Andatpa. 1985 jyldan keyin qytaydyng әdebiyet salasynda óte ýlken ózgeris payda boldy. Sol jyldary qytay әdebiyetinde syn janry óte qatty jandandy, әsirese qytay jazushylary batystyq әdeby teoriyagha, batys qoghamynyng janasha oilauyna mәn berdi. 1985 jyl әdebiyet teoriyasy jyly, әdebiyet әdistemesi jyly, mәdeniyet jyly deuge bolatyn tabysty jyl boldy. Sol kezde jazushy Han Shaugýng «Jazushy» jurnalynyng №4 sanynda  «Ádebiyet tamyry» atty maqalasyn jariyalady. Atalghan maqalada «әr últ әdebiyetining tereninde jatqan óz tamyry bolady, sol tamyr әrkimning tughan jerimen tikeley bite qaynasady» degen sózi úran bolyp, әr jazushy ózining týp tamyryn izdeumen ainalysty. Osy úran arqyly Qytayda «Tamyryn izdeushiler әdebiyeti» qalyptasty. Búnyng arghy negizi Sin dinastiyasy Guang Shýy patsha kezinde 1875 jyly Qytaydan 120 student shetel asyp, Batys mәdeniyetin, ghylymyn iygere bastady. Endigi kezekte qytay jerine kelip ornyqqan missionerler men shetelde oqyghan qytay studentteri Batystyng dini, taghy basqa baghyttaghy kitaptarynan 160-yn jan sala audaruda. Osylaysha, Qytaydyng dәstýrli mәdeniyeti soqqygha úshyrap, toqyrau kýiine týsti, qytaylardyng oilau, dýniyetanymynda ózgeris payda boldy.

Búl maqala «tamyryn izdeushiler» әdeby tendensiyasy jayly týsinik berip, atalmysh baghyttyng qytay әdebiyetining damuyna, qytaydyng últtyq bolmysyn tabuyna, jana qytay últynyng qalyptasuyna tikeley jәne janamalay tiygizgen әserine toqtalady, atalmysh әdeby ýrdisting әdebittegi róli turaly taldaydy.

Kilt sózder: tamyryn izdeu, әdebiyet tendensiyasy, әdebiyet aghymy, jaraly әdebiyet, keri oilau.

Kirispe

1979 jyldyng qazan aiynyng sonymen qarashanyng basynda «繁荣文艺创作- әdebiyet-kórkemónerdi damytu» taqyrybynda tórtinshi kezekti әdebiyet kongresi shaqyryldy [1]. Chjou Yannyng bayandamasynda sosialistik әdebiyet pen ónerdi odan әri damytu turaly úsynystar aityldy jәne osy kezdesude Den Syaopin songhy birneshe jyl ishinde jazylghan jaqsy әdeby jәne kórkem shygharmalardy joghary baghalady. Búl jazushylardy shygharmashylyq proseste  «ne jazu kerek jәne qalay jazu kerek?» degen súraqtargha iytermelep, ong ról atqaryp, jazushylyqqa qamshy basu boldy. 1980 jyly partiyanyng Ortalyq Komiyteti «文艺为人民服务，为社会主义服务 - әdebiyet pen óner halyq pen sosializmge qyzmet etedi» [2]  degen jalpy úranyn úsyndy. Osy úrandardan keyin qytay әdebiyetshileri «jana әdebiyet» jasaudy oilastyrdy. Mine, osy tarihy oqighadan qytay әdebiyetinde «伤痕-jaraly әdebiyet», «反思-keri oilau» әdebiyeti syndy әdeby tendensiyalar qalyptasty. Odan song «寻根文学-tamyryn izdeushiler» әdebiyetine úlasyp, qytay әdebiyetinde ýlken ózgerister bastaldy. Tarihy oqigha retinde 1984 jyly qarashada Hanchjouda（杭州）ótken «新时期文学的回顾与预测-Jana dәuirdegi әdebiyet: sholu jәne boljau» konferensiyasy ýlken manyzgha iye. Osy konferensiyada osy zamanghy әdebiyet qay baghytqa bet búru kerek, әdebiyette qanday taqyryptar kóterilu kerek syndy súraqtar talqylanylyp, úsynystar aityldy. Kezdesude 1985 jyldan keyingi tildik mәseleler, relyativizm, daosizm jәne mәdeny dәstýrler, sonday-aq modernizm siyaqty kóptegen ózekti taqyryptar qozghaldy. Pikirtalasqa qatysushylardyng ózi sol kezde zerttegen mәseleler «mәdeny tónkeristen» keyingi Qytaydaghy eng manyzdy әdeby qúbylys bolatynyn týsinbegen edi. Qatysushylar negizinen jas jәne orta jastaghy jazushylar men synshylar, negizinen Han Shaogun (韩少功), Ly Tuo（李拓）, Chjen IY（郑义）, Achen（阿城）, Ly Hanu (李杭育), U Lian(吴亮), Ly Chiynsiy(李庆西), Ly Honchjen(季红真), Huang Szypiyn(黄子平), Suy Szedun (许子东), Chen Syhe(陈思和) syndy әdebiyet ókilderi qatysyp, keyinirek olar «知青作家» – Bilimdi jas jazushylar dep ataldy. Ol jazushylar ózderin tolghandyratyn әdeby mәselelerdi ortagha saldy jәne әdebiyetting qazirgi jaghdayy jәne bolashaqta ne jazu kerektigi turaly óz pikirlerin bildirdi. Osy kezdesude bәrining oiy – mәdeniyet jәne kórkemónerdi әdebiyke engizu, sonymen qatar Batystqa elikteuidi dogharu, adam ómirin jaqsylap zerdelep, terendete jazu, sonymen birge «Qytay problemasyna» kóp kónil bólu kerek desti. Kezdesu barysynda A Chennyng «棋王-shahmat koroli», Markstin  «百年孤独-Jýz jyldyq jalghyzdyq» jәne Ma Yuannyng «冈底斯的诱惑 -Gandisting azghyruy» syndy shygharmalar kópshilikting nazaryn audaryp, talqylandy. Jazushylar әdebiyetti últtyq mәdeniyetti bildiretin qúral retinde qoldanugha sheshim qabyldap, olar әdebiyet salasyndaghy Nobeli syilyghyn alghan «百年孤独-Jýz jyldyq jalghyzdyq» enbegine kóbirek nazar audardy. «Jýz jyldyq jalghyzdyq» romany Qytay jazushylaryn Latyn Amerikasy mәdeniyetining siqyrly órnegimen tang qaldyrdy, sonymen qatar olar ózderining tanymal jәne dәstýrli mәdeniyetin osy romangha sýiene otyryp zerttey bastady. Osylaysha, Latyn Amerikasyndaghy siqyrly realizmdi salystyrmaly zertteu aimaqtyq mәdeny zertteulerding taghy bir baghytyn qalyptastyrdy. Mysaly, Den Nan (邓楠) jahandanu jaghdayynda últtyq әdebiyet pen últtyq mәdeny sәikestilikting boluyn ortagha saldy, sodan keyin olardyng arasyndaghy aiyrmashylyqtardy teoriyalyq innovasiyalar, metaforalyq jәne simvoldyq әdisterdi qoldanu, әngimeleu әdisterindegi úqsastyqtar men aiyrmashylyqtar túrghysynan zerttedi jәne dinge degen óz kózqarasyn bildirdi. Tarihy jaghdaylardyng shekteulerine baylanysty, «Jýz jyldyq jalghyzdyqty» qabyldau barysynda qytay jazushylary jazu daghdylary men taqyrypty tandaugha tym kóp kónil bóldi jәne últtyq mәdeniyettegi ýlken jetistikterin bildiru ýshin qoldanghan әdisterin tereng týsinu olar ýshin jana synaq boldy. Degenmen, qytay jazushylarynyng kókeyinde «Jýz jyldyq jalghyzdyq» romany sekildi Nobeli syilyghyn jenip alu degen maqsat túrdy.

