgha turaly әngimeni dinnen alshaq adam aitsa osylay sharshatady, din ózin ústanbaghandy qabyl etpeydi...

Búlay aityp otyrghanym, 2019 jyly Álmerekting tuylghanyna 360 jyl toluyna oray ótkizilgen «Úly dala túlghalary; tarihy sabaqtastyq» atty  ghylmy tәjirbiyelik konferensiya Abyzdyng kim ekendigin joghary dengeyde zertteuge kótergen bastamashyldyghymen este qalghandy. Soghan oray sonyng jalghasy búl konferensiyadan kýtkenimiz kóp bolatyn. Óitkeni, atalynghan eki bas qosudy ótkizushi de, ótkizudegi taqyryp  ózegi de ortaq;  Álmerek Abyzdy izdeu, tabu, qyzmetine bagha beru, kim ekenin elge tanytu. Ol ýmit aqtalmady. Álmerek jayly múraghattardan derekter tappaghan ghalymdar este qalarlyq eshtene aitpady. Ayta almaghan taghy bir jaghdayy, olar tarihtyng belgili ghalamdary bolghanymen, dinde әl Farabiydey Pirlik, ne Yәssauiydey әuliyelik jolda bolmaghandyqtarynan shyghar. Áriyne, ghúlama ghalymdar men jay ghalymdardy salystyrugha bolmas, degenmen «bolmasang da úsap baq» degen úlyq sóz bar emes pe...  Diny ilim - ghalym turaly ne deydi. Ghalym degen kim? «Ghalym degen payghambarlardyng qylyghyn qaptay alatyndar. Al Ghúlamalar Allanyng bar ekendigin múghjizalarmen dәleldegen әuliyeler. Al Ruh iyeleri – tiri jandardyng eng qúndysy. Búl orta ghasyrlyq ilimshi-ghúlamalar pikiri. Jiyn taqyryby «Álmerek Abyz úrpaqtary jәne «Qara dala» óniri tarihy» degen taqyrypqa auysyp ketkendey alghashy jiynnan kósh tómen dәrejede ótti.

Jazylyp otyrghan sýreni búdan әri Ál Farabiyding ayan turaly aitqan; «Qala basshysy adamnyng jýregi sekildi manyzdy ról atqaryp, deni sau, yntaly, bilim sýigish, әdiletti jәne uahiymen ayan alatyn dәrejede bolyp  eki nәrseni  mengeru kerek. Birinshisi - oy tolghau, ekinshisi - ayan alu. Olar Qúdaylyq núrdy alatyn dәrejede boluy kerek. Adamzattyng baqytqa jetui aspan әlemimen baylanysty. Aspan deneleri - qasiyetti, jer betindegi barlyq nәrse - las. Aspan ghibadattyng qúbylasy, uahidyng qaynary  jәne miyghrajdyng bolghan jeri...» («Qayyrymdy qala» »)- degen jazbasyn algha tartyp, sony rastay otyryp órbitkim kelip otyr. Kórip otyrsyzdar, ghúlama ayan qasiyetin qabylday otyryp júmys isteu turaly qúdaylyq núrdy alu dәrejesi turaly ghalym týgili qala basshysyna qanday talap qoyyp otyr... 

Búl sýre  - Álmerek abyz turaly madaq emes, onyng Allahtyng әmirimen din bolyp aramyzgha qayta oraluy turaly, Jaratushynyng razylyghymen jazylar jalghasym bolmaq. Aldyn ala eskerter taghy bir jayt, jazushynyn, jurnalisting , ghalymnyng jazu til erekshelikteri siyaqty sýrening de qúrany jazylu til ereksheligi, diny adamdar, taqualar ghana týsinetin ruh qondyru, ruh almastyru jayly tylsym jayttary, ayan atqyly qabyldaulary bolady...

Men әl Faraby atyndaghy QazÚU-dyng «Qazirgi zamanghy qytaydy zerteu» ortalyghynyng diyrektory, tarih ghylymynyng doktory, professor Nәbjan Múhamethanúlynyng bayandamasyna yqylas qoyghan edim. Ol óz bayandamasyn qytay jazbasynan alghan (Búl qytay patshalyghynyng kezinde Ýisin patshalyghynan úrlap alghan ilimy derekteri) b.z.d. U-Sh ghasyrda Jetisu ónirinde Tegrahauda saqtary ómir sýrgenin, sol kezde Ýisin eli Ortalyq Aziyada eng kýshti memleket bolghanyn, elbasy Kýnbi, el astanasy Cheguchan (Qyzyl say qalasy) bolghanyn, qytaydyng Hani imperiyasy Ýisin elimen birlese otyryp Ghún imperiyasyn, sonymen birge Ýisin elin de әlsiretkenin tújyrymdaghanymen, ary qaray tereng ashyp ghylymy bagha bere almady...

