المەرەك ابىز راسىمىنە شاقىرىلماي بارعان كولدەنەڭ كوك اتتىدان سىباعا...

(«المەرەك تاريحي مادەني قورىنىڭ» ۇيىمداستىرۋىمەن شونجىدا وتكەن;  «المەرەك ابىز جانشىقۇلى جانە «قارا دالا» ءوڭىرى تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى عىلىمي تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادان سوڭعى سۇرە وي).

بيسميللاي راحماني راحيم. جانشىقۇلى المەرەك ابىزدىڭ تۋىلعانىنا 365, ومىردەن وتەنىنە 270 جىل تولۋىنا وراي بيىلعى جىلعا بەلگىلەنگەن ۇلكەن اسى ەلىمىزدىڭ باتىس ايماقتارىندا ورىن العان سۋ تاسقىنىنا بايلانىستى كۇزگە قالدىرىلعانىمەن، الماتى وبلىسى اكىمشىلىگى تۇلعانىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ ءراسىمىن وزدەرى الدىن الا بەلگىلەگەن كۇنى وتكىزدى. سالتاناتتى جيىن  سوڭى شونجى اۋىلىنداعى مادەنيەت ۇيىندە تاريح سالاسىنىڭ بەلگىلى ماماندارى قاتىسقان «المەرەك ابىز جانشىقۇلى جانە «قارا دالا» ءوڭىرى تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي تاجىربيەلىك كونفەرەنتسياعا ۇلاستى. جيىنعا قر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى جان-جاقتى دايىندىقتار جاساپتى. ونىڭ ناقتىلى كورىنىسى كونفەرەنتسيا باستالماس بۇرىن 2019 جىلى المەرەك ابىزدىڭ تۋىلعانىنا 360 جىل تولۋىنا وراي وتىزىلگەن «ۇلى دالا تۇلعالارى; تاريحي ساباقتاستىق» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلمي تاجىربيەلىك كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى «المەرەك ابىز جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» دەگەن اتپەن جانە 365 جىلدىققا  دايىندالعان «المەرەك ابىز جانشىقۇلى جانە «قارا دالا» ءوڭىرى تاريحى» دەگەن كونفەرەنتسيا باياندامالارى «الي سان تۇمار» باسپاسىنان باستىرىلىپ، الدىن الا  راسىمگە قاتىسۋشىلارعا تاراتىلدى. سۇيسىنە قۇپتارلىق جايت.

دەگەنمەن، قۇزىرلى ورىن تاراپىنان وسىنداي دايىندىقتار بەلگىلەنگەن بۇل رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيا ءوز اتىنا ساي مارتەبەمەن ءوتۋ ءۇشىن، جيىنعا تاريح ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن قاتار، اكادەميانىڭ «فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ» ينستيتۋتى ءدىنتانۋ ءبولىمى قىزمەتكەرلەرىن،  رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى عالىمدارى مەن پىرلەرىن، ەلگە ەسىمدەرى بىلگىلى ءىلىم يەلەرىن، (يا، كەشەگى ورتا عاسىرداعى سوپى بابالارىمىزدىڭ ءىلىمىن جالعاستىرۋشى قالامشىلار مەن ءحالام يەلەرىن)  كورشى ەلدەر ءدىني تۇلعالدارىن، شايتاني ەمەس، رۋحاني، سۇلتاني دارەجەلى بەلگىلى ايانشىلاردى دا قاتىستىرۋلارى كەرەك ەدى. قوعامدىق قور تاراپىنان كەتكەن كەمشىلىك پە، الدە عالىمدار تاراپىنان تارلىق بولدى ما، جيىندا ولاردىڭ قارالارى بايقالمادى. بۇلاي ايتىپ وتىرعانىم ابىز دەگەنىمىز ءدىني جولدا اۋليە-انبيەدەن دە جوعارى ساناتتاعى ءدىني تۇلعا، ەرەكشە ءىلىم يەسى. جالعاننان جىراقتاۋ، قۇپيا – ءومىر كەشەتىن جان.  اتالىنعان ورىنداردان ءدىن عۇلامالارى قاتىسسا المەرەك ابىزدىڭ الەم مۇسىلماندارى مەن ەلىمىز ءۇشىن  كىم بولعاندىعىن ۇعىندىرارار پىكىر ايتىلار ما ەدى. وسىلاي بولۋىن كۇتتىك تە، بىراق  ول ءۇمىت اقتالمادى. كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى دەگەن اتى بولماسا، ءوز ماقساتىنا جەتە المادى. نەگە؟..

يا، اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ءىشى-سىرتى حالىققا لىق تولدى. بىراق، جيىلعان قاۋىم كونفەرەنتسيا ءۇشىن ەمەس، ءتورت ساعاتتان كەيىن بەرىلەتىن ابىزدىڭ قوناق اسى داستارحانىن كۇتىپ، ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن وتىرعاندارىن الدىن الا ايتساق، شىندىقتان اتتاپ كەتە الماعاندىعىمىز. كونفەرەنتسيادا قر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ز.ە.قابۋلدينوۆ جيىن تىزگىنىن ءوز قولىندا ۇستادى. الدىن الا سوزگە جازىلعان عالىمدار دا ارالارىنا ەشكىمدى سيىستىرماي، جيىن الدىندا تاراتىلعان كىتاپتاعى ءوز باياندامالارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى ازەر وقىپ ۇلگەرىپ جاتتى. بىراق سول  باياندامالارعا دەن قويعان تىڭدارماندار كەم بولدى. عالىمدار اۋديتوريا دايىنداۋدا جاڭىلىسقاندارىن وزدەرى دە بايقاعان بولار. تىڭدار قۇلاق بولماسا ايتقان اڭگىمەنىڭ ءمانى قانشا؟ بۇعان قوسارىمىز ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ ءراسىمى مەن اقىندار ءمۇشايراسى الدىندا كوسىلە سويلەگەن تانىمالى  كوسەمسوزشى، جازۋشى ن.ورازالين باۋىرىمىزدىڭ ءسوزى دە كوپتى جالىقتىردى.  ادەتتە ءدىن جانە ءدىني تۇلعا تۋرالى اڭگىمەنى دىننەن الشاق ادام ايتسا وسىلاي شارشاتادى، ءدىن ءوزىن ۇستانباعاندى قابىل ەتپەيدى...

بۇلاي ايتىپ وتىرعانىم، 2019 جىلى المەرەكتىڭ تۋىلعانىنا 360 جىل تولۋىنا وراي وتكىزىلگەن «ۇلى دالا تۇلعالارى; تاريحي ساباقتاستىق» اتتى  عىلمي تاجىربيەلىك كونفەرەنتسيا ابىزدىڭ كىم ەكەندىگىن جوعارى دەڭگەيدە زەرتتەۋگە كوتەرگەن باستاماشىلدىعىمەن ەستە قالعاندى. سوعان وراي سونىڭ جالعاسى بۇل كونفەرەنتسيادان كۇتكەنىمىز كوپ بولاتىن. ويتكەنى، اتالىنعان ەكى باس قوسۋدى وتكىزۋشى دە، وتكىزۋدەگى تاقىرىپ  وزەگى دە ورتاق;  المەرەك ابىزدى ىزدەۋ، تابۋ، قىزمەتىنە باعا بەرۋ، كىم ەكەنىن ەلگە تانىتۋ. ول ءۇمىت اقتالمادى. المەرەك جايلى مۇراعاتتاردان دەرەكتەر تاپپاعان عالىمدار ەستە قالارلىق ەشتەڭە ايتپادى. ايتا الماعان تاعى ءبىر جاعدايى، ولار تاريحتىڭ بەلگىلى عالامدارى بولعانىمەن، دىندە ءال فارابيدەي پىرلىك، نە ياسساۋيدەي اۋليەلىك جولدا بولماعاندىقتارىنان شىعار. ارينە، عۇلاما عالىمدار مەن جاي عالىمداردى سالىستىرۋعا بولماس، دەگەنمەن «بولماساڭ دا ۇساپ باق» دەگەن ۇلىق ءسوز بار ەمەس پە...  ءدىني ءىلىم - عالىم تۋرالى نە دەيدى. عالىم دەگەن كىم؟ «عالىم دەگەن پايعامبارلاردىڭ قىلىعىن قاپتاي الاتىندار. ال عۇلامالار اللانىڭ بار ەكەندىگىن مۇعجيزالارمەن دالەلدەگەن اۋليەلەر. ال رۋح يەلەرى – ءتىرى جانداردىڭ ەڭ قۇندىسى. بۇل ورتا عاسىرلىق ءىلىمشى-عۇلامالار پىكىرى. جيىن تاقىرىبى «المەرەك ابىز ۇرپاقتارى جانە «قارا دالا» ءوڭىرى تاريحى» دەگەن تاقىرىپقا اۋىسىپ كەتكەندەي العاشى جيىننان كوش تومەن دارەجەدە ءوتتى.