Zertteu әdisteri

Maqalada qoldanylghan zertteu әdisteri: 1) bayandau (sipattau) әdisi: «tamyryn izdeushiler» әdeby baghyty men onyng ereksheligin aiqyndau; 2) jýieleu әdisi: atalmysh әdeby ýrdisti topqa bólip taldau; 3) salystyrmaly taldau әdisi: «tamyryn izdeushiler» әdeby baghytynda qalam tartqan ataqty jazushylar shygharmasynyng ishki ruhy, tilin taldau.

Taldau men nәtiyjeler

1985 jyldan bastap qytay jazushylary «mәdeniyet» jәne «últtyq tamyr» turaly teoriyalyq maqalalar jariyalady. Olar qytay әdebiyeti әlemdik әdebiyetpen dialog jýrgizu ýshin mәdeniyettanuda keng jәne tereng týrde mәdeny qazbalargha negizdelui kerek dep sanady;  Modernizasiya prosesining әseri olardy últtyq mәdeny ruhtyng «shyghu tegin» (zattardyng «tamyryn») izdeu dәstýrine qazirgi kózqaraspen qaraugha mәjbýr etti. Ótken әleumettik jәne sayasy sebepterge baylanysty býlingen últtyq ruhty qalpyna keltirip, «modernizasiya» prosesining berik negizin qamtamasyz etu kerek degen tújyrymgha keldi. Han Shaogun (韩少功) – búl әdeby baghyttyng belsendi qatysushylarynyng biri. Ol alghashqylardyng biri bolyp ózining «文学的“根”-Ádebiyetting tamyry» atty maqalasyn 1985 jyly jariyalady. Jazushynyng osy maqalasyn әdeby synshylar jana әdeby qozghalystyng «deklarasiyasy» retinde qarastyrady. Han Shaogun maqalada: «文学有“根”，文学之“根”应深植于民族传统说文化土壤里，根不深，则叶难茂-әdebiyetting tamyry bar jәne әdebiyetting tamyry últtyq dәstýrli mәdeniyetting tereng tamyrynda, tamyr tereng bolmasa, japyraqtyng ósui qiyn», - dep jazdy [3].

Osydan song әdebiyette «tamyr izdeu» tendensiyasyn nasihattaghan maqalalar birinen song biri jariyalandy. Atap aityp keter bolsaq, Chjen Vanlunnyng «我们的根-Bizding tamyrymyz», Ly Hanuyding «理一理我们的“根”- Bizding tamyrymyzdy rasionalizasiyalau», Achynnyng «文化制约着人类-Mәdeniyetting adamzatty shekteui» jәne Chjen IYding «跨越文化断裂带-Mәdeniyetting kemshilikterin toltyru» syndy, taghy basqa maqalalar [4]. Sol kezde qalyptasqan tamyryn izdeushiler әdebiyeti jana jahandanu zamanynda qytaylyqtargha kerek azyq boldy. Tamyr izdeu әdebiyetining tarihy óte kýrdeli. Qarapayym sózben aitqanda, búl әdeby baghyt payda bolatyn aimaq búrynghydan mýldem ózgeshe. Ádeby shygharmalar men qúbylystardy týsindirgen kezde, biz neghúrlym tolyq týsinu ýshin olardy kenirek kontekste qarastyruymyz kerek. Tamyr izdegen әdebiyetke basynda Qytaydyng mәdeniyetine batystyq zamanauy oiynyng jan-jaqty әser etu kezenin bastan ótkerdi. Reformalar men ashyqtyq materialdyq órkeniyette aitarlyqtay progreske әkelip qana qoymay, batys qoghamyna Qytaygha XVIII-XIX ghasyrlardaghy klassikalyq әdeby jәne kórkemdik tendensiyalardan XX ghasyrdaghy әrtýrli modernistik jәne postmodernistik teoriyalargha enuge mýmkindik berdi. Búl qytay әdebiyetining qazirgi zamanyn anyq kórsetti, sonymen birge búl qytay turaly batystyq oilau tendensiyalarynyng әrtýrli alandaushylyqtaryna baylanysty kýrdelene týsti.