...Almatydan Narynqolgha shyqsang jolda «Rayymbekting bastauy» túr. Sol bastaudan tau qoltyghyna terendey kirseng Álmerek pen Rayymbek ómirden ótkennen keyin eki jarym, ýsh ghasyr adam ayaghy baspaghan qasiyetti jerde «Ghyzyr taghy» ornalasqan. Nabijannyng «Qyzyl say» dep atap otyrghan qalasy osy jerde. Búl jerding ejelgi atauy «Hana Turan». Kezinde Saq taypasynyng ishinde bolghan, qazirgi bizderge jetken atauy «Tigrahauym». Búl jer «Barys qúttyn» kelgen jeri dep te atalghan. Ol aty qazir óshken. Tau qoltyghyna kire beristegi qonqiyp túrghan múryn siyaqty kórinisine oray «Múryn taq» dep atalghan qúrany atauy da bar. Barghan kezde kózge týser sol qanattaghy «Bes batyr» bes tóbe. Qúraniy tilde búlardy; Adam Ata, Núh, Ibrahiym, Músa, Múhammed salalahu ua sallam payghambar deydi. Al bizding Álmerek babalarymyz búl «Bes batyrdy» Kýngey, Tegin, Búiyrtpas, Hah, Taghyn degen resmy ruh joly attarymen ataghan. Ruh joly. Búl jol sol jerden bastap Tarazdyng arghy jaghyndaghy «Jualy asuyna» deyingi aralyqty qamtidy. Al ekinshi jaghyndaghy tóbe «Býrkit qonghan». Búl tóbe ruh ayaldar qasiyetti oryn. Ýisinge deyin Edige patsha iyelengen. Sol patshanyng súrauymen kókten týsken aty «Múryn taq» nemese «Berekeli taq». Edige sol «Býrkit qonghanda» óz patshalyghyna dúgha oqytyp alghan. Al taudyng basynda túrghan ýlken bes tesik «Úyaly tan» atalady. Kókting key ruhtary sol tesikke uaqtyly jetip ýlgerip kire almay qalghanda, Tәnirden súrar súraghyn osy ýngirde otyryp súraghan. «Úyaly tangha» kelgende  amandasyp, tilek tilep, arnayy «Qyzyl dastarqan» jayghan. Búl qasiyetti taqty «Bes batyr» qorghap túr, kire beris bergi jaghyna «Qara qorghan» qoyylghan. Qorghan kezinde biyik bolghan. Qazir әbden mýjilip jelingen. Qorghan key kezde tas laqtyrady. Keybir dinsiz adamdar kelgende osylay  tas qúlasa, «sol adam múnda  kirmesin» degen ashyq belgi. Búl jer qazaqtyng qaghanaty - Hah belgisi. Qazirgi atauy - «Ghyzyr taghy».

Bizden búryn ótken Ata júrttaghy ilim iyeleri men abyz babalarymyz dinin saqtaumen birge osynday kiyeli jerlerin qasterlep kózding qarashyghynday qorghay bilgen. Qazaqtyng qazaq bolyp qanshama taypalardan bas qúrauy, bir memleket atanuy, eng alghash osy Saq taypasynan, qasiyetti ruhtan. Tariyh, osy taypalarmen sol kezde Nu taypasy qatar tirshilik jasaghanyn aitady. Saqtyng ekinshi buyny. Ýshinshi buynnan Ýisinder óredi. Búl «Ghyzyr taghy» Allah taghalanyng jer betine ornalastyrghan ýsh «Ghyzyr taghynyn» biri. («Ilim taghy». 08.09.2020 j.). Ekinshisi, arab jerinde (Bәlkim, qúrandaghy Ghyzyrdyng Músa payghambarmen kezdesken jeri), ýshinshisi, Soltýstik múzdy múhitta, múz ýstinde. Negizi ilimy jalghas Allanyng әmiri qarqynda osy ýsh nýkteden tereng órbiydi. Álmerek Abyz óz kezinde Ghyzyrdyng aituymen qazaq jerine ornalasqan osy qasiyetti ilimy taqta ilim qabyldap shyraqshylyq (IYelik) etken. Álmerek; «Ghyzyr maghan emes, mening elime qonghan  dep aituy kerek»- deydi  óz amanatynda. Múnday baq eki әuliyening birining mandayyna jazylmaghan. Búl  Allahtyng qalauymen qonatyn qasiyet. Múnda Ghyzyrdyn  «Ruh shaqyratyn» jeri men kýni belgilengen. Kezinde Ghyzyr alәihis sallam keler aldynda búl jerde mal soyylyp, óte ýlken qúmar jasalynghan. (Qúmar - qazirgi bizdegi toy. B. A.). Úly Abyz turaly derekti ghalymdarymyzgha múraghattan emes, qaydan izdeui kerektigi endi týsinikti bolghan shyghar.

Diny ilimde - Qazaq ghayyptan kelgen halyq ekendigi aitylady. (Tarqatyp aitsam sozylyp keter týri bar). Men «Ghyzyr taghyna» Qazaq patshalyghy  biylik taghynyng qasiyetin biluge jetkenmin. Shaqyrghan Álmerek abyz ruhy; «Búl jerde biylik bar, biylikting ruhy bar. Qazaqtyng ghayyptan kelgen halyq ekendigin aitugha Alla taghalanyng sheshimi boldy. Qazaqtyng jany  qatty qinalghanda, tozyp bara jatqanda, sonday sabyrlyqpen qiynshylyqtan suyryp alatyn tek Ghayyp patshalary» («Qazaq - ghayyptan kelgen halyqtan», 02.10.2020 j.) dep jetkizdi. Alla syilaghan taq núrdan jaratylady. Ol taqta otyrghan adam Allanyng әmirimen ghana sóilegen. Aytar sózin (sheshimin) qúday aitqan, patshanyng ózi әulie bolghandyqtan eshqashan sózge sóz qospaghan.

Kókte, tirshiliginde Tәnirmen tildesip, patshalyghy diny zandylyq jolymen ótken 21patsha taghy tarazygha týsip, ruhtary iylenuge salynuda. Mening aitpaghym, taqqa iyelik etken osy 21 patsha kókten óz ilimderin týsirip, ol ilimderi sol kezde baspadan shyqqan ghayyptan qabyldanghan «Qyzyl Kitapta» jaryq kórdi. Shynynda da, naghyz patshalyq - ghayyp enshisinde. Búl jayt adam balasynyng aqyly jetpeytin - múghjiza. Taq turaly Ghyzyr Ata kókten alghash jerge týskende ony osy Jetisu jerinde alghash qabyl etken Nu Atanyn  jetkizuimen az kem habardar edim.