جازىلىپ وتىرعان سۇرەنى بۇدان ءارى ءال ءفارابيدىڭ ايان تۋرالى ايتقان; «قالا باسشىسى ادامنىڭ جۇرەگى سەكىلدى ماڭىزدى ءرول اتقارىپ، دەنى ساۋ، ىنتالى، ءبىلىم سۇيگىش، ادىلەتتى جانە ۋاحيمەن ايان الاتىن دارەجەدە بولىپ  ەكى نارسەنى  مەڭگەرۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى - وي تولعاۋ، ەكىنشىسى - ايان الۋ. ولار قۇدايلىق نۇردى الاتىن دارەجەدە بولۋى كەرەك. ادامزاتتىڭ باقىتقا جەتۋى اسپان الەمىمەن بايلانىستى. اسپان دەنەلەرى - قاسيەتتى، جەر بەتىندەگى بارلىق نارسە - لاس. اسپان عيباداتتىڭ قۇبىلاسى، ۋاحيدىڭ قاينارى  جانە ميعراجدىڭ بولعان جەرى...» («قايىرىمدى قالا» »)- دەگەن جازباسىن العا تارتىپ، سونى راستاي وتىرىپ وربىتكىم كەلىپ وتىر. كورىپ وتىرسىزدار، عۇلاما ايان قاسيەتىن قابىلداي وتىرىپ جۇمىس ىستەۋ تۋرالى قۇدايلىق نۇردى الۋ دارەجەسى تۋرالى عالىم تۇگىلى قالا باسشىسىنا قانداي تالاپ قويىپ وتىر... 

بۇل سۇرە  - المەرەك ابىز تۋرالى ماداق ەمەس، ونىڭ اللاھتىڭ امىرىمەن ءدىن بولىپ ارامىزعا قايتا ورالۋى تۋرالى، جاراتۋشىنىڭ رازىلىعىمەن جازىلار جالعاسىم بولماق. الدىن الا ەسكەرتەر تاعى ءبىر جايت، جازۋشىنىڭ، ءجۋرناليستىڭ ، عالىمنىڭ جازۋ ءتىل ەرەكشەلىكتەرى سياقتى سۇرەنىڭ دە قۇراني جازىلۋ ءتىل ەرەكشەلىگى، ءدىني ادامدار، تاقۋالار عانا تۇسىنەتىن رۋح قوندىرۋ، رۋح الماستىرۋ جايلى تىلسىم جايتتارى، ايان اتقىلى قابىلداۋلارى بولادى...

مەن ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ «قازىرگى زامانعى قىتايدى زەرتەۋ» ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءنابجان مۇحامەتحانۇلىنىڭ بايانداماسىنا ىقىلاس قويعان ەدىم. ول ءوز بايانداماسىن قىتاي جازباسىنان العان (بۇل قىتاي پاتشالىعىنىڭ كەزىندە ءۇيسىن پاتشالىعىنان ۇرلاپ العان ءىلىمي دەرەكتەرى) ب.ز.د. ۋ-ش عاسىردا جەتىسۋ وڭىرىندە تەگراحاۋدا ساقتارى ءومىر سۇرگەنىن، سول كەزدە ءۇيسىن ەلى ورتالىق ازيادا ەڭ كۇشتى مەملەكەت بولعانىن، ەلباسى كۇنبي، ەل استاناسى چەگۋچان (قىزىل ساي قالاسى) بولعانىن، قىتايدىڭ حان يمپەرياسى ءۇيسىن ەلىمەن بىرلەسە وتىرىپ عۇن يمپەرياسىن، سونىمەن بىرگە ءۇيسىن ەلىن دە السىرەتكەنىن تۇجىرىمداعانىمەن، ارى قاراي تەرەڭ اشىپ عىلىمي باعا بەرە المادى...

...الماتىدان نارىنقولعا شىقساڭ جولدا «رايىمبەكتىڭ باستاۋى» تۇر. سول باستاۋدان تاۋ قولتىعىنا تەرەڭدەي كىرسەڭ المەرەك پەن رايىمبەك ومىردەن وتكەننەن كەيىن ەكى جارىم، ءۇش عاسىر ادام اياعى باسپاعان قاسيەتتى جەردە «عىزىر تاعى» ورنالاسقان. نابيجاننىڭ «قىزىل ساي» دەپ اتاپ وتىرعان قالاسى وسى جەردە. بۇل جەردىڭ ەجەلگى اتاۋى «حانا تۋران». كەزىندە ساق تايپاسىنىڭ ىشىندە بولعان، قازىرگى بىزدەرگە جەتكەن اتاۋى «تيگراحاۋىم». بۇل جەر «بارىس قۇتتىڭ» كەلگەن جەرى دەپ تە اتالعان. ول اتى قازىر وشكەن. تاۋ قولتىعىنا كىرە بەرىستەگى قوڭقيىپ تۇرعان مۇرىن سياقتى كورىنىسىنە وراي «مۇرىن تاق» دەپ اتالعان قۇراني اتاۋى دا بار. بارعان كەزدە كوزگە تۇسەر سول قاناتتاعى «بەس باتىر» بەس توبە. قۇراني تىلدە بۇلاردى; ادام اتا، نۇح، يبراھيم، مۇسا، مۇحاممەد سالالاھۋ ۋا ساللام پايعامبار دەيدى. ال ءبىزدىڭ المەرەك بابالارىمىز بۇل «بەس باتىردى» كۇنگەي، تەگىن، بۇيىرتپاس، حاھ، تاعىن دەگەن رەسمي رۋح جولى اتتارىمەن اتاعان. رۋح جولى. بۇل جول سول جەردەن باستاپ تارازدىڭ ارعى جاعىنداعى «جۋالى اسۋىنا» دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. ال ەكىنشى جاعىنداعى توبە «بۇركىت قونعان». بۇل توبە رۋح ايالدار قاسيەتتى ورىن. ۇيسىنگە دەيىن ەدىگە پاتشا يەلەنگەن. سول پاتشانىڭ سۇراۋىمەن كوكتەن تۇسكەن اتى «مۇرىن تاق» نەمەسە «بەرەكەلى تاق». ەدىگە سول «بۇركىت قونعاندا» ءوز پاتشالىعىنا دۇعا وقىتىپ العان. ال تاۋدىڭ باسىندا تۇرعان ۇلكەن بەس تەسىك «ۇيالى تاڭ» اتالادى. كوكتىڭ كەي رۋحتارى سول تەسىككە ۋاقتىلى جەتىپ ۇلگەرىپ كىرە الماي قالعاندا، تاڭىردەن سۇرار سۇراعىن وسى ۇڭگىردە وتىرىپ سۇراعان. «ۇيالى تاڭعا» كەلگەندە  امانداسىپ، تىلەك تىلەپ، ارنايى «قىزىل داستارقان» جايعان. بۇل قاسيەتتى تاقتى «بەس باتىر» قورعاپ تۇر، كىرە بەرىس بەرگى جاعىنا «قارا قورعان» قويىلعان. قورعان كەزىندە بيىك بولعان. قازىر ابدەن ءمۇجىلىپ جەلىنگەن. قورعان كەي كەزدە تاس لاقتىرادى. كەيبىر ءدىنسىز ادامدار كەلگەندە وسىلاي  تاس قۇلاسا، «سول ادام مۇندا  كىرمەسىن» دەگەن اشىق بەلگى. بۇل جەر قازاقتىڭ قاعاناتى - حاھ بەلگىسى. قازىرگى اتاۋى - «عىزىر تاعى».