Tamyryn izdeushiler әdebiyetin erekshelikterine, uaqytyna qaray ýsh topqa bólip qaraymyz:

1-top. «Mәdeny tónkeristen» keyin últtyq mәdeniyetting negizderin qayta týsinu jәne retke keltiru, sonymen qatar qazirgi revolusiyalardyng dәstýrli qytay mәdeniyetine keltirgen ziyany turaly taldaudy negizge alghan әdebiyetshiler. Ókildik avtorlar – Szya Pinva jәne Chjun Achyn.

2-top. Ekinshisi – dәstýrli mәdeniyet pen últtyq psihologiyadaghy qazirgi sayasy tolqulardyng tereng tamyrlaryn zertteu. Eng tiptik shygharmalar – Han Shaogunnyng "爸爸爸" jәne Van Aniiyding "小鲍庄".

3-top. Áleumettik modernizasiyanyng daghdarysynda «últtyng tamyryn» nemese «moralidyq aurany» tabu, qazirgi qalalyq mәdeniyetting qatygezdigin jәne adamnyng ruhany qúndylyghynyng diylemmasyn saqtau syndy taqyryptardy kóteru. Ókilderi: Chjen Vanlon, Ly Hanuy jәne de Mo Yannyn, Chjan Chjenchjynyng enbekteri osy ýshinshi topqa say [5].

Mine, osylay tarihy oqighalargha baylanysty «tamyryn izdeushiler» tendensiyasynyng qúryluyna alghysharttar jasalyp, 1984 jyly resmy týrde tendensiyanyng negizi qalandy. Biz jogharyda «tamyryn izdeushiler» tendensiyasynyng qalyptasuynyng alghysharttary, tendensiyasynyng qalyptasuy, onyng syrtqy jәne ishki motivasiyasyn, Qytay әdebiyetin «modernizasiyalau» ýlgisin, tamyrlardy izdeuge baghyttalghan әdebiyetshilerding syny kózqarastary men zertteulerimen qatar, tendensiyanyng kezendik әri formalyq ereksheligin anyq bayqay alamyz.

XX ghasyrdyng songhy eki onjyldyghy, sózsiz, Qytaydaghy eng manyzdy dәuirlerding biri boldy. Osy qysqa jiyrma jyl ishinde halyqaralyq ghylymnyn, tehnikanyng jәne aqparattyng joghary damu dengeyimen jәne ekonomikalyq integrasiya tendensiyasynyng kórinisimen «jahandanu» qarqyny tez qarqynmen ósude. Reformalau men ashyqtyqqa úmtyla otyryp, Qytay úzaq uaqyttan keyin syrtqa esik ashty, urbanizasiya qarqynyn jedeldetti jәne jahandanu syn-tegeurinderine janasha kózqaraspen qarady. Prosess barysynda adamdar barlyq búryshtardan kóptegen halyqaralyq mәdeny aqparatty qabyldady, olardyng aqyl-oylary bosatylyp, tújyrymdamalary janartyldy. Sayasatta da, ekonomikada da, iydeologiyalyq jәne mәdeny jetekshi qalalarda da tarihta tereng revolusiya boldy, nәtiyjesinde dәstýrlerden mýldem ózgeshe kóptegen sapaly faktorlar payda boldy.

Jahandanu jaghdayynda qytay әdebiyetine eriksiz halyqaralyq mәdeniyet әser etedi. Qazirgi zamanghy batystyq filosofiyalyq oy men modernistik әdeby oidyng aghynymen qazirgi sana jazushylardyng iydeologiyalyq sanasyna ene bastady. Olar býgingi sanamen ómirdi bayqaugha, ómirdi bastan keshiruge, qogham men ómirdi joghary jәne tereng dengeyde oilaugha jәne týsinuge qoldana bastady. Mәdeny jahandanu qazirgi qytay әdebiyeti ýshin siyrek kezdesetin jәne iske asyrylmaghan tarihy mýmkindikter ashty, sonymen qatar shyghys jәne batys mәdeniyetteri arasynda qyzu qaqtyghystar men eki jaqty tandau tudyrdy.

IYdentifikasiya (身份认同 – identity) bastapqyda adamnyng jeke basyn bildiretin filosofiyalyq jәne logikalyq úghym boldy, keyin psihoanaliz bir kezderi jeke bas psihologiyalyq daghdarys problemasyn shygharmashylyqpen almastyrdy. Ózin-ózi tanudyng búl teoriyasy әrkimning jeke basynyng sanaly sezimi, birligine degen úmtylysy jәne belgili bir ómirlik nemese ómirlik iydealdardyng sәikestigi. Ózin-ózi tanudyng búl týri adamnyng jas kezinde qalyptasady, sondyqtan jas kezinde ózin-ózi tanudyng auyr daghdarysy bolady. Eger siz ózinizding kim ekeninizdi, ómirinizding maqsatyn jәne basqalargha qalay qarau kerektigin, osynday negizgi sanany sәtti anyqtay almasanyz, búl shatasugha jәne ómirding әr týrli sәtsizdikterine әkeledi. Jeke bas mәselesin adam nemese mәdeny túlgha problemasyna ainaldyru ýshin ol kelesi mәselelerdi sheshui kerek: «men kimmin?», «men qaydan keldim?», «men qayda bara jatyrmyn?» degen súraqtar ózin-ózi rastau standartyna ie jәne adamdar nemese mәdeniyetter әlemmen til tabysqan kezde belgili bir baghytqa ie bolady. Jeke bas mәselesi mәdeny dәstýrler problemasymen tyghyz baylanysty [6].