Nu Ata kim? (Aghayyndy 19 qyz. 4 úldyng biri). Jetisu jerinde ilimdi alghash Kókbek pen Ýisin alghan. Arystanbabtyng ýsh jýz jyl kýtip, qúrma dәnin Yassauiyge jetkizip bergen amanaty siyaqty Jetisu jerinde ilimdi Kókbek pen Ýisinge beru ýshin osy  Nu Ata eki ghasyr (!)  kýtken. Qatarlasyp ilim alghanda ortasynda ilim iyesi Ghyzyr túrghan. Ýisin de, Kókbek te ilim jolymen jýrgender.

Týsinikti bolu ýshin aitayyn,  bizding eldegi ilim joly  – Qarabura men Aqbura әuliyening joly. Yassauiy janazasyn nege Qaraburagha shyghartty? Búl biyik dengeydegi ilimdegiler tirligi.  Eki ilimshi kezdesse, ózderining kim ekenin, kezdesken ekeui kimnen búryn kim óletinine deyin kórip-bilip otyrghan. Al babalarymyzdyng qaldyrghan qasiyetti ýlken tay qazandary ana betkeyden myna betkeyge jetui ýshin, ilimmen, qobyzben, sózben, dúghamen, aspanmen úshyp baryp qonyp jatqan.  Ýisin ózining jer kókke tastaghan jeti qazynasyn adamdargha kótertip apartpaghan, ilimmen apartqan. Sol ilimdi ústaghandardyn  úrpaqtary Qúran betin ashsa, ilim boylaryna sinip olardy kóterip ketken...

Endi osy jerde «...qytay patshalyghynyng kezinde Ýisin patshalyghynan úrlap alghan ilimy derekteri»- degen sózime dәlel keltireyin.  Áulie men abyzdyng kýsh quaty, olardyng ilimdi izdeui  turaly aitqanda Álmerekting ýlken úly Jәnibekting kóktegi terige jazylghan, toghyz jasynda kórgen, әkesi men Rayymbekting dastarhan basyndaghy kedesui turaly kókten týsirgen sýresindegi, kelinshegine aitqan   ( 22.01.2016 j. «Rayymbek әuliye», «Bir býtin qúran mening taghdyrym» kitabynan) myna ýzindini  oqylyq;

«...  – Sen bir qazyqsyn, nege jettin?- dep súrady atam.

– Ótip bara  jatyp keldim, ýy tandamaymyn, bәri; «kir-kir» dep jatady maghan.  Tórinde jylulyq bar, әruaq kóremin men seni, ekeu, keyde tórteu bolyp enesing týsime, qinalyp qalamyn. Sen ghana emes ózgeni de oilaytyn siyaqtymyn, keudem jylap túrghan son, otyryp sóileseyin dep - keldim. Ángimendi aitshy - dep otyrdy әlgi adam.

– Ángimem saghan ne kerek, meniki saghan júghysty bolmas, shyraghym. Qasiyetti sensing ghoy, әruaq turaly aitayyn desem, ózing de biletin shygharsyn.

– Áruaqty bilemin dep onyng kózine jas toldy. Áruaqty bilemin, bir kerilip qol sermegende jarq etip janymda qatarlasqan, sony әruaq  deymin. – Joq әlde odan da basqasy bar ma?

– Onyng ras, balam, ruhy tazasy ong qanatynda ornalasqan. Qarasyn da kórgenmin Hahtan kelgen- dedi. Sermep qalsang sol qolyndy, týnek bolyp túrady.

– Ol da әruaq pa? dep súrady.

– Ol da әruaq.

– Men bilemin, sonda ol da ata ana ma? dep әlgi ata qaytadan kóterilip, tau bolyp otyra qaldy.

– IYә, aq pen qara Hahtan, shyraghym. Myna keng dalang men elindi qorghar, eki jaqta olar otyrmasa, sender kim bolasyndar, shaqsha basyndy da kótere almaytyn edin. Bolsa da aq jýrekpen kóterip jýrgenindi berip jatqan Qúday emes pe, sonyng bәrin saqtatyp otyrghan, qol sermegende kóretin әruaqtaryn.

– Menen ne súraydy olar? dep edi, atam kýlip jiberdi.

– Senimen sóilesip jatyr emes pe, synayyn deding be meni, qargham?

– Joq, ata, saghynyp keldim saghan. Aytady ghoy búlardyng әngimesi kóp, sózindi de serme, bar, jetkiz- deydi maghan. Jýregim birdeneni sezdirip qorqytady. Men elimdi qorghaghannan qoryqpaymyn, biraq keyde artyq sermesem, әruaghymnyng azayghanyn bayqaymyn, ol ne belgi? dep súrady.

– Áy, ol belgi jaman, sendey iyqty azamattar azayady, sonday sansyz әruaqty kóteretin, qargham. Sendeyding ony, mýmkin myny, birge túryp qana sendey kýshti bola alatyn shyghar. Egerde sezsen, el ensesin kóteretin sendersinder, sender songhy batyrlarsyndar, qashan da aman esen jýrsender bolghany. Keler úrpaqta biraq sen siyaqty batyr qalmaydy dedi atam.