بىزدەن بۇرىن وتكەن اتا جۇرتتاعى ءىلىم يەلەرى مەن ابىز بابالارىمىز ءدىنىن ساقتاۋمەن بىرگە وسىنداي كيەلى جەرلەرىن قاستەرلەپ كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاي بىلگەن. قازاقتىڭ قازاق بولىپ قانشاما تايپالاردان باس قۇراۋى، ءبىر مەملەكەت اتانۋى، ەڭ العاش وسى ساق تايپاسىنان، قاسيەتتى رۋحتان. تاريح، وسى تايپالارمەن سول كەزدە نۋ تايپاسى قاتار تىرشىلىك جاساعانىن ايتادى. ساقتىڭ ەكىنشى بۋىنى. ءۇشىنشى بۋىننان ۇيسىندەر ورەدى. بۇل «عىزىر تاعى» اللاھ تاعالانىڭ جەر بەتىنە ورنالاستىرعان ءۇش «عىزىر تاعىنىڭ» ءبىرى. («ءىلىم تاعى». 08.09.2020 ج.). ەكىنشىسى، اراب جەرىندە (بالكىم، قۇرانداعى عىزىردىڭ مۇسا پايعامبارمەن كەزدەسكەن جەرى), ءۇشىنشىسى، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتا، مۇز ۇستىندە. نەگىزى ءىلىمي جالعاس اللانىڭ ءامىرى قارقىندا وسى ءۇش نۇكتەدەن تەرەڭ ءوربيدى. المەرەك ابىز ءوز كەزىندە عىزىردىڭ ايتۋىمەن قازاق جەرىنە ورنالاسقان وسى قاسيەتتى ءىلىمي تاقتا ءىلىم قابىلداپ شىراقشىلىق (يەلىك) ەتكەن. المەرەك; «عىزىر ماعان ەمەس، مەنىڭ ەلىمە قونعان  دەپ ايتۋى كەرەك»- دەيدى  وز اماناتىندا. مۇنداي باق ەكى اۋليەنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان. بۇل  اللاھتىڭ قالاۋىمەن قوناتىن قاسيەت. مۇندا عىزىردىڭ  «رۋح شاقىراتىن» جەرى مەن كۇنى بەلگىلەنگەن. كەزىندە عىزىر ءالايھيس ساللام كەلەر الدىندا بۇل جەردە مال سويىلىپ، وتە ۇلكەن قۇمار جاسالىنعان. (قۇمار - قازىرگى بىزدەگى توي. ب. ا.). ۇلى ابىز تۋرالى دەرەكتى عالىمدارىمىزعا مۇراعاتتان ەمەس، قايدان ىزدەۋى كەرەكتىگى ەندى تۇسىنىكتى بولعان شىعار.

ءدىني ىلىمدە - قازاق عايىپتان كەلگەن حالىق ەكەندىگى ايتىلادى. (تارقاتىپ ايتسام سوزىلىپ كەتەر ءتۇرى بار). مەن «عىزىر تاعىنا» قازاق پاتشالىعى  بيلىك تاعىنىڭ قاسيەتىن بىلۋگە جەتكەنمىن. شاقىرعان المەرەك ابىز رۋحى; «بۇل جەردە بيلىك بار، بيلىكتىڭ رۋحى بار. قازاقتىڭ عايىپتان كەلگەن حالىق ەكەندىگىن ايتۋعا اللا تاعالانىڭ شەشىمى بولدى. قازاقتىڭ جانى  قاتتى قينالعاندا، توزىپ بارا جاتقاندا، سونداي سابىرلىقپەن قيىنشىلىقتان سۋىرىپ الاتىن تەك عايىپ پاتشالارى» («قازاق - عايىپتان كەلگەن حالىقتان»، 02.10.2020 ج.) دەپ جەتكىزدى. اللا سىيلاعان تاق نۇردان جاراتىلادى. ول تاقتا وتىرعان ادام اللانىڭ امىرىمەن عانا سويلەگەن. ايتار ءسوزىن (شەشىمىن) قۇداي ايتقان، پاتشانىڭ ءوزى اۋليە بولعاندىقتان ەشقاشان سوزگە ءسوز قوسپاعان.

كوكتە، تىرشىلىگىندە تاڭىرمەن تىلدەسىپ، پاتشالىعى ءدىني زاڭدىلىق جولىمەن وتكەن 21پاتشا تاعى تارازىعا ءتۇسىپ، رۋحتارى يلەنۋگە سالىنۋدا. مەنىڭ ايتپاعىم، تاققا يەلىك ەتكەن وسى 21 پاتشا كوكتەن ءوز ىلىمدەرىن ءتۇسىرىپ، ول ىلىمدەرى سول كەزدە باسپادان شىققان عايىپتان قابىلدانعان «قىزىل كىتاپتا» جارىق كوردى. شىنىندا دا، ناعىز پاتشالىق - عايىپ ەنشىسىندە. بۇل جايت ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيتىن - مۇعجيزا. تاق تۋرالى عىزىر اتا كوكتەن العاش جەرگە تۇسكەندە ونى وسى جەتىسۋ جەرىندە العاش قابىل ەتكەن نۋ اتانىڭ  جەتكىزۋىمەن از كەم حاباردار ەدىم.

نۋ اتا كىم؟ (اعايىندى 19 قىز. 4 ۇلدىڭ ءبىرى). جەتىسۋ جەرىندە ءىلىمدى العاش كوكبەك پەن ءۇيسىن العان. ارىستانبابتىڭ ءۇش ءجۇز جىل كۇتىپ، قۇرما ءدانىن ياسساۋيگە جەتكىزىپ بەرگەن اماناتى سياقتى جەتىسۋ جەرىندە ءىلىمدى كوكبەك پەن ۇيسىنگە بەرۋ ءۇشىن وسى  نۋ اتا ەكى عاسىر (!)  كۇتكەن. قاتارلاسىپ ءىلىم العاندا ورتاسىندا ءىلىم يەسى عىزىر تۇرعان. ءۇيسىن دە، كوكبەك تە ءىلىم جولىمەن جۇرگەندەر.

تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتايىن،  بىزدىڭ ەلدەگى ءىلىم جولى  – قارابۋرا مەن اقبۋرا اۋليەنىڭ جولى. ياسساۋي جانازاسىن نەگە قارابۋراعا شىعارتتى؟ بۇل بيىك دەڭگەيدەگى ىلىمدەگىلەر تىرلىگى.  ەكى ءىلىمشى كەزدەسسە، وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن، كەزدەسكەن ەكەۋى كىمنەن بۇرىن كىم ولەتىنىنە دەيىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان. ال بابالارىمىزدىڭ قالدىرعان قاسيەتتى ۇلكەن تاي قازاندارى انا بەتكەيدەن مىنا بەتكەيگە جەتۋى ءۇشىن، ىلىممەن، قوبىزبەن، سوزبەن، دۇعامەن، اسپانمەن ۇشىپ بارىپ قونىپ جاتقان.  ءۇيسىن ءوزىنىڭ جەر كوككە تاستاعان جەتى قازىناسىن ادامدارعا كوتەرتىپ اپارتپاعان، ىلىممەن اپارتقان. سول ءىلىمدى ۇستاعانداردىڭ  ۇرپاقتارى قۇران بەتىن اشسا، ءىلىم بويلارىنا ءسىڭىپ ولاردى كوتەرىپ كەتكەن...

ەندى وسى جەردە «...قىتاي پاتشالىعىنىڭ كەزىندە ءۇيسىن پاتشالىعىنان ۇرلاپ العان ءىلىمي دەرەكتەرى»- دەگەن سوزىمە دالەل كەلتىرەيىن.  اۋليە مەن ابىزدىڭ كۇش قۋاتى، ولاردىڭ ءىلىمدى ىزدەۋى  تۋرالى ايتقاندا المەرەكتىڭ ۇلكەن ۇلى جانىبەكتىڭ كوكتەگى تەرىگە جازىلعان، توعىز جاسىندا كورگەن، اكەسى مەن رايىمبەكتىڭ داستارحان باسىنداعى كەدەسۋى تۋرالى كوكتەن تۇسىرگەن سۇرەسىندەگى، كەلىنشەگىنە ايتقان   ( 22.01.2016 ج. «رايىمبەك اۋليە»، «ءبىر ءبۇتىن قۇران مەنىڭ تاعدىرىم» كىتابىنان) مىنا ءۇزىندىنى  وقىلىق;

«...  – سەن ءبىر قازىقسىڭ، نەگە جەتتىڭ؟- دەپ سۇرادى اتام.

– ءوتىپ بارا  جاتىپ كەلدىم، ءۇي تاڭدامايمىن، ءبارى; «كىر-كىر» دەپ جاتادى ماعان.  تورىڭدە جىلۋلىق بار، ارۋاق كورەمىن مەن سەنى، ەكەۋ، كەيدە تورتەۋ بولىپ ەنەسىڭ تۇسىمە، قينالىپ قالامىن. سەن عانا ەمەس وزگەنى دە ويلايتىن سياقتىمىن، كەۋدەم جىلاپ تۇرعان سوڭ، وتىرىپ سويلەسەيىن دەپ - كەلدىم. اڭگىمەڭدى ايتشى - دەپ وتىردى الگى ادام.