Ashyq esik sayasatynan keyin qytaylyqtar osy nәrseni joghaltqanday boldy.  Qytay halqy da sayasy jәne tez ekonomikalyq ózgeristerding әserinen ózderining qayda bara jatqanyn, baghytyn tolyq týsine almady. Mine, osy jaghdayda «tamyr izdeu» últtyq mәdeniyettegi alandaushylyq pen daghdarystyng seziminen tuyndady, búl jazushylardyng mәdeny ústanymy men úmtylysyn kórsetti. Olar últtyq mәdeniyetti ózin-ózi tanu arqyly odan әri oyatu kerek degen oidy ústandy. Olardyng oiynda tek osylay ghana últtyq mәdeniyetti qayta janghyrtyp, últ retinde ózgemen teng bolamyz dep iydentifikasiyalanu ýrdisi jýrdi.

«Tamyryn izdeushiler» tendensiyasynyng jazushylary ózderining shygharmashylyq tәjiriybesinde iydentifikasiyalanu prosesin qalay jýzege asyru jayynda olar úzaq oilanyp, últtyq mәdeniyetting ózindik sәikestigin rastau ýshin birneshe әdisterdi qoldandy. Tamyr izdeytin birqatar avtorlardyng mәtinderin zerdeledik.

Ózin-ózi sәikestendirudi rastau prosesinde tamyr izdeushiler tendensiyasynyng avtorlary aldymen qytay tilining ómirshendigi men ruhaniyatyn jandandyru jәne kórsetu ýshin óz shygharmalarynda qytay tilining dәstýrli órnegine oralugha tyrysady. Tilding әdebiyet ýshin manyzdylyghy әrqashan joghary boldy. Dybys pen maghynany biriktiretin jýie retinde ol әdeby qúraly bolyp tabylady. Jergilikti til men jergilikti mәdeniyet bir-birimen tyghyz baylanysty jәne jergilikti tildegi bilim beru qúrylymyn, últtyq oilau tәsilin, psihikalyq jaghdaydy bildiredi. Sondyqtan shyghys pen batys arasyndaghy ghasyrlyq mәdeny qaqtyghysta ziyaly qauym qytay tilining ózgeruine asa nazar audardy. Han Shaogun osyghan baylanysty: «当一切都行将被汹涌 的主流文明无情的整容，当一切地貌、器具、习俗、制度、观念对现代化的 抗拒都力不从心的时候，惟有语言可以从历史的 深处延伸而来,成为民族最后的指纹，最后的遗产- bәri tasqyndap damyp ejelden kele jatqan órkeniyetti ayausyz ózgertken kezde, reliefting barlyq formalary, tehnikasy, әdet-ghúryptary, jýieleri men tújyrymdamalary modernizasiyagha qarsy túra almaytyn kezde, tek til tarihtyng tereninen shyghatyn songhy sausaq izi jәne últtyng songhy múrasy bola alady», - dedi.  Búl sózderdi «tamyr izdeushi» jazushylardyng jalpy dauysy retinde de qarastyrugha bolady [7].

Dәstýrli qytay órnekterine oralu arqyly ózindik ereksheligin tapqan «tamyr izdeushiler» tendensiyasynyng tiptik avtorlary – Achyn men Szya Pinva. Olar birge klassikalyq qytay tilin qaytarugha dayyn әri ol iske asa qúshtarlyqpen kiristi. Qytay jazuynyng «白描-konturly suret» sipattamalaryn múra etu negizinde olar jeke týsterge bay zamanauy qayta qúrudy jýzege asyrdy jәne «tamyr izdeushiler» әdebiyetining mәdeny sәikestigi ýshin qúndy lingvistikalyq әreket jasady. Fransuz aghartushylyghynyng izashary Voliter Qytay әdebiyeti turaly: «qytay shygharmalary basqa shyghys elderining stiylinen mýldem ózgeshe bolatyn aqyldy qúrylym men qarapayym shynayylyq basym», - dep tang qaldy. Múnda Voliter dәstýrli qytay әdeby tilining basty ereksheligin, tilding stilidik sipattamasyn atap ótti, yaghny ol qysqa sózderding kómegimen «ekspressivtilikke» nazar audarady.

Tamyr izdeushiler tendensiyasynyng ókilderi óz tuyndylarynyng formasynda «jergilikti әdebiyetti» negizge aldy. Shyghu sebebin aityp óter bolsaq, Materiktik Qytay, әsirese «Mәdeny revolusiya» kezeninen keyin, sol kezendegi romandarda aimaqtar men әdet-ghúryptardyng sipattamalary tolyqtay berilmegen nemese joghalyp ketken. 1980-jyldary kóptegen jazushylar halyqtyng әdet-ghúrpy men belgili bir aimaqtardaghy adamdardyng kýndelikti ómirin kórkem әdebiyette týsindirdi jәne jeke adamnyng taghdyryn qogham men últtyq tarihtyng tereng kórinisimen biriktiruge bolatynyn negizge aldy. Sujettik taqyryptardy tanday otyryp, tamyr izdeuge baghyttalghan әdebiyet avtorlary negizinen auyl ómirin romandarynyng nysany retinde paydalanady. Múnday taqyryptar qazirgi qala ómirining beynesinen ózgeshe. Tamyryn izdeu tendensiyasynyng әdeby shygharmalarynda oqyrman әdemi әri bay sipattalghan peyzajdyq suretter men dәstýrli mәdeniyetting júrnaqtary, әdet-ghúryptardy kóre alamyz.  Shygharmalardyng búl erekshe sipattamalaryna sýiensek, múnday taqyryp qazirgi damyp kele jatqan qoghamda qozghalatyn taqyryptargha qayshy keledi. Biraq tuyndylardyng tereng maghynasy túrghysynan tamyryn izdeushi tendensiyasynyng әdebiyet avtorlary da qazirgi zamannyng ózindik týrin qayta qúrdy [8].