– Men osyny súrap keldim senen, erteng shyghamyz joryqqa qaytadan. Barar jerimiz Qytay jeri, ýrimdep alyp ótermiz, bolsa da jaqsylyq bar, ilim –deydi, bizding jerden olar alyp qetken. Bolsa da sony qaytararmyz. Alyp keletin adam bar, aman esen jetsek boldy. Ol ýlkenderding amanaty, oghan da barmas edim, ong jaghymdaghylar (atalar ruhy) zarlap jylamasa... Ýlken eken menen, kórip túrsyng ba ata? dep kýlip qana atamnyng iyghynan týrtti. Shap berip ústady atam onyng qolyn.

– Qaruly qolynmen sýiegimdi tesip ketting ghoy -dep edi, qolyn ústatqan Rayymbek ata;

– Áy, әi, sýiegimdi syndyryp bara jatyrsyng ghoy... dedi. Birinen biri ótken qasiyettilerding ortasynda, biz kimbiz ey kempir... dep aiqayladym...» -dese әngimesining basynda «...Sen myna ishindegi suymen búrqyratyp qaynatyp alyp kele jatqan  samaurynyndy eki qolynmen әzer kóterip kelesin, bilesing be, sol salmaqta onyng jebesining úshy ghana bolghan...» deydi.  (22.01.2016 j).

Rayymbek eki er azamat әzer kóterer nayzasynyng sabyn toghaydan ózi dayyndaghan. Týrkistanda Iassauiy muzeyindegi kireberisinde bayraq saby saqtalghan. Sol sapqa tu baylandy ghoy kezinde. Rayymbekting nayzasynyng saby da sonday ýlken dýnie bolghan. Oghan engezer túlghaly, eki iyghyna eki azamat erkin otyrar alpamsa batyrdyng jeke óz salmaghyn qosynyz. Onday salmaqty Allanyng arnayy ruhty kiyeli  burasy bolmasa, soghysta qanday januar kóteredi. Múnday qasiyetti ruhty bura әulie batyrlagha kókten enshilengen. Rayymbekti kórine deyin de sonday bura jetkizgen ghoy. Qarataudaghy Qarabura, Aqbura әuliyeler de kezinde sonday qasiyetti ruhty buralarymen úshqan. Olardyng mazarynda úshudy ýiretken  Tizebýk, Estes, Kestay, Qaqat, Tóre, Botan- degen ruhty әuliyeler qatar-qatar jatyr. Bizding últqa úshu daryghan, qazaqta Alla syy etken osynday qasiyet bolghan. Ruh - qayta qanattanatyn qasiyet. Alla búl qasiyetke qazaqty dara ie qylyp qoyghan. Qazaq osynday qasiyetimen qazaq.

Rayymbekting ilim turaly aitqan osy sózin, ómirden odan búryn ótken Ámir Temirding myna sózi de qanyqtyrady. «...Men búl ayandy Allahtyng әmirimen kýz aiy, qystyng birinshi qary jaua bastaghan kezde, ol kezde orystyng jeri bolmaghan, qazaqtyng asyl jeri, Nәsir tauyna jaqyn qalghan jerde, qazirgi Mәskeuge jetpeytin Qyr tauynda aldym. Sol kezde Allahtyng әmirimen jetken; «...tolqynyng qayda, sening týpki negizindi alyp ketken jerden alyp kelsen, negizindi qondyryp, ilimindi terendetesin»- degen ayan algham. Sonda men ne ýshin jinalyppyn qytaygha. Negizimdi, bilimimdi, ilimimdi alyp kelu ýshin. Rasynda da men osy ayandy alghan song qytaygha barugha bet búrdym. Soghysu mәselesinde emes, osy mening qazaghymnyn, elimning tútqasyn ústap qalatyn diny tәrbiyemizge qatysty jazylghan, óte ýlken, qúrylymy tereng ilimy jazudy bizge qaytarugha. Ony olargha jetkizude kezinde ózinning ata babalaryng men basqa da satqyndardyng kómegi tiygen. Tórtinshi imperiyany basqarghan Son Yan, (senderdegi býgingi atyn bilmeymin), sonyng bizding ghasyrda bolghan kishi balasynyng jazushysy keldi. Aty – Qamas. Qytay bolyp túrghan kәdimgi qazaq. Sol Qamas maghan jazu mәselesinde kóp dәlel aitty. Rasynda da qytaydyng kitaphanasynda bizding Ýisin babalardyng jazdyrtqan ýlken qoljazbalary bar. Ál Farabiydiki de, Yassauiydiki de, «Ruhtanu» atty kitap ta bar- dep dәlel aityp ketti. Basqa kitaptardy ol bilmeydi. Biraq kitaptar qabatynda shynayy «Tizbek» degen kitap bar- dedi. Al endi men osy «Tizbek» turaly ayan alghanda sary dengeymen aldym. Sary dengeyde tizbekter keledi eken de, әmir bolsa,  sol jerde ilim ashylady. Ilim ruhty sózben ashylady. Onyng kiltin Allah jazdyrtpaghan. Ruhqa baylap ketken. Qazaqtyng ruhtyq qasiyeti ruhqa baylanuda. Biz jazbay-aq  ruhpen sóilesip sony týsire alamyz. Eger qazaq halqynyng basyna kýn tughan bolsa, biz ruhtanyp kete alatyn halyqpyz. Ol ne degen sóz, bizge jogharydan tikeley perishteler keletin halyqpyz. Sol túlghany alayyn dep oilaghanmyn. Shyghar jolda jelkeden ústaghan dert, keudeni tesip biraq shyqty. Ol qan tamyrlarynyng isinui. Qazirgi kezdegi senderding qan kóterulerine úqsas. Qan tamyrlarynyng qysyluynan kettim...).(24.10.2020 j.«Tórt súraqqa Ámir Temirding bergen jauaby», «Qyzyl kitaptan»).