– اڭگىمەم ساعان نە كەرەك، مەنىكى ساعان جۇعىستى بولماس، شىراعىم. قاسيەتتى سەنسىڭ عوي، ارۋاق تۋرالى ايتايىن دەسەم، ءوزىڭ دە بىلەتىن شىعارسىڭ.

– ارۋاقتى بىلەمىن دەپ ونىڭ كوزىنە جاس تولدى. ارۋاقتى بىلەمىن، ءبىر كەرىلىپ قول سەرمەگەندە جارق ەتىپ جانىمدا قاتارلاسقان، سونى ارۋاق  دەيمىن. – جوق الدە ودان دا باسقاسى بار ما؟

– ونىڭ راس، بالام، رۋحى تازاسى وڭ قاناتىڭدا ورنالاسقان. قاراسىن دا كورگەنمىن حاھتان كەلگەن- دەدى. سەرمەپ قالساڭ سول قولىڭدى، تۇنەك بولىپ تۇرادى.

– ول دا ارۋاق پا؟ دەپ سۇرادى.

– ول دا ارۋاق.

– مەن بىلەمىن، سوندا ول دا اتا انا ما؟ دەپ الگى اتا قايتادان كوتەرىلىپ، تاۋ بولىپ وتىرا قالدى.

– ءيا، اق پەن قارا حاھتان، شىراعىم. مىنا كەڭ دالاڭ مەن ەلىڭدى قورعار، ەكى جاقتا ولار وتىرماسا، سەندەر كىم بولاسىڭدار، شاقشا باسىڭدى دا كوتەرە المايتىن ەدىڭ. بولسا دا اق جۇرەكپەن كوتەرىپ جۇرگەنىڭدى بەرىپ جاتقان قۇداي ەمەس پە، سونىڭ ءبارىن ساقتاتىپ وتىرعان، قول سەرمەگەندە كورەتىن ارۋاقتارىڭ.

– مەنەن نە سۇرايدى ولار؟ دەپ ەدى، اتام كۇلىپ جىبەردى.

– سەنىمەن سويلەسىپ جاتىر ەمەس پە، سىنايىن دەدىڭ بە مەنى، قارعام؟

– جوق، اتا، ساعىنىپ كەلدىم ساعان. ايتادى عوي بۇلاردىڭ اڭگىمەسى كوپ، ءسوزىڭدى دە سەرمە، بار، جەتكىز- دەيدى ماعان. جۇرەگىم بىردەڭەنى سەزدىرىپ قورقىتادى. مەن ەلىمدى قورعاعاننان قورىقپايمىن، بىراق كەيدە ارتىق سەرمەسەم، ارۋاعىمنىڭ ازايعانىن بايقايمىن، ول نە بەلگى؟ دەپ سۇرادى.

– ءاي، ول بەلگى جامان، سەندەي يىقتى ازاماتتار ازايادى، سونداي سانسىز ارۋاقتى كوتەرەتىن، قارعام. سەندەيدىڭ ونى، مۇمكىن مىڭى، بىرگە تۇرىپ قانا سەندەي كۇشتى بولا الاتىن شىعار. ەگەردە سەزسەڭ، ەل ەڭسەسىن كوتەرەتىن سەندەرسىڭدەر، سەندەر سوڭعى باتىرلارسىڭدار، قاشان دا امان ەسەن جۇرسەڭدەر بولعانى. كەلەر ۇرپاقتا بىراق سەن سياقتى باتىر قالمايدى دەدى اتام.

– مەن وسىنى سۇراپ كەلدىم سەنەن، ەرتەڭ شىعامىز جورىققا قايتادان. بارار جەرىمىز قىتاي جەرى، ۇرىمدەپ الىپ وتەرمىز، بولسا دا جاقسىلىق بار، ءىلىم –دەيدى، ءبىزدىڭ جەردەن ولار الىپ قەتكەن. بولسا دا سونى قايتارارمىز. الىپ كەلەتىن ادام بار، امان ەسەن جەتسەك بولدى. ول ۇلكەندەردىڭ اماناتى، وعان دا بارماس ەدىم، وڭ جاعىمداعىلار (اتالار رۋحى) زارلاپ جىلاماسا... ۇلكەن ەكەن مەنەن، كورىپ تۇرسىڭ با اتا؟ دەپ كۇلىپ قانا اتامنىڭ يىعىنان ءتۇرتتى. شاپ بەرىپ ۇستادى اتام ونىڭ قولىن.

– قارۋلى قولىڭمەن سۇيەگىمدى تەسىپ كەتتىڭ عوي -دەپ ەدى، قولىن ۇستاتقان رايىمبەك اتا;

– ءاي، ءاي، سۇيەگىمدى سىندىرىپ بارا جاتىرسىڭ عوي... دەدى. بىرىنەن ءبىرى وتكەن قاسيەتتىلەردىڭ ورتاسىندا، ءبىز كىمبىز ەي كەمپىر... دەپ ايقايلادىم...» -دەسە اڭگىمەسىنىڭ باسىندا «...سەن مىنا ىشىندەگى سۋىمەن بۇرقىراتىپ قايناتىپ الىپ كەلە جاتقان  ساماۋرىنىڭدى ەكى قولىڭمەن ازەر كوتەرىپ كەلەسىڭ، بىلەسىڭ بە، سول سالماقتا ونىڭ جەبەسىنىڭ ۇشى عانا بولعان...» دەيدى.  (22.01.2016 ج).

رايىمبەك ەكى ەر ازامات ازەر كوتەرەر نايزاسىنىڭ سابىن توعايدان ءوزى دايىنداعان. تۇركىستاندا ياسساۋي مۋزەيىندەگى كىرەبەرىسىندە بايراق سابى ساقتالعان. سول ساپقا تۋ بايلاندى عوي كەزىندە. رايىمبەكتىڭ نايزاسىنىڭ سابى دا سونداي ۇلكەن دۇنيە بولعان. وعان ەڭگەزەر تۇلعالى، ەكى يىعىنا ەكى ازامات ەركىن وتىرار الپامسا باتىردىڭ جەكە ءوز سالماعىن قوسىڭىز. ونداي سالماقتى اللانىڭ ارنايى رۋحتى كيەلى  بۋراسى بولماسا، سوعىستا قانداي جانۋار كوتەرەدى. مۇنداي قاسيەتتى رۋحتى بۋرا اۋليە باتىرلاعا كوكتەن ەنشىلەنگەن. رايىمبەكتى كورىنە دەيىن دە سونداي بۋرا جەتكىزگەن عوي. قاراتاۋداعى قارابۋرا، اقبۋرا اۋليەلەر دە كەزىندە سونداي قاسيەتتى رۋحتى بۋرالارىمەن ۇشقان. ولاردىڭ مازارىندا ۇشۋدى ۇيرەتكەن  تىزەبۇك، ەستەس، كەستاي، قاقات، تورە، بوتان- دەگەن رۋحتى اۋليەلەر قاتار-قاتار جاتىر. ءبىزدىڭ ۇلتقا ۇشۋ دارىعان، قازاقتا اللا سىي ەتكەن وسىنداي قاسيەت بولعان. رۋح - قايتا قاناتتاناتىن قاسيەت. اللا بۇل قاسيەتكە قازاقتى دارا يە قىلىپ قويعان. قازاق وسىنداي قاسيەتىمەن قازاق.