Osy baghyttardaghy shygharmalardy mysalgha keltirer bolsaq, Szya Pinvanyng birqatar esseleri men romandarynda, onyng ishinde Shenisiyding tauly aimaqtarynyng tabighy jәne mәdeny landshafttarynyng sipattamalary bar. Ly Hanuyding Chjeszyandaghy Gechuan ózeni manyndaghy halyqtardyng әdet-ghúryptaryn zertteuge arnalghan birqatar romandary bar.

Ly Ruyding Shanisy provinsiyasynyng Lulyan aimaghynyng jergilikti tarihy men әdet-ghúrpynyng keremet beynesi onyng shygharmalarynda kórinis tapqan.

Lu Sinvudyng «钟鼓楼-qonyrau jәne baraban múnarasy» jәne «四牌楼- tórt múnara» jәne taghy basqa kólemdi júmystarynda Beyjing qalasyndaghy qarapayym azamattar ómirining әrtýrli aspektilerindegi әleumettik ózgerister men mәdeny ózgerister arasyndaghy baylanysty surettegen.

Tamyr izdeuding kóptegen teoriyalary 1984 jyly Hanchjouda ótken konferensiyadan keyin jariyalanghandyqtan, búl konferensiya әrqashan tamyr izdeytin әdebiyet ókilining manyzdy bastauy retinde qarastyryldy jәne jogharyda atalghan teoriyalardyng arqasynda tamyr izdeytin әdebiyetting maqsaty «mәdeniyetting tamyryna» úmtylu ekendigi anyqtaldy. Ádeby oidyng tamyryn izdeytin tendensiyasy men tamyr izdeytin alghashqy júmystardyng baghyty arasyndaghy aiyrmashylyqtar men baylanystar az taldanady. Sonymen qatar, tamyr izdeytin avtorlardyng aldynghy jәne keyingi tuyndylaryna jalpy taldau az, biraq betinde mәdeniyetti kórsete alatyn jeke júmystar tiptik retinde tandalady. Keybir teoretikter A Chenning zertteuine baylanysty bylay dedi: Ádebiyetshiler úzaq uaqyt boyy A Chynnyn  shygharma jazuda sheshushi әser etetin óte manyzdy faktordy, atap aitqanda, «tariyh» faktoryn elemedi. Tarihtyng әseri A Chennyng shygharmashylyq oilauy men estetikalyq psihologiyasyn tamyr izdeytin basqa jazushylardan mýldem ózgeshe etti, búl onyng ereksheligi» [9]. Shyn mәninde, qazirgi әdeby ýrdisterding tez ózgeruine baylanysty zertteushiler jazushy shygharmasynyng dәiektiligin jәne ýzdiksiz jәne tolyq teoriyalyq damu mýmkindigin zertteuge az uaqyt arnady. Sonymen, tamyr izdeytin әdebiyetting ýrdisindegi osy «tarihi» faktordy elemeu tek A Chyngha ghana emes, sonymen qatar, tamyr izdeytin basqa avtorlargha da tәn. Búl manyzdylyq tek júmysty qúruda ghana emes, teoriyalardy damytuda da kórinedi. Ádebiyet tarihy әrqashan Han Shaogunnyng «爸爸爸», Van Aniidyng «Syaobaojuan», A Chynnyng «Shahmat patshasy» jәne t.b. tamyrlardy izdeytin әdebiyetting ókili retinde qarastyrdy jәne olar dәstýrli mәdeniyetting teriske shygharyluyn, auytquyn jәne rastaluyn osy shygharmalar arqyly kórsete bildi.