«Qúday – sebepti qajet etpeytin jalghyz bastama jәne Qúdaydan basqanyng bәri belgili bir sebepter arqyly bar bolady»- deydi ilim. Aqyl – Qúdaydy tereng týsinuding әdisi jәne shynayy senimning sharty. Búl jol iyelerin parasattylar deydi. Parasatty jan degen - Allagha qarsy dýniyeni kerek etpeytin, Allagha dúshpandardyng bәri oghan dúshpan jandar. Olardyng jay sóilegen  dauysynan, janyna kelip otyrghanda kóp adam dinge kirip ketedi.  Eki dýniyedegi qasiyetti joldy tapqan osynday jandardy Abyz dep te ataydy.  Ol ómirden ótpes búryn  eki dýniye  ilimin ústanady,  eki dýnie biyiktigin alady. Abyz  Alla taghalanyng sheksiz núrynyng bar ekendigin kózimen kórip, moyyndap ketken jan. Ol onyng el aldynda istegen jaqsylyqtary ýshin alghan ataghy emes, ol tua bitti Alladan alghan  qasiyet. Búghan mysal etip taghy Iassauiy ómirin aitugha bolady. «...Yassauiy әulie ruhpen ruhty qondyra bilgennen  keyin ghana  jerding astyna ketti. Ol Allanyng razylyghy men din ýshin ketti. Din ózine ghana emes ózgege kerek ekendigin bilgesin, Allanyng eki dýniyede bizding janymyzda jýrgenin dәleldeu ýshin ketti. Ol jarty  ómirin jer astynda Allamen tildesuge arnady. Arnady degenmen de – Alla oghan ony arnatty».

Búl pikirdi odan әri terendetip úghyndyrar Arystanbabtyng ústazy Ua Isha әuliyening iliminde mynanday sóz bar; «Alla taghalla bylay deydi; «Men qazaq degen eldi jaratuymda «Mening ashyq Qúranym»- dep aitamyn. Men sýiikti tilim arab tilinde Qúrandy berdim, Men jaqsy kóretin tilmen- deydi. Biraq,  «ashyq Qúran»- dep qazaq elin aityp otyr...  Al endi múnyng týpki maghynasyn Alla ony ózining qalauymen kórsetpey túrsa, sol qúldar men әnbie әuliyeler kóbi bizde jatyr.  Qúdyretti Alla bizge dinin amanat etken halyq bolghandyqtan  bizding dastarhanymyz da Qúdaygha arnap jayylady, «Qúdayy qonaq»- dep tek bizding ghana el aitatyny da sol, óitkeni biz eki dýniyemen birigip jýrgen halyqpyz». ( «Taghyzym. Ilimning aty – Qazaq», 07.11.2020j.).

Endi osynday әngimeden song «Áulie degen kim?» degen súraq tuady. Áulie -  Allanyng dosy, Allagha jaqyn túrushy, Allanyng meyirimi týsken qamqorlyghyndaghy adam. Áuliyede - Allahtyng syiy erekshe biyik dengey bar. Olar - kózben kórgen ghylymy dәlelding sonyn ilimy erekshe dәlelde kóre biletinder. Biz qara dep kórgendi olar aq dep, biz aq dep kórgendi olar qara dep jetkize bilgender. «Jýnis» sýresining 62-63 ayatynda; «Álbette Allahtyng әuliyelerine qauyp qater joq jәne olar qayghy qasiret shekpeydi. Sebebi, olar shyn jýrekten iman keltirgen jәne olar taqua bolghan adamdar»- dep kórsetken. Demek, әuliyelik – taqua men ilim iyesine nemese dindar  ghalymgha búiyrar enshi. Múny qazirgi bilimdarlar  ózderi oilap tapqan; «ghylymy ashylghan dýniye»- dep oilaydy. Onyng bәri Qúranda túrghanyn aita almaydy. Ol – Alladan tandalghan adam.   Áuliyelik adamgha sinip qalghan  kәdimgi núr. Ol otyrghan jerge de sinip túrady, olar  Jannattyqtar. Ýlken әuliyeler qashanda ruhtanghan әuliyelerden, tirisi óliden dәris alghan. Búl dәlel taqualargha  ghana...». («Bir býtin qúran – mening taghdyrym»,  «Qazyghúrt» baspasy, 2016j ).  Alla taghala; «Qúrandy saqtaytyn úrpaq»- dep jibergendikten bizding elden  әulie kóp shyqty. Áuliyelik pen әmbiyelik  basqa elge kóp darymaghan. Qúrandy naqty sinirip, tanghy namazyn Mekkede, keshki namazdy ýiinde oqityn jaqsy әuliyeler Melekter atalady. Al Ámbie әulie degen kim? Áulie dýniyening bәrinen qúdaydy kórushi bolsa, әmbiyelik sol dýniyeni boyyna sindirushi.  Kórip, syilap, qarapayym ómir sýru, eshkimdi renjitpey, eshtenege renjimey, qúlshylyghyn jasap ómir sýru – әuliyelik, sony iske qostyra bilu әmbiyelik. Ámbiye Álmerek әulie sonday jan. Iske qostyra bilgen.