رايىمبەكتىڭ ءىلىم تۋرالى ايتقان وسى ءسوزىن، ومىردەن ودان بۇرىن وتكەن ءامىر تەمىردىڭ مىنا ءسوزى دە قانىقتىرادى. «...مەن بۇل اياندى اللاھتىڭ امىرىمەن كۇز ايى، قىستىڭ ءبىرىنشى قارى جاۋا باستاعان كەزدە، ول كەزدە ورىستىڭ جەرى بولماعان، قازاقتىڭ اسىل جەرى، ءناسىر تاۋىنا جاقىن قالعان جەردە، قازىرگى ماسكەۋگە جەتپەيتىن قىر تاۋىندا الدىم. سول كەزدە اللاھتىڭ امىرىمەن جەتكەن; «...تولقىنىڭ قايدا، سەنىڭ تۇپكى نەگىزىڭدى الىپ كەتكەن جەردەن الىپ كەلسەڭ، نەگىزىڭدى قوندىرىپ، ءىلىمىڭدى تەرەڭدەتەسىڭ»- دەگەن ايان العام. سوندا مەن نە ءۇشىن جينالىپپىن قىتايعا. نەگىزىمدى، ءبىلىمىمدى، ءىلىمىمدى الىپ كەلۋ ءۇشىن. راسىندا دا مەن وسى اياندى العان سوڭ قىتايعا بارۋعا بەت بۇردىم. سوعىسۋ ماسەلەسىندە ەمەس، وسى مەنىڭ قازاعىمنىڭ، ەلىمنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ قالاتىن ءدىني تاربيەمىزگە قاتىستى جازىلعان، وتە ۇلكەن، قۇرىلىمى تەرەڭ ءىلىمي جازۋدى بىزگە قايتارۋعا. ونى ولارعا جەتكىزۋدە كەزىندە ءوزىڭنىڭ اتا بابالارىڭ مەن باسقا دا ساتقىنداردىڭ كومەگى تيگەن. ءتورتىنشى يمپەريانى باسقارعان سون يان، (سەندەردەگى بۇگىنگى اتىن بىلمەيمىن), سونىڭ ءبىزدىڭ عاسىردا بولعان كىشى بالاسىنىڭ جازۋشىسى كەلدى. اتى – قاماس. قىتاي بولىپ تۇرعان كادىمگى قازاق. سول قاماس ماعان جازۋ ماسەلەسىندە كوپ دالەل ايتتى. راسىندا دا قىتايدىڭ كىتاپحاناسىندا ءبىزدىڭ ءۇيسىن بابالاردىڭ جازدىرتقان ۇلكەن قولجازبالارى بار. ءال فارابيدىكى دە، ياسساۋيدىكى دە، «رۋحتانۋ» اتتى كىتاپ تا بار- دەپ دالەل ايتىپ كەتتى. باسقا كىتاپتاردى ول بىلمەيدى. بىراق كىتاپتار قاباتىندا شىنايى «تىزبەك» دەگەن كىتاپ بار- دەدى. ال ەندى مەن وسى «تىزبەك» تۋرالى ايان العاندا سارى دەڭگەيمەن الدىم. سارى دەڭگەيدە تىزبەكتەر كەلەدى ەكەن دە، ءامىر بولسا،  سول جەردە ءىلىم اشىلادى. ءىلىم رۋحتى سوزبەن اشىلادى. ونىڭ كىلتىن اللاھ جازدىرتپاعان. رۋحقا بايلاپ كەتكەن. قازاقتىڭ رۋحتىق قاسيەتى رۋحقا بايلانۋدا. ءبىز جازباي-اق  رۋحپەن سويلەسىپ سونى تۇسىرە الامىز. ەگەر قازاق حالقىنىڭ باسىنا كۇن تۋعان بولسا، ءبىز رۋحتانىپ كەتە الاتىن حالىقپىز. ول نە دەگەن ءسوز، بىزگە جوعارىدان تىكەلەي پەرىشتەلەر كەلەتىن حالىقپىز. سول تۇلعانى الايىن دەپ ويلاعانمىن. شىعار جولدا جەلكەدەن ۇستاعان دەرت، كەۋدەنى تەسىپ بىراق شىقتى. ول قان تامىرلارىنىڭ ءىسىنۋى. قازىرگى كەزدەگى سەندەردىڭ قان كوتەرۋلەرىڭە ۇقساس. قان تامىرلارىنىڭ قىسىلۋىنان كەتتىم...).(24.10.2020 ج.«ءتورت سۇراققا ءامىر تەمىردىڭ بەرگەن جاۋابى»، «قىزىل كىتاپتان»).

«قۇداي – سەبەپتى قاجەت ەتپەيتىن جالعىز باستاما جانە قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر سەبەپتەر ارقىلى بار بولادى»- دەيدى ءىلىم. اقىل – قۇدايدى تەرەڭ ءتۇسىنۋدىڭ ءادىسى جانە شىنايى سەنىمنىڭ شارتى. بۇل جول يەلەرىن پاراساتتىلار دەيدى. پاراساتتى جان دەگەن - اللاعا قارسى دۇنيەنى كەرەك ەتپەيتىن، اللاعا دۇشپانداردىڭ ءبارى وعان دۇشپان جاندار. ولاردىڭ جاي سويلەگەن  داۋىسىنان، جانىنا كەلىپ وتىرعاندا كوپ ادام دىنگە كىرىپ كەتەدى.  ەكى دۇنيەدەگى قاسيەتتى جولدى تاپقان وسىنداي جانداردى ابىز دەپ تە اتايدى.  ول ومىردەن وتپەس بۇرىن  ەكى دۇنيە  ءىلىمىن ۇستانادى،  ەكى دۇنيە بيىكتىگىن الادى. ابىز  اللا تاعالانىڭ شەكسىز نۇرىنىڭ بار ەكەندىگىن كوزىمەن كورىپ، مويىنداپ كەتكەن جان. ول ونىڭ ەل الدىندا ىستەگەن جاقسىلىقتارى ءۇشىن العان اتاعى ەمەس، ول تۋا ءبىتتى اللادان العان  قاسيەت. بۇعان مىسال ەتىپ تاعى ياسساۋي ءومىرىن ايتۋعا بولادى. «...ياسساۋي اۋليە رۋحپەن رۋحتى قوندىرا بىلگەننەن  كەيىن عانا  جەردىڭ استىنا كەتتى. ول اللانىڭ رازىلىعى مەن ءدىن ءۇشىن كەتتى. ءدىن وزىنە عانا ەمەس وزگەگە كەرەك ەكەندىگىن بىلگەسىن، اللانىڭ ەكى دۇنيەدە ءبىزدىڭ جانىمىزدا جۇرگەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن كەتتى. ول جارتى  ءومىرىن جەر استىندا اللامەن تىلدەسۋگە ارنادى. ارنادى دەگەنمەن دە – اللا وعان ونى ارناتتى».

بۇل پىكىردى ودان ءارى تەرەڭدەتىپ ۇعىندىرار ارىستانبابتىڭ ۇستازى ۋا يشا اۋليەنىڭ ىلىمىندە مىنانداي ءسوز بار; «اللا تاعاللا بىلاي دەيدى; «مەن قازاق دەگەن ەلدى جاراتۋىمدا «مەنىڭ اشىق قۇرانىم»- دەپ ايتامىن. مەن سۇيىكتى ءتىلىم اراب تىلىندە قۇراندى بەردىم، مەن جاقسى كورەتىن تىلمەن- دەيدى. بىراق،  «اشىق قۇران»- دەپ قازاق ەلىن ايتىپ وتىر...  ال ەندى مۇنىڭ تۇپكى ماعىناسىن اللا ونى ءوزىنىڭ قالاۋىمەن كورسەتپەي تۇرسا، سول قۇلدار مەن انبيە اۋليەلەر كوبى بىزدە جاتىر.  قۇدىرەتتى اللا بىزگە ءدىنىن امانات ەتكەن حالىق بولعاندىقتان  ءبىزدىڭ داستارحانىمىز دا قۇدايعا ارناپ جايىلادى، «قۇدايى قوناق»- دەپ تەك ءبىزدىڭ عانا ەل ايتاتىنى دا سول، ويتكەنى ءبىز ەكى دۇنيەمەن بىرىگىپ جۇرگەن حالىقپىز». ( «تاعىزىم. ءىلىمنىڭ اتى – قازاق»، 07.11.2020ج.).