Shyn mәninde, tamyr izdeytin jazushylardyng óz tuyndylaryn týsinui jәne tamyr izdeuding teoriyalyq damuy Hanchjoudaghy konferensiyadan keyingi «mәdeniyet» pen «tamyr»  teoriyasyna qatty әser etti. Mysaly, A Chyn búl turaly bylay deydi: «如果说中国传统是孔子、老子、庄子的东西，那确确实实是从中国的生活当中来 – Eger Qytay dәstýri Konfusiy, Laoszy jәne Chjuan szy materialy bolsa, onda olar is jýzinde Qytay ómirinen alynghan», «我们作为中国人，生活在自己的环境里面 –Biz qytaylyq bolghandyqtan, ómir de óz oinalamyzda», yaghny «无儒不在 – búl ilimder bolmasa basqalary da bolmaydy» [10]. Mәdeny revolusiyanyng ayaqtaluymen jazushylar taghy da әdebiyetting qoghamdy aghartu turaly aita bastady. Ádebiyet tarihynyng damuyna sýiensek, aghartu taqyryby tórtinshi mamyr kezeninde shygharmashylyqtyng basty nazarynda boldy. 1980-jyldardaghy aghartushylyqty tórtinshi mamyr әdebiyeti taqyrybynyng jalghasy retinde qarastyrugha bolady, ol últtyng jan dýniyesin ózgertedi. Tamyr izdeytin әdebiyet qazirgi gumanistik qamqorlyqty tolyghymen beyneleytin bayandau taqyrybynda aghartushylyq sana men dәstýrli mәdeniyetting ýilesimin qoldanady. Tarih taqyryptaryn tandau túrghysynan tamyr izdeytin әdebiyet halyqtyng dәstýrli mәdeniyetining negizine kóbirek enedi jәne dәstýrli mәdeniyetke tereng ýniluden túrady, búl sonymen qatar tamyr izdeytin әdebiyetting negizgi ruhany qúndylyghy bolyp tabylady. Dәstýrli әdebiyetterdi izdeu kezinde búl negizinen konfusiyshildik, daosizm jәne dәstýrli mәdeniyettegi interpretasiya kóbeiinen kórinedi. Konfusiy mәdeniyeti – dәstýrli qytay mәdeniyetining ortalyghy jәne konfusiyshildik, daosizm jәne interpretasiyanyng ýsh mektebi shygharmalarda bir-birimen tyghyz baylanysady jәne bir-birine kirikti.  Van Aniy Konfusiy mәdeniyetining negizgi iydeyasynyng ainalasynda meyirimdi jәne әdil «Syaobao chjuandy» jazdy. Daos mәdeniyetine keletin bolsaq, A Chyn «Shahmat patshasynda» oqyrmangha jaqsy týsinik berdi. Basty keyipker Van ómir boyy shahmatty ómir retinde kóredi. Ol ynta men algha úmtylusyzdyqtyng shekarasyna jetip, aqyrynda daosizmdegi «天人合一–adam men tabighattyng birlesuine» [11, 108-b.] keldi.

Tamyryn izdeushiler tendensiyasy belgili bir dәrejede tilge de óz әserin tiygizdi.  Áriyne, әdebiyette til әriyne birinshi orynda túrady. Jazushy ózining stiyline baylanysty romandy qúrastyrghanda oqighany sipattau kezinde emosiyasyna, shygharmanyng atmosferasyna baylanysty sózdi, sóileu stiylin tandaydy. Sol sebepti shygharmalar әrtýrli bolyp keledi. Degenmen, әr dәuirding ózine tәn sóileu formasy, sózderdi qoldanu ýlgisi bolady. Tamyryn izdeushiler tendensiyasynyng ókilderining negizgi oiy qayta oralu jәne últtyng negizine oralu bolghandyqtan, olar barynsha ózderining týpki tamyr, tughan jerine say sóileu stiylin, dialekt, formasyn negizge aldy. Taghy bir aitatyn jayt, búl kezenning jazushylary jogharyda aitqan tarihty negizge alghannan keyin klassikalyq qytay әdebiyetindegi jyr, miyf, anyzdardy óz shygharmalaryna qosyp jazdy.

Mysaly, Han Shaogunnyng «爸爸爸» romanynda ol 古代词语 – kóne sózderdi qoldanudy jón kórdi. Shygharmadan ýzindi keltirer bolsaq: «妈妈赶来， 横眉横眼地把他拉走， 有时还拍着巴掌， 拍着大腿， 蓬头散发地破口大骂。骂一句，在大腿弯子里抹一下， 据说这样就能增强语言的恶毒。 “黑天良的， 遭瘟病的，要砍脑壳的！ 渠是一个宝（蠢） 崽， 你们欺侮一个宝崽， 几多毒辣呀！ 老天爷你长眼呀， 你视呀， 要不是吾， 这些家伙何事会从娘肚子里拱出来？ 他们吃谷米， 还没长成个人样， 就烂肝烂肺， 欺侮吾娘崽呀！ ……”» [8].  Shygharmadaghy 鸡头寨 – Chjitou auylynyng adamdary ‘看’ sózining oryna ‘视’ny, ‘说 ’ sózining oryna ‘话’ny, ‘站立‘sózining ornyna ’倚', ‘睡觉’ sózining ornyna ‘卧’,‘他' sózin‘渠’ne auystyryp jazghan. Romanda múnday tildi qoldanu Chjitou auylynyng aimaqtyq erekshelikterin tolyghymen kórsetedi, sonymen qatar romannyng estetikasyn arttyrady.

Oqyrmandar búl kezendi oqy otyryp, jazushylar óz shygharmalarynda 方言–dialektpen qatar, 俚语–sleng sózderdi, balaghat sózderdi de kóre alady. Búnyng bәri jazushylardyng shynayy týrde halyqtyng tilin kórsetui ýshin edi.