Qazaq eli myndaghan әuliyeler jatqan jer. Áuliyelik pen әmbiyelik  basqa elge kóp darymaghan. Bizde bir Manghystau ýstirtinde 362 әulie jatyr... Al; «Sayramda bar sansyz bap, Týrkistanda Týmen bap, babtardyng baby Arystanbab»- jayly әngimeni tarqatar bolsaq, Núhtan beri qaray qazaq jerinde qanshama bab ótkenin oy tarazysyna sala beriniz. «Bab - ol bireuden tuylghan, ne bireuding úrpaghy emes, ol kókten kelip júmysyn istep ketken ruh. («Arystanbab pen Yassauiy», «Qyzyl kitap»-2, 1047 bet), «Sahaba - naqty payghambardyng ózining tikeley júmysyn jalghastyratyn adamdar, al bab- dep sahabanykin de, perishtenikin de, basqa da payghambarlar ruhtarynyng da, әuliyelerding de arasynda ómirge kelip-ketip jýre alatyn qasiyet iyelerin aitady». (15.02.2016 j. «Bab pen sahaba turaly», («Qyzyl kitap»-1, 249 bet.).

Osy jerde aruaq pen ruh jayly әngimege ótelik. Alla ólini tirige, tirini ózine baylaydy. Qazaqqa aruaqty aitudan qashugha bolmaydy. Aruaq bolmasa – adam joq. Adam - aruaqtardyng úrpaghy. Adamzattyng Alladan keyingi ústazy - aruaq. Aruaq – bar. Ruh ta – bar. Birinsiz birining tirshiligi kórinbeydi, aruaqsyz ruh qonbaydy. Aruaq kim? Keshegi ómirden ótken babalarymyz. Aldy-artynda qalghan jazuy barlar. Aldyndaghy jazuy - taghdyry, artynda qalghany  - istegen qylyqtarynyng jalghasymy, әli de tiri tamyrynyng soghysy. Jaratqan IYem; «Ya Siiyn» dúghasynda; «Men senderding arttarynnan kitap ashyp qoydym» (12-shi ayat)- deydi. Aruaq – qoparylyp shyghar adamnyng tamyry. Óli men tirining – tamyry bir. Óli – nәrdi tiriden alady. «Qúrandy oqyma, aruaq joq» - deytin bolsan, kóteriletin aruaq jaman. Aruaq tynysh jatsyn deseng dininmen bol...

Ghalymdar konferensiyada «Álmerek kim?»- dep saual kótergenmen soghan naqtyly jauap tappady ghoy.  Qaydan tapsyn?.. Adamnyng Alladan keyingi ústazy aruaq dedik. Sol jolmen mening tapqanym Álmerekting batasyn alghan Rayymbek әuliyeden jetken myna sóz; «29.11.2016 j. Áulie atang Álmerek úly eldi basqarghan. Onyng sózi de, ózi de qúrannan jaratylghan. Ol Alla dep jylap, Alla dep súraghan. Allanyng aitqanyn aitqan. Álmerekke  úqsaghan adamdy izdemender, Onyng ózi Qúrannan Álmerek bolyp jaratylghan. Sol qasiyetti әuliyening batasyn alsang asyl jannan bolarsyn, Qúrannan shyqty qasiyet oghan…». ( «Allahty mezettegi moyyndau», 406-407 bet,  «Qazyghúrt» baspasy, 2019 j).  Qay ghalym Abyzgha osydan artyq bagha bere alar eken?..

Men konferensiyada jýrgizip otyrghan búrynnan tanys әriptesim Núrlan bauyrymnan ózimning Álmerekting ruhy shaqyruymen jetkenimdi aityp sóz súradym. (Shyny da sol, arnayy shaqyrtu bolmaghan son, baru, barmau  turaly eki oida otyrghanymda, eki keshting arasynda búryn onsha tanyp bilmegen Baqytjan men Berikbay degen eki jigit týndeletip jetkizip, demaldyryp, rәsimnen song qaytadan ýige әkelip saldy. Olargha rahmet). Maqsatym - osy jazylyp otyrghan oiymdy, «Álmerek Abyzdyng oraluy» atty sýre jәne konferensiya aldynda «Ýisin patsha, Kókbek sahaba, Álmerek Abyz jәne Rayymbek әuliyening úrpaqtaryna aitqan Ósiyetteri» atty 850 bettik, Jetisudyng diny tarihy tanymy turaly ilimy kitabty baspagha tapsyryp kelgenimdi aitpaq bolghanmyn. Sóz berilmedi. Tyndar qúlaq joq jerde sóz berilmegeni de dúrys boldy. Qajetsingen jan izdep jýrip oqyp, oy eleginen ótkizer  osy sýreni taspagha týsiruge  negiz qalandy.

Endi konferensiyada barysynda ketken  kemshilikter jayly. Jiyn Álmerek Abyz turaly bolghanymen eki ýsh ghalym jiyn taqyrybynda belgilegendey óz bayandamalaryn býgingi Shonjy eldi mekenin qonystanghan úighyr aghayyndardyng osynda ornalasu tarihyna arnap ketti. Búl - býgingi «Qara dala» ónirining ózekti mәselesine jatpaydy. Sebep aitushylar,  keyingi kezde audan aty týrli kiykiljinderge sebep bolyp jýrgendigin algha tartty.  Syltaulary, Europada ornalasqan Adam qúqyghyn qorghau úiymdary, «az últtardyng qúqyghy taptalyp jatyr»- dep mәsele kóterui mýmkin- deydi. Búl kózqaman óz bauyrlarymyzdyng pikiri ghana.  Boyynda qany bar әr qazaq mynany este ústaulary kerek. Qazaq eli - qazaq últynyng túraghy, bir últtyng ghana shanyraghy. Qalghan últ ókilderi qazaqty pana tútyp kelgender. Kelimsekterdin  óz Ata júrttary, elderi bar. Keshegi Úly Otan soghysy kezinde  Reseyding Edil ónirinde qonystanghan 361 000 nemis, kavkazdan 507 000 sheshen, ingush pen qarashay, balkar, qalmaq, qyrym tatarlary men meshed týrikteri qughyngha úshyrap bizding eldi pana tútyp kelgende, biz qúshaghymyzdy ashtyq. Sol halyqtar әlem tynyshtalghan song óz Ata júrttaryna qayta qonys tauyp ketken joq pa. Shonjy eldi mekenindegi úighyr aghayyndar osyny kórip bilmey otyrghan joq. Olardyng da óz Ata júrty bar. Álem tynysh bolyp túrsa, qytaymen alys beris jaqsaryp kele jatyr,  aldaghy uaqytta Ata júrttaryna erkin baryp kelulerine jol ashylar... Qayran Qazaghym, ózin pana tútyp kelgen osynday az últ ókilderi qamyn oilap, kishi Assambleya qúryp, olargha deputattyq mandat ústatyp, memleketti basqaru isine de qatystyryp otyrghan joq pa. Álemning basqa qay elinde múnday jaghday jasalghan. Sonda   osy «úighyr audany » termiynining tarihyna ýnilip qaraytyn, ol terminning qazaq elining bolashaghy ýshin qanday ziyandy saldary bar ekenin saraptaytyn bilikti sarapshylar elimizde kýni býginge deyin tabylmay otyr ma ?  Men osy jerde sýre basynda aitqan  kókten óz ilimderin týsirgen  21 patshanyng biri Tamaris hanymnyng óz  ilimi sonynda  bylay dep ýn qatqanyn sózbe sóz jetkizgim kelip otyr;

«... Mening de sózim qúdaygha jetipti, shyraqtarym, kim biledi jinap alyp talay jazbany týsirdik. Kim kýshti eken myna jerde, mening jerimdi kim jaylap alghan eken, mening elimdi kim basynady eken? Mening qazanymnyng rizyghyn kim shayqaydy eken. Kim maghan aqyl aitady eken? Men aqylmen tuylghanmyn, men osy jerge iyemin. Men osy qútqa kelgenmin, qúdaydan әmir etilgenmin. Menim kim – Qazaghym.

Nege jaltaq boldyndar, Bir Álmerek әuliyening atyn óz jerine qoya almay saldaryng sugha shomylyp nege otyrsyndar, jaryghym. Qazaqqa bireu sóz sóilese; «Nanyndy je, asyndy ish, batamdy al da ket»- deuge jetpeyme shama - namysyn. Bayaghy zaman emes qoy kesip alar basyndy. Býgingi kýnge aitarym, beker jatqan joq ruhym, Alla senderge jiberse de; «Kóteril, soghysqa»- dep jatpadym. Babasynyng atyn barysynsha baghalap joghary qoya almaghan, ana otyrghan qaqpastargha amanat qylamyn. Babasynyng atyn kókke qoya almay otyrghany ýshin әli bastary tómen salbyraydy olardyn. Sony úmytpasyn, úmytsa qazynasynan aiyrylady. Berekesi ketedi. Aruaqty razy qylamyn- dese, bastaghanyn iske asyrsyn Álmerek jayly bastama kótergen el. Jyrtyndaghan onbaghandar, eldik sózge túrmaghandar, eki elding basyn el qylyp qosa almaydy. Qazir jerlerinning bereketi ketip jatqany, sol bastaghan isting jónin keltire almay jatqandaryn. Babanyng atyn aitqangha qorqyp otyrsyndar ma, ne deysin?..»

IYә, aruaq Tamaris hanym osylay- dedi. Aruaq osylay kýnirengende bizdiki ne joryq?! Hanymnyn  maghan bylay ýn qatuynyng az kem jóni bar. Adam ómirden ozghan son, jany men ruhy kókke kóteriledi. Taza ruhtar kókten bәrin kóredi, tipti adamnyng bolmysyna enip  taghdyryn da aitady. Men ayan arqyly Álmerek Abyzben  ruh almasyp onyn  ósiyetterin qabyl etken janmyn. Arada ótken songhy shiyrek  ghasyrda sonyng dәleli retinde aighaq sýigish qauymgha aitar әngime de barshylyq... Álmerek babamyz turaly aldymen  «Zang gazetinde» (2006 j) «Álmerek abyzdy esten shygharmayyq!» Rayymbeke batyrdyng 300 jyldyghyn atap óttik, batyrgha bata bergen Álmerek Abyzdyng 350 jyldyghyn kim oilaydy? Respublika Viyse Premier-ministri A.Esimovke Ashyq hat»-  degen taqyryppen maqalam jaryq kórdi. Jariyalanghan osy maqalagha oray sol kezdegi oblys  әkimi Serik Ýmbetovpen bolghan súbhatymda Álmerek jayly súraghanymda;

«...Bir әttegenayy – búharalyq aqparat qúraldary betinde babamyzgha baylanysty nasihat júmystary óz dәrejesinde jýrmey otyrghan siyaqty. Álmerek babanyng toyyn biz oblys kóleminde atap ótermiz au. Eger osy baghytta júmystar jasalyp jatsa, jinaqtalghan pikirler men úsynystardy Ýkimet aldyna qoyyp, babamyzdyng toyyn respublikalyq dәrejede atap ótuge qol jetkizgen bolar edik...» («Zang gazeti» №30 2 02 2007j)- dep jauap qaytarghan edi.  Ákimining osy jauaby qamshy bolyp; «Bolmashy syltaudy kóldeneng tarta bermeyik. Taghy da Álmerek babanyng 350 jyldyghy turaly». Mәdeniyet jәne aqparat ministri E.Ertisbaevtyng nazaryna» («Zang gazeti», №176, 16.11.2007 j.)- degen taqyryppen qaytalap maqala jazghanmyn. Osynday  izdenis sonynda jýrip «Álmerekting oraluy» atty jyr tolghau, sonynan osy ataumen ólender jinaghym shyghyp, Allanyng qoldauymen  egemendik alghan elimizge dinimizdin, ilimning qayta oralghanyn, tirshiliginde Alla jolynda bolghan әuliyelerimiz qayta ruhtanyp jatqanyn sýiinshilegenmin. Tiyisti oryndardaghy basshylar  búghan da nazar audaryp mәn bermegen song 13 qazan 2016 jyly  «Qazaqstan Zaman” gazetinde (Redaktory Ertay Ayghaliyúly bauyryma rahmet) «Osy júrt Álmerekti bile me eken?» degen taqyryppen ishki jan aiqayymdy taghy da jetkizgenmin.  Osy dýniyelerdi jaza jýrip  kózim jetken naqtyly tarihy shyndyq  qazirgi Úighyr audany ornalasqan «Álmerek jaylauynda» Álmerek abyzdyn  jonghar qontayshysy  Ghaldan Boshktúnyn  bes myn  jauyngerining qolbasshysy Shonjyny jekpe - jekte jer jastandyruy boldy.  Shonjy kezinde Jәngir handy jekpe-jekte jenip әkesi Batúrdyng Qarasaygha ketken kegin qaytarghan batyr. Taghy bir derek, «Shyntaq asuyndaghy» eki aigha sozylghan soghysta  Qazaq Ordasyna qaray 20 myng qayysqan qolmen bettep bara jatqan  Qordaydyn  qolyna tútqiyldan tap berip, onyng basyn aluy. Sol  asu da alghash «Qorday ólgen» sonyna «Qorday asuy» atanyp ketti. Álmerekting osy jekpe jekterin baghalap  erligin salmaqtay beriniz...Sol kezdegi jongharlardyng maqsaty – «Qarqara»  manyna qonys tepken Alban taypasyn jer betinen joq etu bolatyn. Búl tarihy soghys jayly terenirek bilgisi keletin oqyrmandar, ózining túrghylyqty meken jayy qytaygha baryp kelip jýrgeninde menimen telefon arqyly habarlasyp derekter alghan,  jazushy bauyrymyz Ásker Toyghanbekúlynyng «Tanbaly» baspasynan jaryq kórgen «Qayran elim» tarihy trilogiya romanynan tolyq oqyp bilulerine bolady.

Taghy bir eske ústar jayt, osy Álmerek abyz turaly «Álmerekting bes balasy jәne Edil-Jayyq» (2001 jyly «Qazaqparat» baspasynan jaryq kórgen) atty derekti tarihy tanymdyq kitap jazyp, osy jiyngha taghy da «Áz Tәuke jәne Álmerek» aktty ekinshi kitabyn bastyryp alyp kelgen, Álmerek babasynyng naghyz janashyr úrpaghy jazushy Oraz Qaughabay kezeksiz sahnagha kóterilgende, mýiizdep quyp shyqpay, tórge ozdyryp, iyghyna shapan jauyp jibergen jón edi ghoy. Búghan qosarymyz rәsimge Assambleyanyng atynan Astanadan kelgen kelgen mәrtebeli qonaqtar qatarynda  osy jiynda D.Qonaevtyng aituymen Álmerek Abyz jatqan jerdi  alghash kórsetken, qazirgi belgili ghalym, jazushy Túrsyn Júrtbay men jalghyz  teolog ghalym D. Kenjetay (Menimshe), songhy sopy Mәshhr Jýsip pen diny ilim iyesi Saduaqas Ghylmany turaly enbekteri jeke-jeke kitap bolyp jaryq kórgen Diyhqan Qamzabekúly otyrghany jón edi. Búl ókpe emes, kýzgi Ýlken asqa eskertu...

IYә, Allanyng әmirimen ótken, Álmerekting eskertkishining ashylu rәsimi men Abyzgha arnalghan ghalymdardyng teoriyalyq konferensiyasy da qas qaghym sәtte óte shyqty. Sezgen jan qazaq eli qashan da Allahtyng nazarynda ekendigin úqty. Úiymdastyrushy qor iyelerine Allanyng sauaby bolsyn. Alla eki dýniyening yryzdyghyn qatar ústap ózining jolynda bolghan әulie qúldaryn aqiyretke deyin qanatty ruh etip dostarymen birge ústaydy. Sonyng naqtyly kórinisi osynau Qara daladaghy «Álmerek jaylauynda» әdildik jalauy jelbirep, «Lә Ilaha Illallah»- dep jalghyz jaratushygha madaq aitqan abyz ruhy zikirin samal jel qanatyna ilestirip, jer әlemge alyp qashyp jatty. Baba eskertkishi basyna qoshtasarda qayta ainalyp soqqanda sony sezdik. Biraq, tanertengi rәsimge qatysqan qara qúrym halyq kórinbedi. Rәsimge jetkenshe qalay asyqsa, qaytugha da solay asyqqan shyghar... Tirshilik qoy, solardyng sonyn alyp,  rәsimge kóldeneng kók atty qonaq bolyp qatysqan biz de kókeyge qonghan  osy sýre sybaghasyn tәube dep qabyl alyp, sony  el iygiligine qazyna, ózimizge Allanyng didaryna qauyshu ýshin dәneker dýnie bolyp jazyluyn tilep, baba ruhymen qoshtastyq...

Baqtybay Aynabekov,

Hәlam iyesi

Abai.kz