ەندى وسىنداي اڭگىمەدەن سوڭ «اۋليە دەگەن كىم؟» دەگەن سۇراق تۋادى. اۋليە -  اللانىڭ دوسى، اللاعا جاقىن تۇرۋشى، اللانىڭ مەيىرىمى تۇسكەن قامقورلىعىنداعى ادام. اۋليەدە - اللاھتىڭ سىيى ەرەكشە بيىك دەڭگەي بار. ولار - كوزبەن كورگەن عىلىمي دالەلدىڭ سوڭىن ءىلىمي ەرەكشە دالەلدە كورە بىلەتىندەر. ءبىز قارا دەپ كورگەندى ولار اق دەپ، ءبىز اق دەپ كورگەندى ولار قارا دەپ جەتكىزە بىلگەندەر. «ءجۇنىس» سۇرەسىنىڭ 62-63 اياتىندا; «البەتتە اللاھتىڭ اۋليەلەرىنە قاۋىپ قاتەر جوق جانە ولار قايعى قاسىرەت شەكپەيدى. سەبەبى، ولار شىن جۇرەكتەن يمان كەلتىرگەن جانە ولار تاقۋا بولعان ادامدار»- دەپ كورسەتكەن. دەمەك، اۋليەلىك – تاقۋا مەن ءىلىم يەسىنە نەمەسە ءدىندار  عالىمعا بۇيىرار ەنشى. مۇنى قازىرگى ءبىلىمدارلار  وزدەرى ويلاپ تاپقان; «عىلىمي اشىلعان دۇنيە»- دەپ ويلايدى. ونىڭ ءبارى قۇراندا تۇرعانىن ايتا المايدى. ول – اللادان تاڭدالعان ادام.   اۋليەلىك ادامعا ءسىڭىپ قالعان  كادىمگى نۇر. ول وتىرعان جەرگە دە ءسىڭىپ تۇرادى، ولار  جانناتتىقتار. ۇلكەن اۋليەلەر قاشاندا رۋحتانعان اۋليەلەردەن، ءتىرىسى ولىدەن ءدارىس العان. بۇل دالەل تاقۋالارعا  عانا...». («ءبىر ءبۇتىن قۇران – مەنىڭ تاعدىرىم»،  «قازىعۇرت» باسپاسى، 2016ج ).  اللا تاعالا; «قۇراندى ساقتايتىن ۇرپاق»- دەپ جىبەرگەندىكتەن ءبىزدىڭ ەلدەن  اۋليە كوپ شىقتى. اۋليەلىك پەن امبيەلىك  باسقا ەلگە كوپ دارىماعان. قۇراندى ناقتى ءسىڭىرىپ، تاڭعى نامازىن مەككەدە، كەشكى نامازدى ۇيىندە وقيتىن جاقسى اۋليەلەر مەلەكتەر اتالادى. ال امبيە اۋليە دەگەن كىم؟ اۋليە دۇنيەنىڭ بارىنەن قۇدايدى كورۋشى بولسا، امبيەلىك سول دۇنيەنى بويىنا ءسىڭدىرۋشى.  كورىپ، سىيلاپ، قاراپايىم ءومىر ءسۇرۋ، ەشكىمدى رەنجىتپەي، ەشتەڭەگە رەنجىمەي، قۇلشىلىعىن جاساپ ءومىر ءسۇرۋ – اۋليەلىك، سونى ىسكە قوستىرا ءبىلۋ امبيەلىك. امبيە المەرەك اۋليە سونداي جان. ىسكە قوستىرا بىلگەن.

قازاق ەلى مىڭداعان اۋليەلەر جاتقان جەر. اۋليەلىك پەن امبيەلىك  باسقا ەلگە كوپ دارىماعان. بىزدە ءبىر ماڭعىستاۋ ۇستىرتىندە 362 اۋليە جاتىر... ال; «سايرامدا بار سانسىز باپ، تۇركىستاندا تۇمەن باپ، بابتاردىڭ بابى ارىستانباب»- جايلى اڭگىمەنى تارقاتار بولساق، نۇحتان بەرى قاراي قازاق جەرىندە قانشاما باب وتكەنىن وي تارازىسىنا سالا بەرىڭىز. «باب - ول بىرەۋدەن تۋىلعان، نە بىرەۋدىڭ ۇرپاعى ەمەس، ول كوكتەن كەلىپ جۇمىسىن ىستەپ كەتكەن رۋح. («ارىستانباب پەن ياسساۋي»، «قىزىل كىتاپ»-2, 1047 بەت), «ساحابا - ناقتى پايعامباردىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي جۇمىسىن جالعاستىراتىن ادامدار، ال باب- دەپ ساحابانىكىن دە، پەرىشتەنىكىن دە، باسقا دا پايعامبارلار رۋحتارىنىڭ دا، اۋليەلەردىڭ دە اراسىندا ومىرگە كەلىپ-كەتىپ جۇرە الاتىن قاسيەت يەلەرىن ايتادى». (15.02.2016 ج. «باب پەن ساحابا تۋرالى»، («قىزىل كىتاپ»-1, 249 بەت.).

وسى جەردە ارۋاق پەن رۋح جايلى اڭگىمەگە وتەلىك. اللا ءولىنى تىرىگە، ءتىرىنى وزىنە بايلايدى. قازاققا ارۋاقتى ايتۋدان قاشۋعا بولمايدى. ارۋاق بولماسا – ادام جوق. ادام - ارۋاقتاردىڭ ۇرپاعى. ادامزاتتىڭ اللادان كەيىنگى ۇستازى - ارۋاق. ارۋاق – بار. رۋح تا – بار. ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ تىرشىلىگى كورىنبەيدى، ارۋاقسىز رۋح قونبايدى. ارۋاق كىم؟ كەشەگى ومىردەن وتكەن بابالارىمىز. الدى-ارتىندا قالعان جازۋى بارلار. الدىنداعى جازۋى - تاعدىرى، ارتىندا قالعانى  - ىستەگەن قىلىقتارىنىڭ جالعاسىمى، ءالى دە ءتىرى تامىرىنىڭ سوعىسى. جاراتقان يەم; «يا سين» دۇعاسىندا; «مەن سەندەردىڭ ارتتارىڭنان كىتاپ اشىپ قويدىم» (12-ءشى ايات)- دەيدى. ارۋاق – قوپارىلىپ شىعار ادامنىڭ تامىرى. ءولى مەن ءتىرىنىڭ – تامىرى ءبىر. ءولى – ءناردى تىرىدەن الادى. «قۇراندى وقىما، ارۋاق جوق» - دەيتىن بولساڭ، كوتەرىلەتىن ارۋاق جامان. ارۋاق تىنىش جاتسىن دەسەڭ دىنىڭمەن بول...

عالىمدار كونفەرەنتسيادا «المەرەك كىم؟»- دەپ ساۋال كوتەرگەنمەن سوعان ناقتىلى جاۋاپ تاپپادى عوي.  قايدان تاپسىن؟.. ادامنىڭ اللادان كەيىنگى ۇستازى ارۋاق دەدىك. سول جولمەن مەنىڭ تاپقانىم المەرەكتىڭ باتاسىن العان رايىمبەك اۋليەدەن جەتكەن مىنا ءسوز; «29.11.2016 ج. اۋليە اتاڭ المەرەك ۇلى ەلدى باسقارعان. ونىڭ ءسوزى دە، ءوزى دە قۇراننان جاراتىلعان. ول اللا دەپ جىلاپ، اللا دەپ سۇراعان. اللانىڭ ايتقانىن ايتقان. المەرەككە  ۇقساعان ادامدى ىزدەمەڭدەر، ونىڭ ءوزى قۇراننان المەرەك بولىپ جاراتىلعان. سول قاسيەتتى اۋليەنىڭ باتاسىن الساڭ اسىل جاننان بولارسىڭ، قۇراننان شىقتى قاسيەت وعان…». ( «اللاھتى مەزەتتەگى مويىنداۋ»، 406-407 بەت،  «قازىعۇرت» باسپاسى، 2019 ج).  قاي عالىم ابىزعا وسىدان ارتىق باعا بەرە الار ەكەن؟..

مەن كونفەرەنتسيادا جۇرگىزىپ وتىرعان بۇرىننان تانىس ارىپتەسىم نۇرلان باۋىرىمنان ءوزىمنىڭ المەرەكتىڭ رۋحى شاقىرۋىمەن جەتكەنىمدى ايتىپ ءسوز سۇرادىم. (شىنى دا سول، ارنايى شاقىرتۋ بولماعان سوڭ، بارۋ، بارماۋ  تۋرالى ەكى ويدا وتىرعانىمدا، ەكى كەشتىڭ اراسىندا بۇرىن ونشا تانىپ بىلمەگەن باقىتجان مەن بەرىكباي دەگەن ەكى جىگىت تۇندەلەتىپ جەتكىزىپ، دەمالدىرىپ، راسىمنەن سوڭ قايتادان ۇيگە اكەلىپ سالدى. ولارعا راحمەت). ماقساتىم - وسى جازىلىپ وتىرعان ويىمدى، «المەرەك ابىزدىڭ ورالۋى» اتتى سۇرە جانە كونفەرەنتسيا الدىندا «ءۇيسىن پاتشا، كوكبەك ساحابا، المەرەك ابىز جانە رايىمبەك اۋليەنىڭ ۇرپاقتارىنا ايتقان وسيەتتەرى» اتتى 850 بەتتىك، جەتىسۋدىڭ ءدىني تاريحى تانىمى تۋرالى ءىلىمي كىتابتى باسپاعا تاپسىرىپ كەلگەنىمدى ايتپاق بولعانمىن. ءسوز بەرىلمەدى. تىڭدار قۇلاق جوق جەردە ءسوز بەرىلمەگەنى دە دۇرىس بولدى. قاجەتسىنگەن جان ىزدەپ ءجۇرىپ وقىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزەر  وسى سۇرەنى تاسپاعا تۇسىرۋگە  نەگىز قالاندى.

ەندى كونفەرەنتسيادا بارىسىندا كەتكەن  كەمشىلىكتەر جايلى. جيىن المەرەك ابىز تۋرالى بولعانىمەن ەكى ءۇش عالىم جيىن تاقىرىبىندا بەلگىلەگەندەي ءوز باياندامالارىن بۇگىنگى شوڭجى ەلدى مەكەنىن قونىستانعان ۇيعىر اعايىنداردىڭ وسىندا ورنالاسۋ تاريحىنا ارناپ كەتتى. بۇل - بۇگىنگى «قارا دالا» ءوڭىرىنىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە جاتپايدى. سەبەپ ايتۋشىلار،  كەيىنگى كەزدە اۋدان اتى ءتۇرلى كيكىلجىڭدەرگە سەبەپ بولىپ جۇرگەندىگىن العا تارتتى.  سىلتاۋلارى، ەۋروپادا ورنالاسقان ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمدارى، «از ۇلتتاردىڭ قۇقىعى تاپتالىپ جاتىر»- دەپ ماسەلە كوتەرۋى مۇمكىن- دەيدى. بۇل كوزقامان ءوز باۋىرلارىمىزدىڭ پىكىرى عانا.  بويىندا قانى بار ءار قازاق مىنانى ەستە ۇستاۋلارى كەرەك. قازاق ەلى - قازاق ۇلتىنىڭ تۇراعى، ءبىر ۇلتتىڭ عانا شاڭىراعى. قالعان ۇلت وكىلدەرى قازاقتى پانا تۇتىپ كەلگەندەر. كەلىمسەكتەردىڭ  ءوز اتا جۇرتتارى، ەلدەرى بار. كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە  رەسەيدىڭ ەدىل وڭىرىندە قونىستانعان 361 000 نەمىس، كاۆكازدان 507 000 شەشەن، ينگۋش پەن قاراشاي، بالكار، قالماق، قىرىم تاتارلارى مەن مەسحەد تۇرىكتەرى قۋعىنعا ۇشىراپ ءبىزدىڭ ەلدى پانا تۇتىپ كەلگەندە، ءبىز قۇشاعىمىزدى اشتىق. سول حالىقتار الەم تىنىشتالعان سوڭ ءوز اتا جۇرتتارىنا قايتا قونىس تاۋىپ كەتكەن جوق پا. شوڭجى ەلدى مەكەنىندەگى ۇيعىر اعايىندار وسىنى كورىپ بىلمەي وتىرعان جوق. ولاردىڭ دا ءوز اتا جۇرتى بار. الەم تىنىش بولىپ تۇرسا، قىتايمەن الىس بەرىس جاقسارىپ كەلە جاتىر،  الداعى ۋاقىتتا اتا جۇرتتارىنا ەركىن بارىپ كەلۋلەرىنە جول اشىلار... قايران قازاعىم، ءوزىن پانا تۇتىپ كەلگەن وسىنداي از ۇلت وكىلدەرى قامىن ويلاپ، كىشى اسسامبلەيا قۇرىپ، ولارعا دەپۋتاتتىق ماندات ۇستاتىپ، مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە دە قاتىستىرىپ وتىرعان جوق پا. الەمنىڭ باسقا قاي ەلىندە مۇنداي جاعداي جاسالعان. سوندا   وسى «ۇيعىر اۋدانى » تەرمينىنىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ قارايتىن، ول تەرميننىڭ قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قانداي زياندى سالدارى بار ەكەنىن ساراپتايتىن بىلىكتى ساراپشىلار ەلىمىزدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تابىلماي وتىر ما ؟  مەن وسى جەردە سۇرە باسىندا ايتقان  كوكتەن ءوز ىلىمدەرىن تۇسىرگەن  21 پاتشانىڭ ءبىرى تاماريس حانىمنىڭ ءوز  ءىلىمى سوڭىندا  بىلاي دەپ ءۇن قاتقانىن سوزبە ءسوز جەتكىزگىم كەلىپ وتىر;

«... مەنىڭ دە ءسوزىم قۇدايعا جەتىپتى، شىراقتارىم، كىم بىلەدى جيناپ الىپ تالاي جازبانى تۇسىردىك. كىم كۇشتى ەكەن مىنا جەردە، مەنىڭ جەرىمدى كىم جايلاپ العان ەكەن، مەنىڭ ەلىمدى كىم باسىنادى ەكەن؟ مەنىڭ قازانىمنىڭ ريزىعىن كىم شايقايدى ەكەن. كىم ماعان اقىل ايتادى ەكەن؟ مەن اقىلمەن تۋىلعانمىن، مەن وسى جەرگە يەمىن. مەن وسى قۇتقا كەلگەنمىن، قۇدايدان ءامىر ەتىلگەنمىن. مەنىم كىم – قازاعىم.

نەگە جالتاق بولدىڭدار، ءبىر المەرەك اۋليەنىڭ اتىن ءوز جەرىڭە قويا الماي سالدارىڭ سۋعا شومىلىپ نەگە وتىرسىڭدار، جارىعىم. قازاققا بىرەۋ ءسوز سويلەسە; «نانىڭدى جە، اسىڭدى ءىش، باتامدى ال دا كەت»- دەۋگە جەتپەيمە شاما - نامىسىڭ. باياعى زامان ەمەس قوي كەسىپ الار باسىڭدى. بۇگىنگى كۇنگە ايتارىم، بەكەر جاتقان جوق رۋحىم، اللا سەندەرگە جىبەرسە دە; «كوتەرىل، سوعىسقا»- دەپ جاتپادىم. باباسىنىڭ اتىن بارىسىنشا باعالاپ جوعارى قويا الماعان، انا وتىرعان قاقپاستارعا امانات قىلامىن. باباسىنىڭ اتىن كوككە قويا الماي وتىرعانى ءۇشىن ءالى باستارى تومەن سالبىرايدى ولاردىڭ. سونى ۇمىتپاسىن، ۇمىتسا قازىناسىنان ايىرىلادى. بەرەكەسى كەتەدى. ارۋاقتى رازى قىلامىن- دەسە، باستاعانىن ىسكە اسىرسىن المەرەك جايلى باستاما كوتەرگەن ەل. جىرتىڭداعان وڭباعاندار، ەلدىك سوزگە تۇرماعاندار، ەكى ەلدىڭ باسىن ەل قىلىپ قوسا المايدى. قازىر جەرلەرىڭنىڭ بەرەكەتى كەتىپ جاتقانى، سول باستاعان ءىستىڭ ءجونىن كەلتىرە الماي جاتقاندارىڭ. بابانىڭ اتىن ايتقانعا قورقىپ وتىرسىڭدار ما، نە دەيسىڭ؟..»

ءيا، ارۋاق تاماريس حانىم وسىلاي- دەدى. ارۋاق وسىلاي كۇڭىرەنگەندە بىزدىكى نە جورىق؟! حانىمنىڭ  ماعان بىلاي ءۇن قاتۋىنىڭ از كەم ءجونى بار. ادام ومىردەن وزعان سوڭ، جانى مەن رۋحى كوككە كوتەرىلەدى. تازا رۋحتار كوكتەن ءبارىن كورەدى، ءتىپتى ادامنىڭ بولمىسىنا ەنىپ  تاعدىرىن دا ايتادى. مەن ايان ارقىلى المەرەك ابىزبەن  رۋح الماسىپ ونىڭ  وسيەتتەرىن قابىل ەتكەن جانمىن. ارادا وتكەن سوڭعى شيرەك  عاسىردا سونىڭ دالەلى رەتىندە ايعاق سۇيگىش قاۋىمعا ايتار اڭگىمە دە بارشىلىق... المەرەك بابامىز تۋرالى الدىمەن  «زاڭ گازەتىندە» (2006 ج) «المەرەك ابىزدى ەستەن شىعارمايىق!» رايىمبەكە باتىردىڭ 300 جىلدىعىن اتاپ وتتىك، باتىرعا باتا بەرگەن المەرەك ابىزدىڭ 350 جىلدىعىن كىم ويلايدى؟ رەسپۋبليكا ۆيتسە پرەمەر-ءمينيسترى ا.ەسىموۆكە اشىق حات»-  دەگەن تاقىرىپپەن ماقالام جارىق كوردى. جاريالانعان وسى ماقالاعا وراي سول كەزدەگى وبلىس  اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆپەن بولعان سۇبحاتىمدا المەرەك جايلى سۇراعانىمدا;

«...ءبىر اتتەگەنايى – بۇحارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىندە بابامىزعا بايلانىستى ناسيحات جۇمىستارى ءوز دارەجەسىندە جۇرمەي وتىرعان سياقتى. المەرەك بابانىڭ تويىن ءبىز وبلىس كولەمىندە اتاپ وتەرمىز اۋ. ەگەر وسى باعىتتا جۇمىستار جاسالىپ جاتسا، جيناقتالعان پىكىرلەر مەن ۇسىنىستاردى ۇكىمەت الدىنا قويىپ، بابامىزدىڭ تويىن رەسپۋبليكالىق دارەجەدە اتاپ وتۋگە قول جەتكىزگەن بولار ەدىك...» («زاڭ گازەتى» №30 2 02 2007ج)- دەپ جاۋاپ قايتارعان ەدى.  اكىمىنىڭ وسى جاۋابى قامشى بولىپ; «بولماشى سىلتاۋدى كولدەنەڭ تارتا بەرمەيىك. تاعى دا المەرەك بابانىڭ 350 جىلدىعى تۋرالى». مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ە.ەرتىسباەۆتىڭ نازارىنا» («زاڭ گازەتى»، №176, 16.11.2007 ج.)- دەگەن تاقىرىپپەن قايتالاپ ماقالا جازعانمىن. وسىنداي  ىزدەنىس سوڭىندا ءجۇرىپ «المەرەكتىڭ ورالۋى» اتتى جىر تولعاۋ، سوڭىنان وسى اتاۋمەن ولەڭدەر جيناعىم شىعىپ، اللانىڭ قولداۋىمەن  ەگەمەندىك العان ەلىمىزگە ءدىنىمىزدىڭ، ءىلىمنىڭ قايتا ورالعانىن، تىرشىلىگىندە اللا جولىندا بولعان اۋليەلەرىمىز قايتا رۋحتانىپ جاتقانىن سۇيىنشىلەگەنمىن. ءتيىستى ورىندارداعى باسشىلار  بۇعان دا نازار اۋدارىپ ءمان بەرمەگەن سوڭ 13 قازان 2016 جىلى  «قازاقستان Zaman” گازەتىندە (رەداكتورى ەرتاي ايعاليۇلى باۋىرىما راحمەت) «وسى جۇرت المەرەكتى بىلە مە ەكەن؟» دەگەن تاقىرىپپەن ىشكى جان ايقايىمدى تاعى دا جەتكىزگەنمىن.  وسى دۇنيەلەردى جازا ءجۇرىپ  كوزىم جەتكەن ناقتىلى تاريحي شىندىق  قازىرگى ۇيعىر اۋدانى ورنالاسقان «المەرەك جايلاۋىندا» المەرەك ابىزدىڭ  جوڭعار قونتايشىسى  عالدان بوشكتۇنىڭ  بەس مىڭ  جاۋىنگەرىنىڭ قولباسشىسى شونجىنى جەكپە - جەكتە جەر جاستاندىرۋى بولدى.  شونجى كەزىندە جاڭگىر حاندى جەكپە-جەكتە جەڭىپ اكەسى باتۇردىڭ قاراسايعا كەتكەن كەگىن قايتارعان باتىر. تاعى ءبىر دەرەك، «شىنتاق اسۋىنداعى» ەكى ايعا سوزىلعان سوعىستا  قازاق ورداسىنا قاراي 20 مىڭ قايىسقان قولمەن بەتتەپ بارا جاتقان  قوردايدىڭ  قولىنا تۇتقيىلدان تاپ بەرىپ، ونىڭ باسىن الۋى. سول  اسۋ دا العاش «قورداي ولگەن» سوڭىنا «قورداي اسۋى» اتانىپ كەتتى. المەرەكتىڭ وسى جەكپە جەكتەرىن باعالاپ  ەرلىگىن سالماقتاي بەرىڭىز...سول كەزدەگى جوڭعارلاردىڭ ماقساتى – «قارقارا»  ماڭىنا قونىس تەپكەن البان تايپاسىن جەر بەتىنەن جوق ەتۋ بولاتىن. بۇل تاريحي سوعىس جايلى تەرەڭىرەك بىلگىسى كەلەتىن وقىرماندار، ءوزىنىڭ تۇرعىلىقتى مەكەن جايى قىتايعا بارىپ كەلىپ جۇرگەنىندە مەنىمەن تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ دەرەكتەر العان،  جازۋشى باۋىرىمىز اسكەر تويعانبەكۇلىنىڭ «تاڭبالى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «قايران ەلىم» تاريحي تريلوگيا رومانىنان تولىق وقىپ بىلۋلەرىنە بولادى.

تاعى ءبىر ەسكە ۇستار جايت، وسى المەرەك ابىز تۋرالى «المەرەكتىڭ بەس بالاسى جانە ەدىل-جايىق» (2001 جىلى «قازاقپارات» باسپاسىنان جارىق كورگەن) اتتى دەرەكتى تاريحي تانىمدىق كىتاپ جازىپ، وسى جيىنعا تاعى دا «ءاز تاۋكە جانە المەرەك» اكتتى ەكىنشى كىتابىن باستىرىپ الىپ كەلگەن، المەرەك باباسىنىڭ ناعىز جاناشىر ۇرپاعى جازۋشى وراز قاۋعاباي كەزەكسىز ساحناعا كوتەرىلگەندە، مۇيىزدەپ قۋىپ شىقپاي، تورگە وزدىرىپ، يىعىنا شاپان جاۋىپ جىبەرگەن ءجون ەدى عوي. بۇعان قوسارىمىز راسىمگە اسسامبلەيانىڭ اتىنان استانادان كەلگەن كەلگەن مارتەبەلى قوناقتار قاتارىندا  وسى جيىندا د.قوناەۆتىڭ ايتۋىمەن المەرەك ابىز جاتقان جەردى  العاش كورسەتكەن، قازىرگى بەلگىلى عالىم، جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي مەن جالعىز  تەولوگ عالىم د. كەنجەتاي (مەنىمشە), سوڭعى سوپى ءماشھر ءجۇسىپ پەن ءدىني ءىلىم يەسى سادۋاقاس عىلماني تۋرالى ەڭبەكتەرى جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن ديحقان قامزابەكۇلى وتىرعانى ءجون ەدى. بۇل وكپە ەمەس، كۇزگى ۇلكەن اسقا ەسكەرتۋ...

ءيا، اللانىڭ امىرىمەن وتكەن، المەرەكتىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋ ءراسىمى مەن ابىزعا ارنالعان عالىمداردىڭ تەوريالىق كونفەرەنتسياسى دا قاس قاعىم ساتتە وتە شىقتى. سەزگەن جان قازاق ەلى قاشان دا اللاھتىڭ نازارىندا ەكەندىگىن ۇقتى. ۇيىمداستىرۋشى قور يەلەرىنە اللانىڭ ساۋابى بولسىن. اللا ەكى دۇنيەنىڭ ىرىزدىعىن قاتار ۇستاپ ءوزىنىڭ جولىندا بولعان اۋليە قۇلدارىن اقيرەتكە دەيىن قاناتتى رۋح ەتىپ دوستارىمەن بىرگە ۇستايدى. سونىڭ ناقتىلى كورىنىسى وسىناۋ قارا دالاداعى «المەرەك جايلاۋىندا» ادىلدىك جالاۋى جەلبىرەپ، «ءلا يلاھا يللاللاھ»- دەپ جالعىز جاراتۋشىعا ماداق ايتقان ابىز رۋحى زىكىرىن سامال جەل قاناتىنا ىلەستىرىپ، جەر الەمگە الىپ قاشىپ جاتتى. بابا ەسكەرتكىشى باسىنا قوشتاساردا قايتا اينالىپ سوققاندا سونى سەزدىك. بىراق، تاڭەرتەڭگى راسىمگە قاتىسقان قارا قۇرىم حالىق كورىنبەدى. راسىمگە جەتكەنشە قالاي اسىقسا، قايتۋعا دا سولاي اسىققان شىعار... تىرشىلىك قوي، سولاردىڭ سوڭىن الىپ،  راسىمگە كولدەنەڭ كوك اتتى قوناق بولىپ قاتىسقان ءبىز دە كوكەيگە قونعان  وسى سۇرە سىباعاسىن تاۋبە دەپ قابىل الىپ، سونى  ەل يگىلىگىنە قازىنا، وزىمىزگە اللانىڭ ديدارىنا قاۋىشۋ ءۇشىن دانەكەر دۇنيە بولىپ جازىلۋىن تىلەپ، بابا رۋحىمەن قوشتاستىق...

باقتىباي اينابەكوۆ،

ءحالام يەسى

Abai.kz