Jazushy kórkem әdebiyet tújyrymdamasyn ózgertuge iytermelegen ómir perspektivasyndaghy ózgeristerdi baqylaydy jәne sony negizge alady. «Tamyryn izdeushiler» tendensiyasynyng ókilderi qytaydyng eski әdebiyetine nazar audaryp, miftik formany qúrudyng jana әdisin tapty. Mifologiyanyng mәni kóp qyrly jәne әdebiyetting tamyr izdeuge degen mәdeny úmtylysy mifologiyagha kem degende ýsh aspekt boyynsha sәikes keledi: Birinshiden, mifologiyanyng praktikalyq funksiyasy túrghysynan búl qarapayym adamdardyng tabighy ghalamgha jәne adamzattyng bastapqy ruhany minez-qúlqyna reaksiyasy. Marks: «kez-kelgen mif qiyal men qiyaldy tabighy kýshterdi jenu, tabighy kýshterge ýstemdik etu jәne tabighy kýshterdi elestetu ýshin qoldanady»,-dep sendi. Ár halyqtyng óz mifteri men anyzdary bar. Mifologiyada olar ghalamnyng payda boluy men adamzattyng payda boluy turaly oilaryn, sonday-aq emosiyalar men jel, janbyr, kýn kýrkireui, aidaharlar, jylandar, jolbarystar jәne adam etikasy arasyndaghy baylanysty týsinedi. Mifologiya gumanistik tarihtyng qaynar kózi bolyp tabylady jәne onyng ruhy últtyng gumanistik tarihyna enedi. Tamyr izdeytin әdebiyet tarihty mifologiyalyq formalardy qúratyn, osy tereng jәne ejelgi miftermen baylanysatyn jәne sol alys jәne júmbaq tarihy qúpiyalarmen baylanysatyn shygharmalar arqyly izdeydi. Belgili bir mifologiyalyq atmosferany qúrady, sonymen qatar, odan shabyt pen týsinik alu ýshin osy atmosferada joghalyp ketken tarihy suretterdi modeli dep týsinu manyzdy. Mine, búl «tamyr izdeushi» әdebiyet pen mifologiya arasyndaghy alghashqy sәikestik. Ekinshiden, mifologiya qazirgi zamanghy ónerdin, ghylymnyn, filosofiyanyng jәne dinning bastauy retinde mifologiya adam ruhynyng qiyalynyng bastapqy jalpy kórinisi bolyp tabylady. Qarapayym adamdardyng újymdyq beysanasy mifologiyada әrtýrli arhetipter týrinde ashylady. Ónerdi újymdyq beysanalyq dengeyge jalghyz kópir retinde qarastyrylady. Osylaysha, qazirgi adamdardyng minez-qúlyq ýlgilerin modelideu arqyly qazirgi adamdardyng ómirinde jasyrylghan әrtýrli ejelgi arhetipter ashylady. Osy sezimder men qazirgi zamanghy adamdardyng ómir saltyna sәikes belgili bir týsinik berdi. Búl óz shygharmalarynda tamyr izdeytin jazushylar jasaghan әreket. Ýshinshi, mifologiyanyng metaforalyq jәne simvoldyq funksiyasy – tamyr izdeytin әdebiyet pen mifologiya arasyndaghy baylanystyng taghy bir nýktesi. Mifologiyalyq oilaugha tәn belgisi – simvolizm. Simvolizmning búl týri keng taraldy. Rasionaldy oilau tújyrymdamalyq logikalyq oilau arqyly jýzege asyrylady, al mifologiyalyq oilau beyneler jýiesining metaforalaryna sýiene otyryp jýzege asyrylady. Gegeli mifologiyalyq oilaudyng osy sipattamasy turaly: «ejelgi adamdar mif jasau dәuirinde poeziya atmosferasynda ómir sýrdi». Tamyryn izdeushiler tendensiyasynyng subektivti maqsaty – tarihy baylanys jәne tarih pen mәdeniyetting múrasyn zertteu. Mifterding «tamyryn izdeushiler» tendensiyasyndaghy kórinisin ekige bólsek bolady: 1.  Shygharma tabighat pen tariyhqa virtualdy mifter týrinde jauap beredi, emosionaldy keskin jýiesi arqyly tarihty qalpyna keltiredi jәne bizding últtyng әleumettik jәne mәdeny formalaryna elikteydi. Álemdi qúru miyfi siyaqty barlyq úqsas әngimeler jabyq ortada jýredi jәne búl jabyq orta qúldyrap jatqan klan elining prototiypi bolyp tabylady. [12, 155-b]. Qytay feodaldyq qoghamynyng avtokratiyalyq biyligi tuysqandyqqa negizdelgen patriarhaldy jýiening arqasynda qol jetkizildi. 《爸爸爸》enbegindegi 鸡头寨-Chjitou auyly,《古船》-daghy Liva mekeni jәne 《小鲍庄》shygharmasyndaghy Syaobaojuan auyly – búl klandar týrinde ómir sýretin kishkentay aimaqtar. Ár týrli halyqtyq әdet-ghúryptar, adam etikasy, etiyket jәne minez-qúlyq qan tuystarynyng kishkentay aimaghynda damydy. 2. Álemdi qúru turaly panoramalyq mifter týrindegi romandardan aiyrmashylyghy, tamyrlardy izdeuge baghyttalghan romandar qarapayym adamdardyng minez-qúlyq әdetteri arqyly dәstýrli mәdeniyetting shekteuli jaghdayynda adamdardyng oilau tәsili men minez-qúlqyn zertteydi jәne tarih pen mәdeniyetting әserinen qarapayym adamdardyng ómirlik kózqarastary men ómir sýru jaghdaylaryn bildiredi. Avtordyng kózqarasy shyndyqty mýmkindiginshe ainalyp ótedi jәne shyndyq payda bolghannan keyin tarihtyng boluyna taralady. Sondyqtan onyng naqty minez-qúlqy shyndyqtyng maghynasyn ghana emes, sonymen birge jinaqtau retinde de aiqyn kórinedi – beysanalyq psihologiyalyq jәne minez-qúlyq tendensiyalarynyng jinaqtaluy. Búl mifologiyagha úqsas. Mifologiyadaghy keyipkerlerding minez-qúlqy –búl ejelgi adamdardyng újymdyq beysanalyq jiyntyghy jәne múnday shygharmalar újymdyq beysananyng baqylauyndaghy keyipkerlerding qalypty ómirin sanaly týrde ashady. Búl túrghyda múnday tuyndylardyng syrtqy formasy shynayy romangha úqsas bolghanymen, olar mifologiyagha jaqyn. Adaldyq, sypayylyq jәne әdildik – búl dәstýrli qytay mәdeniyeti ornatqan minez-qúlyq kodeksteri, mektepting negizi retinde otbasynyng qajettiligi turaly ilim bar. Tarihy ózgerister barysynda ol halyqtyq әdet-ghúryptar men foliklorgha biriktirildi. «Syaobaojuanda» Laochja izgilik pen әdildikting kórinisi jәne Chjen Vanlong shygharmalaryndaghy keyipkerde osy qasiyetterge iye. Szya Pinva, Ly Hanu de dәstýrli saltanatty keskindemege jana jarqyn týster qosqandy únatady, búl jana nәrseler aldynda jýrekting dәstýrli tolquyn kórsetedi [13, 180-b].

Qorytyndy

Qytaydyng әdebiyet salasynda «jaraly әdebiyetten», «keri oilau әdebiyetine» ótip, odan әdebiyet baghytynda reformalar jýrgizilip, realistik baghytty ústanghan kóp baghdarly osy zaman әdebiyeti qalyptasty. Osy kezende úshqyr qiyalymen tartymdy fantastikany úlastyryp óz «tamyryn izdeushiler» әdebiyeti damy bastady. Qytay sahnasynda (tipti óz tughan jerine) tabanyn myqtap tiregen, dәstýrli әdeby shenberdi búzghan, biraq qytaylyq (4 mamyrdan bergi) jana әdebiyet dәstýrine (gumanizmning әlemge ortaq qúndylyqtaryna) jaqsy múra qaldyrghan, túsausyz da jankeshti, daryndy da enbekshil qalamgerler payda bolady.

Olar kýshti fantastikalyq quat pen batyl innovasiyalyqqa toly, san qyrly, asa qiyalshyl da elestetkish, beyneleuge sheber, erekshe subektivti sezim әlemin jasady. Mysalgha, dýldýl minip gharyshty sharlady, syrly transsendentti obektivti dýniyeni somdap, aiqyn avangardtyq reng berdi. Osylaysha,  qytaylyq siqyrly realizm resmy týrde damydy.

Ádebiyette qytay әdeby synshylarynyng sózimen aitqanda «ghasyrlyq auru», «ótirik jazu», «jalghyzdyqty jyrlau» taqyryptarynda jazyp, «alda jýrgender» әdebiyeti payda boldy. Qoryta kelgende, búdan búrynghy әdebiyet sayasy reng alyp, adamgershilikti basty maqsat etip jazu arqyly adamdy tәrbiyeleu qúraly boldy. Al 1985 jyldan keyingi әdebiyet naghyz qoghamnyng shyndyghyn jazugha kiristi, aqty aq, qarany qara dep búrynghy qoghamda qalyptasqan zandylyqtardyng tas-talqanyn shygharyp, óz oqyrmandaryna janasha oilaudy ýiretti. Oqyrman әdebiyet adamdy tәrbiyeleydi degen úghymgha kýdikpen qaray bastady, biraq jazushylar keregindi sýzip alu ózine baylanysty degen kózqarasty ústandy. Áriyne, Qytaydyng sayasy jýiesi men ekonomikalyq jýiesi ýlken ózgeristerge úshyraghan kezde, eski sana men eski iydeyalar adamdardyng sanasynyng terendiginde qalady. Tamyr izdeytin avtorlar adamnyng minez-qúlqyn olardy bildiru ýshin osy eski sana men eski iydeyalardyng tasymaldaushysy retinde qoldanady. Bir jaghynan, olar shyndyq pen biregeylik turaly tarihy týsinikterdi kórsetedi, al, ekinshi jaghynan, olar mifologiyanyng belgili bir sipattamalaryn kórsetetin stilidi algha tartady.

PAYDALANYLGhAN ÁDEBIYETTER TIZIMI

1. 陈鹏：《把握文艺方向，繁荣文艺创作》， «人文天下»jurnaly，2014年12月刊，总第37期 (Avtor: Chyn Pyn)  15.06.2023.

2. 浓德乐主编。中国现当代学（上册）北京:«高等教育出版社»,-1986-376页

3. 韩少功:《世界：灵魂的声音》长春：吉林人民出版社，1996 -215页

4. 李杭育：《理一理我们的‘根’》«作家»jurnaly，1985年6月总第6期(Avtor: Han Shau Gýn)  15.06.2023.

5. 贺桂梅:《“新启蒙”知识档案》，北京大学出版社，2010年3月-387页

6. 洪子诚：《中国当代文学史》北京大学出版社出版，2023年 503页

7. 邓楠《论寻根文学的美学追求[J]. 批评世界》jurnaly 2005(1). (Avtor: Dyng Nәn) 15.10.2023.

8. 李洁非：《寻根文学：更新的开始 （1944—1985) 》《当代作家评论》jurnaly. (Avtor: Ly Jiyepi) 1995年第4期。18.06.2023.

9. 韩少功：《信息社会与文学前景》,《新创作》jurnaly,1985年第1期。总第十六期,第43-47页。7.06.2023(Avtor: Han Shau Gýn)

10. 金莉莉：《中国现当代文学史（上）》教学大纲. 08.08.2022. Osy zaman әdebiyetinen leksiya. 15.05.2023

11. Abdyraqyn Núrhalyq “Jana zaman Qytay әdebiyeti: oqu qúraly”, Ál-Faraby atyn. QazÚU.- Almaty: Qazaq un-ti, 2013.-217b

12. N.Abdyraqyn, Á. Biysenbaeva. Qazirgi zaman qytay әdebiyeti (I bólim): oqu qúraly. – Almaty: Daryn, 2022. – 219 b.

13. N.Abdyraqyn, Á. Biysenbaeva. Qazirgi zaman qytay әdebiyeti (II bólim): oqu qúraly. – Almaty: Daryn, 2023. – 206 b.

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz