اڭداتپا. 1985 جىلدان كەيىن قىتايدىڭ ادەبيەت سالاسىندا وتە ۇلكەن وزگەرىس پايدا بولدى. سول جىلدارى قىتاي ادەبيەتىندە سىن جانرى وتە قاتتى جانداندى، اسىرەسە قىتاي جازۋشىلارى باتىستىق ادەبي تەورياعا، باتىس قوعامىنىڭ جاڭاشا ويلاۋىنا ءمان بەردى. 1985 جىل ادەبيەت تەورياسى جىلى، ادەبيەت ادىستەمەسى جىلى، مادەنيەت جىلى دەۋگە بولاتىن تابىستى جىل بولدى. سول كەزدە جازۋشى حان شاۋگۇڭ «جازۋشى» جۋرنالىنىڭ №4 سانىندا  «ادەبيەت تامىرى» اتتى ماقالاسىن جاريالادى. اتالعان ماقالادا «ءار ۇلت ادەبيەتىنىڭ تەرەڭىندە جاتقان ءوز تامىرى بولادى، سول تامىر اركىمنىڭ تۋعان جەرىمەن تىكەلەي بىتە قايناسادى» دەگەن ءسوزى ۇران بولىپ، ءار جازۋشى ءوزىنىڭ ءتۇپ تامىرىن ىزدەۋمەن اينالىستى. وسى ۇران ارقىلى قىتايدا «تامىرىن ىزدەۋشىلەر ادەبيەتى» قالىپتاستى. بۇنىڭ ارعى نەگىزى تسين ديناستياسى گۋاڭ ءشۇي پاتشا كەزىندە 1875 جىلى قىتايدان 120 ستۋدەنت شەتەل اسىپ، باتىس مادەنيەتىن، عىلىمىن يگەرە باستادى. ەندىگى كەزەكتە قىتاي جەرىنە كەلىپ ورنىققان ميسسيونەرلەر مەن شەتەلدە وقىعان قىتاي ستۋدەنتتەرى باتىستىڭ ءدىني، تاعى باسقا باعىتتاعى كىتاپتارىنان 160-ىن جان سالا اۋدارۋدا. وسىلايشا، قىتايدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى سوققىعا ۇشىراپ، توقىراۋ كۇيىنە ءتۇستى، قىتايلاردىڭ ويلاۋ، دۇنيەتانىمىندا وزگەرىس پايدا بولدى.

بۇل ماقالا «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» ادەبي تەندەنتسياسى جايلى تۇسىنىك بەرىپ، اتالمىش باعىتتىڭ قىتاي ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا، قىتايدىڭ ۇلتتىق بولمىسىن تابۋىنا، جاڭا قىتاي ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي جانە جانامالاي تيگىزگەن اسەرىنە توقتالادى، اتالمىش ادەبي ءۇردىستىڭ ادەبيتتەگى ءرولى تۋرالى تالدايدى.

كىلت سوزدەر: تامىرىن ىزدەۋ، ادەبيەت تەندەنتسياسى، ادەبيەت اعىمى، جارالى ادەبيەت، كەرى ويلاۋ.

كىرىسپە

1979 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ سوڭىمەن قاراشانىڭ باسىندا «繁荣文艺创作- ادەبيەت-كوركەمونەردى دامىتۋ» تاقىرىبىندا ءتورتىنشى كەزەكتى ادەبيەت كونگرەسى شاقىرىلدى [1]. چجوۋ ياننىڭ بايانداماسىندا سوتسياليستىك ادەبيەت پەن ونەردى ودان ءارى دامىتۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلدى جانە وسى كەزدەسۋدە دەن سياوپين سوڭعى بىرنەشە جىل ىشىندە جازىلعان جاقسى ادەبي جانە كوركەم شىعارمالاردى جوعارى باعالادى. بۇل جازۋشىلاردى شىعارماشىلىق پروتسەستە  «نە جازۋ كەرەك جانە قالاي جازۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراقتارعا يتەرمەلەپ، وڭ ءرول اتقارىپ، جازۋشىلىققا قامشى باسۋ بولدى. 1980 جىلى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى «文艺为人民服务，为社会主义服务 - ادەبيەت پەن ونەر حالىق پەن سوتسياليزمگە قىزمەت ەتەدى» [2]  دەگەن جالپى ۇرانىن ۇسىندى. وسى ۇرانداردان كەيىن قىتاي ادەبيەتشىلەرى «جاڭا ادەبيەت» جاساۋدى ويلاستىردى. مىنە، وسى تاريحي وقيعادان قىتاي ادەبيەتىندە «伤痕-جارالى ادەبيەت»، «反思-كەرى ويلاۋ» ادەبيەتى سىندى ادەبي تەندەنتسيالار قالىپتاستى. ودان سوڭ «寻根文学-تامىرىن ىزدەۋشىلەر» ادەبيەتىنە ۇلاسىپ، قىتاي ادەبيەتىندە ۇلكەن وزگەرىستەر باستالدى. تاريحي وقيعا رەتىندە 1984 جىلى قاراشادا حانچجوۋدا（杭州）وتكەن «新时期文学的回顾与预测-جاڭا داۋىردەگى ادەبيەت: شولۋ جانە بولجاۋ» كونفەرەنتسياسى ۇلكەن ماڭىزعا يە. وسى كونفەرەنتسيادا وسى زامانعى ادەبيەت قاي باعىتقا بەت بۇرۋ كەرەك، ادەبيەتتە قانداي تاقىرىپتار كوتەرىلۋ كەرەك سىندى سۇراقتار تالقىلانىلىپ، ۇسىنىستار ايتىلدى. كەزدەسۋدە 1985 جىلدان كەيىنگى تىلدىك ماسەلەلەر، رەلياتيۆيزم، داوسيزم جانە مادەني داستۇرلەر، سونداي-اق مودەرنيزم سياقتى كوپتەگەن وزەكتى تاقىرىپتار قوزعالدى. پىكىرتالاسقا قاتىسۋشىلاردىڭ ءوزى سول كەزدە زەرتتەگەن ماسەلەلەر «مادەني توڭكەرىستەن» كەيىنگى قىتايداعى ەڭ ماڭىزدى ادەبي قۇبىلىس بولاتىنىن تۇسىنبەگەن ەدى. قاتىسۋشىلار نەگىزىنەن جاس جانە ورتا جاستاعى جازۋشىلار مەن سىنشىلار، نەگىزىنەن حان شاوگۋن (韩少功), لي تۋو（李拓）، چجەن ي（郑义）، اچەڭ（阿城）، لي حانيۋ (李杭育), ۋ لياڭ(吴亮), لي چيڭسي(李庆西), لي حوڭچجەن(季红真), حۋاڭ تسزىپيڭ(黄子平), سيۋي تسزەدۋن (许子东), چەن سىحە(陈思和) سىندى ادەبيەت وكىلدەرى قاتىسىپ، كەيىنىرەك ولار «知青作家» – ءبىلىمدى جاس جازۋشىلار دەپ اتالدى. ول جازۋشىلار وزدەرىن تولعاندىراتىن ادەبي ماسەلەلەردى ورتاعا سالدى جانە ادەبيەتتىڭ قازىرگى جاعدايى جانە بولاشاقتا نە جازۋ كەرەكتىگى تۋرالى ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. وسى كەزدەسۋدە ءبارىنىڭ ويى – مادەنيەت جانە كوركەمونەردى ادەبيكە ەنگىزۋ، سونىمەن قاتار باتىستقا ەلىكتەۋىدى دوعارۋ، ادام ءومىرىن جاقسىلاپ زەردەلەپ، تەرەڭدەتە جازۋ، سونىمەن بىرگە «قىتاي پروبلەماسىنا» كوپ كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەستى. كەزدەسۋ بارىسىندا ا چەننىڭ «棋王-شاحمات كورولى»، ماركستىڭ  «百年孤独-ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» جانە ما يۋاننىڭ «冈底斯的诱惑 -گاڭديستىڭ ازعىرۋى» سىندى شىعارمالار كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋدارىپ، تالقىلاندى. جازۋشىلار ادەبيەتتى ۇلتتىق مادەنيەتتى بىلدىرەتىن قۇرال رەتىندە قولدانۋعا شەشىم قابىلداپ، ولار ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىن العان «百年孤独-ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» ەڭبەگىنە كوبىرەك نازار اۋداردى. «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانى قىتاي جازۋشىلارىن لاتىن امەريكاسى مادەنيەتىنىڭ سيقىرلى ورنەگىمەن تاڭ قالدىردى، سونىمەن قاتار ولار وزدەرىنىڭ تانىمال جانە ءداستۇرلى مادەنيەتىن وسى رومانعا سۇيەنە وتىرىپ زەرتتەي باستادى. وسىلايشا، لاتىن امەريكاسىنداعى سيقىرلى رەاليزمدى سالىستىرمالى زەرتتەۋ ايماقتىق مادەني زەرتتەۋلەردىڭ تاعى ءبىر باعىتىن قالىپتاستىردى. مىسالى، دەن نان (邓楠) جاھاندانۋ جاعدايىندا ۇلتتىق ادەبيەت پەن ۇلتتىق مادەني سايكەستىلىكتىڭ بولۋىن ورتاعا سالدى، سودان كەيىن ولاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى تەوريالىق يننوۆاتسيالار، مەتافورالىق جانە سيمۆولدىق ادىستەردى قولدانۋ، اڭگىمەلەۋ ادىستەرىندەگى ۇقساستىقتار مەن ايىرماشىلىقتار تۇرعىسىنان زەرتتەدى جانە دىنگە دەگەن ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىردى. تاريحي جاعدايلاردىڭ شەكتەۋلەرىنە بايلانىستى، «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتى» قابىلداۋ بارىسىندا قىتاي جازۋشىلارى جازۋ داعدىلارى مەن تاقىرىپتى تاڭداۋعا تىم كوپ كوڭىل ءبولدى جانە ۇلتتىق مادەنيەتتەگى ۇلكەن جەتىستىكتەرىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانعان ادىستەرىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ولار ءۇشىن جاڭا سىناق بولدى. دەگەنمەن، قىتاي جازۋشىلارىنىڭ كوكەيىندە «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانى سەكىلدى نوبەل سىيلىعىن جەڭىپ الۋ دەگەن ماقسات تۇردى.

زەرتتەۋ ادىستەرى

ماقالادا قولدانىلعان زەرتتەۋ ادىستەرى: 1) بايانداۋ (سيپاتتاۋ) ءادىسى: «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» ادەبي باعىتى مەن ونىڭ ەرەكشەلىگىن ايقىنداۋ; 2) جۇيەلەۋ ءادىسى: اتالمىش ادەبي ءۇردىستى توپقا ءبولىپ تالداۋ; 3) سالىستىرمالى تالداۋ ءادىسى: «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» ادەبي باعىتىندا قالام تارتقان اتاقتى جازۋشىلار شىعارماسىنىڭ ىشكى رۋحى، ءتىلىن تالداۋ.

تالداۋ مەن ناتيجەلەر

1985 جىلدان باستاپ قىتاي جازۋشىلارى «مادەنيەت» جانە «ۇلتتىق تامىر» تۋرالى تەوريالىق ماقالالار جاريالادى. ولار قىتاي ادەبيەتى الەمدىك ادەبيەتپەن ديالوگ جۇرگىزۋ ءۇشىن مادەنيەتتانۋدا كەڭ جانە تەرەڭ تۇردە مادەني قازبالارعا نەگىزدەلۋى كەرەك دەپ سانادى;  مودەرنيزاتسيا پروتسەسىنىڭ اسەرى ولاردى ۇلتتىق مادەني رۋحتىڭ «شىعۋ تەگىن» (زاتتاردىڭ «تامىرىن») ىزدەۋ داستۇرىنە قازىرگى كوزقاراسپەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى. وتكەن الەۋمەتتىك جانە ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇلىنگەن ۇلتتىق رۋحتى قالپىنا كەلتىرىپ، «مودەرنيزاتسيا» پروتسەسىنىڭ بەرىك نەگىزىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى. حان شاوگۋن (韩少功) – بۇل ادەبي باعىتتىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىلارىنىڭ ءبىرى. ول العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءوزىنىڭ «文学的“根”-ادەبيەتتىڭ تامىرى» اتتى ماقالاسىن 1985 جىلى جاريالادى. جازۋشىنىڭ وسى ماقالاسىن ادەبي سىنشىلار جاڭا ادەبي قوزعالىستىڭ «دەكلاراتسياسى» رەتىندە قاراستىرادى. حان شاوگۋن ماقالادا: «文学有“根”，文学之“根”应深植于民族传统说文化土壤里，根不深，则叶难茂-ادەبيەتتىڭ تامىرى بار جانە ادەبيەتتىڭ تامىرى ۇلتتىق ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ تەرەڭ تامىرىندا، تامىر تەرەڭ بولماسا، جاپىراقتىڭ ءوسۋى قيىن»، - دەپ جازدى [3].

وسىدان سوڭ ادەبيەتتە «تامىر ىزدەۋ» تەندەنتسياسىن ناسيحاتتاعان ماقالالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاريالاندى. اتاپ ايتىپ كەتەر بولساق، چجەن ۆانلۋننىڭ «我们的根-ءبىزدىڭ تامىرىمىز»، لي ءحانيۋيدىڭ «理一理我们的“根”- ءبىزدىڭ تامىرىمىزدى راتسيوناليزاتسيالاۋ»، اچىڭنىڭ «文化制约着人类-مادەنيەتتىڭ ادامزاتتى شەكتەۋى» جانە چجەن ءيدىڭ «跨越文化断裂带-مادەنيەتتىڭ كەمشىلىكتەرىن تولتىرۋ» سىندى، تاعى باسقا ماقالالار [4]. سول كەزدە قالىپتاسقان تامىرىن ىزدەۋشىلەر ادەبيەتى جاڭا جاhاندانۋ زامانىندا قىتايلىقتارعا كەرەك ازىق بولدى. تامىر ىزدەۋ ادەبيەتىنىڭ تاريحى وتە كۇردەلى. قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، بۇل ادەبي باعىت پايدا بولاتىن ايماق بۇرىنعىدان مۇلدەم وزگەشە. ادەبي شىعارمالار مەن قۇبىلىستاردى تۇسىندىرگەن كەزدە، ءبىز نەعۇرلىم تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن ولاردى كەڭىرەك كونتەكستە قاراستىرۋىمىز كەرەك. تامىر ىزدەگەن ادەبيەتكە باسىندا قىتايدىڭ مادەنيەتىنە باتىستىق زاماناۋي ويىنىڭ جان-جاقتى اسەر ەتۋ كەزەڭىن باستان وتكەردى. رەفورمالار مەن اشىقتىق ماتەريالدىق وركەنيەتتە ايتارلىقتاي پروگرەسكە اكەلىپ قانا قويماي، باتىس قوعامىنا قىتايعا XVIII-XIX عاسىرلارداعى كلاسسيكالىق ادەبي جانە كوركەمدىك تەندەنتسيالاردان XX عاسىرداعى ءارتۇرلى مودەرنيستىك جانە پوستمودەرنيستىك تەوريالارعا ەنۋگە مۇمكىندىك بەردى. بۇل قىتاي ادەبيەتىنىڭ قازىرگى زامانىن انىق كورسەتتى، سونىمەن بىرگە بۇل قىتاي تۋرالى باتىستىق ويلاۋ تەندەنتسيالارىنىڭ ءارتۇرلى الاڭداۋشىلىقتارىنا بايلانىستى كۇردەلەنە ءتۇستى.

تامىرىن ىزدەۋشىلەر ادەبيەتىن ەرەكشەلىكتەرىنە، ۋاقىتىنا قاراي ءۇش توپقا ءبولىپ قارايمىز:

1-توپ. «مادەني توڭكەرىستەن» كەيىن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ نەگىزدەرىن قايتا ءتۇسىنۋ جانە رەتكە كەلتىرۋ، سونىمەن قاتار قازىرگى رەۆوليۋتسيالاردىڭ ءداستۇرلى قىتاي مادەنيەتىنە كەلتىرگەن زيانى تۋرالى تالداۋدى نەگىزگە العان ادەبيەتشىلەر. وكىلدىك اۆتورلار – تسزيا پينۆا جانە چجۋن اچىڭ.

2-توپ. ەكىنشىسى – ءداستۇرلى مادەنيەت پەن ۇلتتىق پسيحولوگياداعى قازىرگى ساياسي تولقۋلاردىڭ تەرەڭ تامىرلارىن زەرتتەۋ. ەڭ تيپتىك شىعارمالار – حان شاوگۋننىڭ "爸爸爸" جانە ۆان ءانيدىڭ "小鲍庄".

3-توپ. الەۋمەتتىك مودەرنيزاتسيانىڭ داعدارىسىندا «ۇلتتىڭ تامىرىن» نەمەسە «مورالدىق اۋرانى» تابۋ، قازىرگى قالالىق مادەنيەتتىڭ قاتىگەزدىگىن جانە ادامنىڭ رۋحاني قۇندىلىعىنىڭ ديلەمماسىن ساقتاۋ سىندى تاقىرىپتاردى كوتەرۋ. وكىلدەرى: چجەن ۆانلوڭ، لي حانيۋي جانە دە مو ياننىڭ، چجان چجەنچجىنىڭ ەڭبەكتەرى وسى ءۇشىنشى توپقا ساي [5].

مىنە، وسىلاي تاريحى وقيعالارعا بايلانىستى «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» تەندەنتسياسىنىڭ قۇرىلۋىنا العىشارتتار جاسالىپ، 1984 جىلى رەسمي تۇردە تەندەنتسيانىڭ نەگىزى قالاندى. ءبىز جوعارىدا «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» تەندەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العىشارتتارى، تەندەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋى، ونىڭ سىرتقى جانە ىشكى موتيۆاتسياسىن، قىتاي ادەبيەتىن «مودەرنيزاتسيالاۋ» ۇلگىسىن، تامىرلاردى ىزدەۋگە باعىتتالعان ادەبيەتشىلەردىڭ سىني كوزقاراستارى مەن زەرتتەۋلەرىمەن قاتار، تەندەنتسيانىڭ كەزەڭدىك ءارى فورمالىق ەرەكشەلىگىن انىق بايقاي الامىز.

XX عاسىردىڭ سوڭعى ەكى ونجىلدىعى، ءسوزسىز، قىتايداعى ەڭ ماڭىزدى داۋىرلەردىڭ ءبىرى بولدى. وسى قىسقا جيىرما جىل ىشىندە حالىقارالىق عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ جانە اقپاراتتىڭ جوعارى دامۋ دەڭگەيىمەن جانە ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا تەندەنتسياسىنىڭ كورىنىسىمەن «جاھاندانۋ» قارقىنى تەز قارقىنمەن وسۋدە. رەفورمالاۋ مەن اشىقتىققا ۇمتىلا وتىرىپ، قىتاي ۇزاق ۋاقىتتان كەيىن سىرتقا ەسىك اشتى، ۋربانيزاتسيا قارقىنىن جەدەلدەتتى جانە جاھاندانۋ سىن-تەگەۋرىندەرىنە جاڭاشا كوزقاراسپەن قارادى. پروتسەسس بارىسىندا ادامدار بارلىق بۇرىشتاردان كوپتەگەن حالىقارالىق مادەني اقپاراتتى قابىلدادى، ولاردىڭ اقىل-ويلارى بوساتىلىپ، تۇجىرىمدامالارى جاڭارتىلدى. ساياساتتا دا، ەكونوميكادا دا، يدەولوگيالىق جانە مادەني جەتەكشى قالالاردا دا تاريحتا تەرەڭ رەۆوليۋتسيا بولدى، ناتيجەسىندە داستۇرلەردەن مۇلدەم وزگەشە كوپتەگەن ساپالى فاكتورلار پايدا بولدى.

جاھاندانۋ جاعدايىندا قىتاي ادەبيەتىنە ەرىكسىز حالىقارالىق مادەنيەت اسەر ەتەدى. قازىرگى زامانعى باتىستىق فيلوسوفيالىق وي مەن مودەرنيستىك ادەبي ويدىڭ اعىنىمەن قازىرگى سانا جازۋشىلاردىڭ يدەولوگيالىق ساناسىنا ەنە باستادى. ولار بۇگىنگى سانامەن ءومىردى بايقاۋعا، ءومىردى باستان كەشىرۋگە، قوعام مەن ءومىردى جوعارى جانە تەرەڭ دەڭگەيدە ويلاۋعا جانە تۇسىنۋگە قولدانا باستادى. مادەني جاھاندانۋ قازىرگى قىتاي ادەبيەتى ءۇشىن سيرەك كەزدەسەتىن جانە ىسكە اسىرىلماعان تاريحي مۇمكىندىكتەر اشتى، سونىمەن قاتار شىعىس جانە باتىس مادەنيەتتەرى اراسىندا قىزۋ قاقتىعىستار مەن ەكى جاقتى تاڭداۋ تۋدىردى.

يدەنتيفيكاتسيا (身份认同 – identity) باستاپقىدا ادامنىڭ جەكە باسىن بىلدىرەتىن فيلوسوفيالىق جانە لوگيكالىق ۇعىم بولدى، كەيىن پسيحواناليز ءبىر كەزدەرى جەكە باس پسيحولوگيالىق داعدارىس پروبلەماسىن شىعارماشىلىقپەن الماستىردى. ءوزىن-ءوزى تانۋدىڭ بۇل تەورياسى اركىمنىڭ جەكە باسىنىڭ سانالى سەزىمى، بىرلىگىنە دەگەن ۇمتىلىسى جانە بەلگىلى ءبىر ومىرلىك نەمەسە ومىرلىك يدەالداردىڭ سايكەستىگى. ءوزىن-ءوزى تانۋدىڭ بۇل ءتۇرى ادامنىڭ جاس كەزىندە قالىپتاسادى، سوندىقتان جاس كەزىندە ءوزىن-ءوزى تانۋدىڭ اۋىر داعدارىسى بولادى. ەگەر ءسىز ءوزىڭىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى، ءومىرىڭىزدىڭ ماقساتىن جانە باسقالارعا قالاي قاراۋ كەرەكتىگىن، وسىنداي نەگىزگى سانانى ءساتتى انىقتاي الماساڭىز، بۇل شاتاسۋعا جانە ءومىردىڭ ءار ءتۇرلى ساتسىزدىكتەرىنە اكەلەدى. جەكە باس ماسەلەسىن ادام نەمەسە مادەني تۇلعا پروبلەماسىنا اينالدىرۋ ءۇشىن ول كەلەسى ماسەلەلەردى شەشۋى كەرەك: «مەن كىممىن؟»، «مەن قايدان كەلدىم؟»، «مەن قايدا بارا جاتىرمىن؟» دەگەن سۇراقتار ءوزىن-ءوزى راستاۋ ستاندارتىنا يە جانە ادامدار نەمەسە مادەنيەتتەر الەممەن ءتىل تابىسقان كەزدە بەلگىلى ءبىر باعىتقا يە بولادى. جەكە باس ماسەلەسى مادەني داستۇرلەر پروبلەماسىمەن تىعىز بايلانىستى [6].

اشىق ەسىك ساياساتىنان كەيىن قىتايلىقتار وسى نارسەنى جوعالتقانداي بولدى.  قىتاي حالقى دا ساياسي جانە تەز ەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ اسەرىنەن وزدەرىنىڭ قايدا بارا جاتقانىن، باعىتىن تولىق تۇسىنە المادى. مىنە، وسى جاعدايدا «تامىر ىزدەۋ» ۇلتتىق مادەنيەتتەگى الاڭداۋشىلىق پەن داعدارىستىڭ سەزىمىنەن تۋىندادى، بۇل جازۋشىلاردىڭ مادەني ۇستانىمى مەن ۇمتىلىسىن كورسەتتى. ولار ۇلتتىق مادەنيەتتى ءوزىن-ءوزى تانۋ ارقىلى ودان ءارى وياتۋ كەرەك دەگەن ويدى ۇستاندى. ولاردىڭ ويىندا تەك وسىلاي عانا ۇلتتىق مادەنيەتتى قايتا جاڭعىرتىپ، ۇلت رەتىندە وزگەمەن تەڭ بولامىز دەپ يدەنتيفيكاتسيالانۋ ءۇردىسى ءجۇردى.

«تامىرىن ىزدەۋشىلەر» تەندەنتسياسىنىڭ جازۋشىلارى وزدەرىنىڭ شىعارماشىلىق تاجىريبەسىندە يدەنتيفيكاتسيالانۋ پروتسەسىن قالاي جۇزەگە اسىرۋ جايىندا ولار ۇزاق ويلانىپ، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ وزىندىك سايكەستىگىن راستاۋ ءۇشىن بىرنەشە ادىستەردى قولداندى. تامىر ىزدەيتىن بىرقاتار اۆتورلاردىڭ ماتىندەرىن زەردەلەدىك.

ءوزىن-ءوزى سايكەستەندىرۋدى راستاۋ پروتسەسىندە تامىر ىزدەۋشىلەر تەندەنتسياسىنىڭ اۆتورلارى الدىمەن قىتاي ءتىلىنىڭ ومىرشەڭدىگى مەن رۋحانياتىن جانداندىرۋ جانە كورسەتۋ ءۇشىن ءوز شىعارمالارىندا قىتاي ءتىلىنىڭ ءداستۇرلى ورنەگىنە ورالۋعا تىرىسادى. ءتىلدىڭ ادەبيەت ءۇشىن ماڭىزدىلىعى ارقاشان جوعارى بولدى. دىبىس پەن ماعىنانى بىرىكتىرەتىن جۇيە رەتىندە ول ادەبي قۇرالى بولىپ تابىلادى. جەرگىلىكتى ءتىل مەن جەرگىلىكتى مادەنيەت ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى جانە جەرگىلىكتى تىلدەگى ءبىلىم بەرۋ قۇرىلىمىن، ۇلتتىق ويلاۋ ءتاسىلىن، پسيحيكالىق جاعدايدى بىلدىرەدى. سوندىقتان شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى عاسىرلىق مادەني قاقتىعىستا زيالى قاۋىم قىتاي ءتىلىنىڭ وزگەرۋىنە اسا نازار اۋداردى. حان شاوگۋن وسىعان بايلانىستى: «当一切都行将被汹涌 的主流文明无情的整容，当一切地貌、器具、习俗、制度、观念对现代化的 抗拒都力不从心的时候，惟有语言可以从历史的 深处延伸而来،成为民族最后的指纹，最后的遗产- ءبارى تاسقىنداپ دامىپ ەجەلدەن كەلە جاتقان وركەنيەتتى اياۋسىز وزگەرتكەن كەزدە، رەلەفتىڭ بارلىق فورمالارى، تەحنيكاسى، ادەت-عۇرىپتارى، جۇيەلەرى مەن تۇجىرىمدامالارى مودەرنيزاتسياعا قارسى تۇرا المايتىن كەزدە، تەك ءتىل تاريحتىڭ تەرەڭىنەن شىعاتىن سوڭعى ساۋساق ءىزى جانە ۇلتتىڭ سوڭعى مۇراسى بولا الادى»، - دەدى.  بۇل سوزدەردى «تامىر ىزدەۋشى» جازۋشىلاردىڭ جالپى داۋىسى رەتىندە دە قاراستىرۋعا بولادى [7].

ءداستۇرلى قىتاي ورنەكتەرىنە ورالۋ ارقىلى وزىندىك ەرەكشەلىگىن تاپقان «تامىر ىزدەۋشىلەر» تەندەنتسياسىنىڭ تيپتىك اۆتورلارى – اچىن مەن تسزيا پينۆا. ولار بىرگە كلاسسيكالىق قىتاي ءتىلىن قايتارۋعا دايىن ءارى ول ىسكە اسا قۇشتارلىقپەن كىرىستى. قىتاي جازۋىنىڭ «白描-كونتۋرلى سۋرەت» سيپاتتامالارىن مۇرا ەتۋ نەگىزىندە ولار جەكە تۇستەرگە باي زاماناۋي قايتا قۇرۋدى جۇزەگە اسىردى جانە «تامىر ىزدەۋشىلەر» ادەبيەتىنىڭ مادەني سايكەستىگى ءۇشىن قۇندى لينگۆيستيكالىق ارەكەت جاسادى. فرانتسۋز اعارتۋشىلىعىنىڭ ءىزاشارى ۆولتەر قىتاي ادەبيەتى تۋرالى: «قىتاي شىعارمالارى باسقا شىعىس ەلدەرىنىڭ ستيلىنەن مۇلدەم وزگەشە بولاتىن اقىلدى قۇرىلىم مەن قاراپايىم شىنايىلىق باسىم»، - دەپ تاڭ قالدى. مۇندا ۆولتەر ءداستۇرلى قىتاي ادەبي ءتىلىنىڭ باستى ەرەكشەلىگىن، ءتىلدىڭ ستيلدىك سيپاتتاماسىن اتاپ ءوتتى، ياعني ول قىسقا سوزدەردىڭ كومەگىمەن «ەكسپرەسسيۆتىلىككە» نازار اۋدارادى.

تامىر ىزدەۋشىلەر تەندەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى ءوز تۋىندىلارىنىڭ فورماسىندا «جەرگىلىكتى ادەبيەتتى» نەگىزگە الدى. شىعۋ سەبەبىن ايتىپ وتەر بولساق، ماتەريكتىك قىتاي، اسىرەسە «مادەني رەۆوليۋتسيا» كەزەڭىنەن كەيىن، سول كەزەڭدەگى رومانداردا ايماقتار مەن ادەت-عۇرىپتاردىڭ سيپاتتامالارى تولىقتاي بەرىلمەگەن نەمەسە جوعالىپ كەتكەن. 1980-جىلدارى كوپتەگەن جازۋشىلار حالىقتىڭ ادەت-عۇرپى مەن بەلگىلى ءبىر ايماقتارداعى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىن كوركەم ادەبيەتتە ءتۇسىندىردى جانە جەكە ادامنىڭ تاعدىرىن قوعام مەن ۇلتتىق تاريحتىڭ تەرەڭ كورىنىسىمەن بىرىكتىرۋگە بولاتىنىن نەگىزگە الدى. سيۋجەتتىك تاقىرىپتاردى تاڭداي وتىرىپ، تامىر ىزدەۋگە باعىتتالعان ادەبيەت اۆتورلارى نەگىزىنەن اۋىل ءومىرىن روماندارىنىڭ نىسانى رەتىندە پايدالانادى. مۇنداي تاقىرىپتار قازىرگى قالا ءومىرىنىڭ بەينەسىنەن وزگەشە. تامىرىن ىزدەۋ تەندەنتسياسىنىڭ ادەبي شىعارمالارىندا وقىرمان ادەمى ءارى باي سيپاتتالعان پەيزاجدىق سۋرەتتەر مەن ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ جۇرناقتارى، ادەت-عۇرىپتاردى كورە الامىز.  شىعارمالاردىڭ بۇل ەرەكشە سيپاتتامالارىنا سۇيەنسەك، مۇنداي تاقىرىپ قازىرگى دامىپ كەلە جاتقان قوعامدا قوزعالاتىن تاقىرىپتارعا قايشى كەلەدى. بىراق تۋىندىلاردىڭ تەرەڭ ماعىناسى تۇرعىسىنان تامىرىن ىزدەۋشى تەندەنتسياسىنىڭ ادەبيەت اۆتورلارى دا قازىرگى زاماننىڭ وزىندىك ءتۇرىن قايتا قۇردى [8].

وسى باعىتتارداعى شىعارمالاردى مىسالعا كەلتىرەر بولساق، تسزيا پينۆانىڭ بىرقاتار ەسسەلەرى مەن روماندارىندا، ونىڭ ىشىندە شەنسيدىڭ تاۋلى ايماقتارىنىڭ تابيعي جانە مادەني لاندشافتتارىنىڭ سيپاتتامالارى بار. لي ءحانيۋيدىڭ چجەتسزيانداعى گەچۋان وزەنى ماڭىنداعى حالىقتاردىڭ ادەت-عۇرىپتارىن زەرتتەۋگە ارنالعان بىرقاتار روماندارى بار.

لي ءرۋيدىڭ شانسي پروۆينتسياسىنىڭ ليۋليان ايماعىنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ كەرەمەت بەينەسى ونىڭ شىعارمالارىندا كورىنىس تاپقان.

ليۋ سينۆۋدىڭ «钟鼓楼-قوڭىراۋ جانە بارابان مۇناراسى» جانە «四牌楼- ءتورت مۇنارا» جانە تاعى باسقا كولەمدى جۇمىستارىندا بەيجىڭ قالاسىنداعى قاراپايىم ازاماتتار ءومىرىنىڭ ءارتۇرلى اسپەكتىلەرىندەگى الەۋمەتتىك وزگەرىستەر مەن مادەني وزگەرىستەر اراسىنداعى بايلانىستى سۋرەتتەگەن.

تامىر ىزدەۋدىڭ كوپتەگەن تەوريالارى 1984 جىلى حانچجوۋدا وتكەن كونفەرەنتسيادان كەيىن جاريالانعاندىقتان، بۇل كونفەرەنتسيا ارقاشان تامىر ىزدەيتىن ادەبيەت وكىلىنىڭ ماڭىزدى باستاۋى رەتىندە قاراستىرىلدى جانە جوعارىدا اتالعان تەوريالاردىڭ ارقاسىندا تامىر ىزدەيتىن ادەبيەتتىڭ ماقساتى «مادەنيەتتىڭ تامىرىنا» ۇمتىلۋ ەكەندىگى انىقتالدى. ادەبي ويدىڭ تامىرىن ىزدەيتىن تەندەنتسياسى مەن تامىر ىزدەيتىن العاشقى جۇمىستاردىڭ باعىتى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار مەن بايلانىستار از تالدانادى. سونىمەن قاتار، تامىر ىزدەيتىن اۆتورلاردىڭ الدىڭعى جانە كەيىنگى تۋىندىلارىنا جالپى تالداۋ از، بىراق بەتىندە مادەنيەتتى كورسەتە الاتىن جەكە جۇمىستار تيپتىك رەتىندە تاڭدالادى. كەيبىر تەورەتيكتەر ا چەننىڭ زەرتتەۋىنە بايلانىستى بىلاي دەدى: ادەبيەتشىلەر ۇزاق ۋاقىت بويى ا چىننىڭ  شىعارما جازۋدا شەشۋشى اسەر ەتەتىن وتە ماڭىزدى فاكتوردى، اتاپ ايتقاندا، «تاريح» فاكتورىن ەلەمەدى. تاريحتىڭ اسەرى ا چەننىڭ شىعارماشىلىق ويلاۋى مەن ەستەتيكالىق پسيحولوگياسىن تامىر ىزدەيتىن باسقا جازۋشىلاردان مۇلدەم وزگەشە ەتتى، بۇل ونىڭ ەرەكشەلىگى» [9]. شىن مانىندە، قازىرگى ادەبي ۇردىستەردىڭ تەز وزگەرۋىنە بايلانىستى زەرتتەۋشىلەر جازۋشى شىعارماسىنىڭ دايەكتىلىگىن جانە ۇزدىكسىز جانە تولىق تەوريالىق دامۋ مۇمكىندىگىن زەرتتەۋگە از ۋاقىت ارنادى. سونىمەن، تامىر ىزدەيتىن ادەبيەتتىڭ ۇردىسىندەگى وسى «تاريحي» فاكتوردى ەلەمەۋ تەك ا چىنعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، تامىر ىزدەيتىن باسقا اۆتورلارعا دا ءتان. بۇل ماڭىزدىلىق تەك جۇمىستى قۇرۋدا عانا ەمەس، تەوريالاردى دامىتۋدا دا كورىنەدى. ادەبيەت تاريحى ارقاشان حان شاوگۋننىڭ «爸爸爸»، ۆان انيدىڭ «سياوباوجۋان»، ا چىننىڭ «شاحمات پاتشاسى» جانە ت.ب. تامىرلاردى ىزدەيتىن ادەبيەتتىڭ وكىلى رەتىندە قاراستىردى جانە ولار ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ تەرىسكە شىعارىلۋىن، اۋىتقۋىن جانە راستالۋىن وسى شىعارمالار ارقىلى كورسەتە ءبىلدى.

شىن مانىندە، تامىر ىزدەيتىن جازۋشىلاردىڭ ءوز تۋىندىلارىن ءتۇسىنۋى جانە تامىر ىزدەۋدىڭ تەوريالىق دامۋى حانچجوۋداعى كونفەرەنتسيادان كەيىنگى «مادەنيەت» پەن «تامىر»  تەورياسىنا قاتتى اسەر ەتتى. مىسالى، ا چىن بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى: «如果说中国传统是孔子、老子、庄子的东西，那确确实实是从中国的生活当中来 – ەگەر قىتاي ءداستۇرى كونفۋتسي، لاوتسزى جانە چجۋان تسزى ماتەريالى بولسا، وندا ولار ءىس جۇزىندە قىتاي ومىرىنەن الىنعان»، «我们作为中国人，生活在自己的环境里面 ء–بىز قىتايلىق بولعاندىقتان، ءومىر دە ءوز وينالامىزدا»، ياعني «无儒不在 – بۇل ىلىمدەر بولماسا باسقالارى دا بولمايدى» [10]. مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ اياقتالۋىمەن جازۋشىلار تاعى دا ادەبيەتتىڭ قوعامدى اعارتۋ تۋرالى ايتا باستادى. ادەبيەت تاريحىنىڭ دامۋىنا سۇيەنسەك، اعارتۋ تاقىرىبى ءتورتىنشى مامىر كەزەڭىندە شىعارماشىلىقتىڭ باستى نازارىندا بولدى. 1980-جىلدارداعى اعارتۋشىلىقتى ءتورتىنشى مامىر ادەبيەتى تاقىرىبىنىڭ جالعاسى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى، ول ۇلتتىڭ جان دۇنيەسىن وزگەرتەدى. تامىر ىزدەيتىن ادەبيەت قازىرگى گۋمانيستىك قامقورلىقتى تولىعىمەن بەينەلەيتىن بايانداۋ تاقىرىبىندا اعارتۋشىلىق سانا مەن ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ ۇيلەسىمىن قولدانادى. تاريح تاقىرىپتارىن تاڭداۋ تۇرعىسىنان تامىر ىزدەيتىن ادەبيەت حالىقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ نەگىزىنە كوبىرەك ەنەدى جانە ءداستۇرلى مادەنيەتكە تەرەڭ ۇڭىلۋدەن تۇرادى، بۇل سونىمەن قاتار تامىر ىزدەيتىن ادەبيەتتىڭ نەگىزگى رۋحاني قۇندىلىعى بولىپ تابىلادى. ءداستۇرلى ادەبيەتتەردى ىزدەۋ كەزىندە بۇل نەگىزىنەن كونفۋتسيشىلدىك، داوسيزم جانە ءداستۇرلى مادەنيەتتەگى ينتەرپرەتاتسيا كوبەيۋىنەن كورىنەدى. كونفۋتسي مادەنيەتى – ءداستۇرلى قىتاي مادەنيەتىنىڭ ورتالىعى جانە كونفۋتسيشىلدىك، داوسيزم جانە ينتەرپرەتاتسيانىڭ ءۇش مەكتەبى شىعارمالاردا ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىسادى جانە ءبىر-بىرىنە كىرىكتى.  ۆان اني كونفۋتسي مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى يدەياسىنىڭ اينالاسىندا مەيىرىمدى جانە ءادىل «سياوباو چجۋاندى» جازدى. داوس مادەنيەتىنە كەلەتىن بولساق، ا چىن «شاحمات پاتشاسىندا» وقىرمانعا جاقسى تۇسىنىك بەردى. باستى كەيىپكەر ۆان ءومىر بويى شاحماتتى ءومىر رەتىندە كورەدى. ول ىنتا مەن العا ۇمتىلۋسىزدىقتىڭ شەكاراسىنا جەتىپ، اقىرىندا داوسيزمدەگى «天人合一–ادام مەن تابيعاتتىڭ بىرلەسۋىنە» [11, 108-ب.] كەلدى.

تامىرىن ىزدەۋشىلەر تەندەنتسياسى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تىلگە دە ءوز اسەرىن تيگىزدى.  ارينە، ادەبيەتتە ءتىل ارينە ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. جازۋشى ءوزىنىڭ ستيلىنە بايلانىستى روماندى قۇراستىرعاندا وقيعانى سيپاتتاۋ كەزىندە ەموتسياسىنا، شىعارمانىڭ اتموسفەراسىنا بايلانىستى ءسوزدى، سويلەۋ ءستيلىن تاڭدايدى. سول سەبەپتى شىعارمالار ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. دەگەنمەن، ءار ءداۋىردىڭ وزىنە ءتان سويلەۋ فورماسى، سوزدەردى قولدانۋ ۇلگىسى بولادى. تامىرىن ىزدەۋشىلەر تەندەنتسياسىنىڭ وكىلدەرىنىڭ نەگىزگى ويى قايتا ورالۋ جانە ۇلتتىڭ نەگىزىنە ورالۋ بولعاندىقتان، ولار بارىنشا وزدەرىنىڭ تۇپكى تامىر، تۋعان جەرىنە ساي سويلەۋ ءستيلىن، ديالەكت، فورماسىن نەگىزگە الدى. تاعى ءبىر ايتاتىن جايت، بۇل كەزەڭنىڭ جازۋشىلارى جوعارىدا ايتقان تاريحتى نەگىزگە العاننان كەيىن كلاسسيكالىق قىتاي ادەبيەتىندەگى جىر، ميف، اڭىزداردى ءوز شىعارمالارىنا قوسىپ جازدى.

مىسالى، حان شاوگۋننىڭ «爸爸爸» رومانىندا ول 古代词语 – كونە سوزدەردى قولدانۋدى ءجون كوردى. شىعارمادان ءۇزىندى كەلتىرەر بولساق: «妈妈赶来， 横眉横眼地把他拉走， 有时还拍着巴掌， 拍着大腿， 蓬头散发地破口大骂。骂一句，在大腿弯子里抹一下， 据说这样就能增强语言的恶毒。 “黑天良的， 遭瘟病的，要砍脑壳的！ 渠是一个宝（蠢） 崽， 你们欺侮一个宝崽， 几多毒辣呀！ 老天爷你长眼呀， 你视呀， 要不是吾， 这些家伙何事会从娘肚子里拱出来？ 他们吃谷米， 还没长成个人样， 就烂肝烂肺， 欺侮吾娘崽呀！ ……”» [8].  شىعارماداعى 鸡头寨 – چجيتوۋ اۋىلىنىڭ ادامدارى ‘看’ ءسوزىنىڭ ورىنا ‘视’نى، ‘说 ’ ءسوزىنىڭ ورىنا ‘话’نى، ‘站立‘سوزىنىڭ ورنىنا ’倚', ‘睡觉’ ءسوزىنىڭ ورنىنا ‘卧’،‘他' سوزىن‘渠’نە اۋىستىرىپ جازعان. روماندا مۇنداي ءتىلدى قولدانۋ چجيتوۋ اۋىلىنىڭ ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرىن تولىعىمەن كورسەتەدى، سونىمەن قاتار روماننىڭ ەستەتيكاسىن ارتتىرادى.

وقىرماندار بۇل كەزەڭدى وقي وتىرىپ، جازۋشىلار ءوز شىعارمالارىندا 方言–ديالەكتپەن قاتار، 俚语–سلەنگ سوزدەردى، بالاعات سوزدەردى دە كورە الادى. بۇنىڭ ءبارى جازۋشىلاردىڭ شىنايى تۇردە حالىقتىڭ ءتىلىن كورسەتۋى ءۇشىن ەدى.

جازۋشى كوركەم ادەبيەت تۇجىرىمداماسىن وزگەرتۋگە يتەرمەلەگەن ءومىر پەرسپەكتيۆاسىنداعى وزگەرىستەردى باقىلايدى جانە سونى نەگىزگە الادى. «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» تەندەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى قىتايدىڭ ەسكى ادەبيەتىنە نازار اۋدارىپ، ميفتىك فورمانى قۇرۋدىڭ جاڭا ءادىسىن تاپتى. ميفولوگيانىڭ ءمانى كوپ قىرلى جانە ادەبيەتتىڭ تامىر ىزدەۋگە دەگەن مادەني ۇمتىلىسى ميفولوگياعا كەم دەگەندە ءۇش اسپەكت بويىنشا سايكەس كەلەدى: بىرىنشىدەن، ميفولوگيانىڭ پراكتيكالىق فۋنكتسياسى تۇرعىسىنان بۇل قاراپايىم ادامداردىڭ تابيعي عالامعا جانە ادامزاتتىڭ باستاپقى رۋحاني مىنەز-قۇلقىنا رەاكتسياسى. ماركس: «كەز-كەلگەن ميف قيال مەن قيالدى تابيعي كۇشتەردى جەڭۋ، تابيعي كۇشتەرگە ۇستەمدىك ەتۋ جانە تابيعي كۇشتەردى ەلەستەتۋ ءۇشىن قولدانادى»،-دەپ سەندى. ءار حالىقتىڭ ءوز ميفتەرى مەن اڭىزدارى بار. ميفولوگيادا ولار عالامنىڭ پايدا بولۋى مەن ادامزاتتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ويلارىن، سونداي-اق ەموتسيالار مەن جەل، جاڭبىر، كۇن كۇركىرەۋى، ايداھارلار، جىلاندار، جولبارىستار جانە ادام ەتيكاسى اراسىنداعى بايلانىستى تۇسىنەدى. ميفولوگيا گۋمانيستىك تاريحتىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى جانە ونىڭ رۋحى ۇلتتىڭ گۋمانيستىك تاريحىنا ەنەدى. تامىر ىزدەيتىن ادەبيەت تاريحتى ميفولوگيالىق فورمالاردى قۇراتىن، وسى تەرەڭ جانە ەجەلگى ميفتەرمەن بايلانىساتىن جانە سول الىس جانە جۇمباق تاريحي قۇپيالارمەن بايلانىساتىن شىعارمالار ارقىلى ىزدەيدى. بەلگىلى ءبىر ميفولوگيالىق اتموسفەرانى قۇرادى، سونىمەن قاتار، ودان شابىت پەن تۇسىنىك الۋ ءۇشىن وسى اتموسفەرادا جوعالىپ كەتكەن تاريحي سۋرەتتەردى مودەل دەپ ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. مىنە، بۇل «تامىر ىزدەۋشى» ادەبيەت پەن ميفولوگيا اراسىنداعى العاشقى سايكەستىك. ەكىنشىدەن، ميفولوگيا قازىرگى زامانعى ونەردىڭ، عىلىمنىڭ، فيلوسوفيانىڭ جانە ءدىننىڭ باستاۋى رەتىندە ميفولوگيا ادام رۋحىنىڭ قيالىنىڭ باستاپقى جالپى كورىنىسى بولىپ تابىلادى. قاراپايىم ادامداردىڭ ۇجىمدىق بەيساناسى ميفولوگيادا ءارتۇرلى ارحەتيپتەر تۇرىندە اشىلادى. ونەردى ۇجىمدىق بەيسانالىق دەڭگەيگە جالعىز كوپىر رەتىندە قاراستىرىلادى. وسىلايشا، قازىرگى ادامداردىڭ مىنەز-قۇلىق ۇلگىلەرىن مودەلدەۋ ارقىلى قازىرگى ادامداردىڭ ومىرىندە جاسىرىلعان ءارتۇرلى ەجەلگى ارحەتيپتەر اشىلادى. وسى سەزىمدەر مەن قازىرگى زامانعى ادامداردىڭ ءومىر سالتىنا سايكەس بەلگىلى ءبىر تۇسىنىك بەردى. بۇل ءوز شىعارمالارىندا تامىر ىزدەيتىن جازۋشىلار جاساعان ارەكەت. ءۇشىنشى، ميفولوگيانىڭ مەتافورالىق جانە سيمۆولدىق فۋنكتسياسى – تامىر ىزدەيتىن ادەبيەت پەن ميفولوگيا اراسىنداعى بايلانىستىڭ تاعى ءبىر نۇكتەسى. ميفولوگيالىق ويلاۋعا ءتان بەلگىسى – سيمۆوليزم. ءسيمۆوليزمنىڭ بۇل ءتۇرى كەڭ تارالدى. راتسيونالدى ويلاۋ تۇجىرىمدامالىق لوگيكالىق ويلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى، ال ميفولوگيالىق ويلاۋ بەينەلەر جۇيەسىنىڭ مەتافورالارىنا سۇيەنە وتىرىپ جۇزەگە اسىرىلادى. گەگەل ميفولوگيالىق ويلاۋدىڭ وسى سيپاتتاماسى تۋرالى: «ەجەلگى ادامدار ميف جاساۋ داۋىرىندە پوەزيا اتموسفەراسىندا ءومىر ءسۇردى». تامىرىن ىزدەۋشىلەر تەندەنتسياسىنىڭ سۋبەكتيۆتى ماقساتى – تاريحي بايلانىس جانە تاريح پەن مادەنيەتتىڭ مۇراسىن زەرتتەۋ. ميفتەردىڭ «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» تەندەنتسياسىنداعى كورىنىسىن ەكىگە بولسەك بولادى: 1.  شىعارما تابيعات پەن تاريحقا ۆيرتۋالدى ميفتەر تۇرىندە جاۋاپ بەرەدى، ەموتسيونالدى كەسكىن جۇيەسى ارقىلى تاريحتى قالپىنا كەلتىرەدى جانە ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني فورمالارىنا ەلىكتەيدى. الەمدى قۇرۋ ءميفى سياقتى بارلىق ۇقساس اڭگىمەلەر جابىق ورتادا جۇرەدى جانە بۇل جابىق ورتا قۇلدىراپ جاتقان كلان ەلىنىڭ ءپروتوتيپى بولىپ تابىلادى. [12, 155-ب]. قىتاي فەودالدىق قوعامىنىڭ اۆتوكراتيالىق بيلىگى تۋىسقاندىققا نەگىزدەلگەن پاتريارحالدى جۇيەنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلدى. 《爸爸爸》ەڭبەگىندەگى 鸡头寨-چجيتوۋ اۋىلى،《古船》-داعى ليۆا مەكەنى جانە 《小鲍庄》شىعارماسىنداعى سياوباوجۋان اۋىلى – بۇل كلاندار تۇرىندە ءومىر سۇرەتىن كىشكەنتاي ايماقتار. ءار ءتۇرلى حالىقتىق ادەت-عۇرىپتار، ادام ەتيكاسى، ەتيكەت جانە مىنەز-قۇلىق قان تۋىستارىنىڭ كىشكەنتاي ايماعىندا دامىدى. 2. الەمدى قۇرۋ تۋرالى پانورامالىق ميفتەر تۇرىندەگى رومانداردان ايىرماشىلىعى، تامىرلاردى ىزدەۋگە باعىتتالعان روماندار قاراپايىم ادامداردىڭ مىنەز-قۇلىق ادەتتەرى ارقىلى ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ شەكتەۋلى جاعدايىندا ادامداردىڭ ويلاۋ ءتاسىلى مەن مىنەز-قۇلقىن زەرتتەيدى جانە تاريح پەن مادەنيەتتىڭ اسەرىنەن قاراپايىم ادامداردىڭ ومىرلىك كوزقاراستارى مەن ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارىن بىلدىرەدى. اۆتوردىڭ كوزقاراسى شىندىقتى مۇمكىندىگىنشە اينالىپ وتەدى جانە شىندىق پايدا بولعاننان كەيىن تاريحتىڭ بولۋىنا تارالادى. سوندىقتان ونىڭ ناقتى مىنەز-قۇلقى شىندىقتىڭ ماعىناسىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جيناقتاۋ رەتىندە دە ايقىن كورىنەدى – بەيسانالىق پسيحولوگيالىق جانە مىنەز-قۇلىق تەندەنتسيالارىنىڭ جيناقتالۋى. بۇل ميفولوگياعا ۇقساس. ميفولوگياداعى كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلقى –بۇل ەجەلگى ادامداردىڭ ۇجىمدىق بەيسانالىق جيىنتىعى جانە مۇنداي شىعارمالار ۇجىمدىق بەيسانانىڭ باقىلاۋىنداعى كەيىپكەرلەردىڭ قالىپتى ءومىرىن سانالى تۇردە اشادى. بۇل تۇرعىدا مۇنداي تۋىندىلاردىڭ سىرتقى فورماسى شىنايى رومانعا ۇقساس بولعانىمەن، ولار ميفولوگياعا جاقىن. ادالدىق، سىپايىلىق جانە ادىلدىك – بۇل ءداستۇرلى قىتاي مادەنيەتى ورناتقان مىنەز-قۇلىق كودەكستەرى، مەكتەپتىڭ نەگىزى رەتىندە وتباسىنىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى ءىلىم بار. تاريحي وزگەرىستەر بارىسىندا ول حالىقتىق ادەت-عۇرىپتار مەن فولكلورعا بىرىكتىرىلدى. «سياوباوجۋاندا» لاوچجا ىزگىلىك پەن ادىلدىكتىڭ كورىنىسى جانە چجەن ۆانلوڭ شىعارمالارىنداعى كەيىپكەردە وسى قاسيەتتەرگە يە. تسزيا پينۆا، لي حانيۋ دە ءداستۇرلى سالتاناتتى كەسكىندەمەگە جاڭا جارقىن تۇستەر قوسقاندى ۇناتادى، بۇل جاڭا نارسەلەر الدىندا جۇرەكتىڭ ءداستۇرلى تولقۋىن كورسەتەدى [13, 180-ب].

قورىتىندى

قىتايدىڭ ادەبيەت سالاسىندا «جارالى ادەبيەتتەن»، «كەرى ويلاۋ ادەبيەتىنە» ءوتىپ، ودان ادەبيەت باعىتىندا رەفورمالار جۇرگىزىلىپ، رەاليستىك باعىتتى ۇستانعان كوپ باعدارلى وسى زامان ادەبيەتى قالىپتاستى. وسى كەزەڭدە ۇشقىر قيالىمەن تارتىمدى فانتاستيكانى ۇلاستىرىپ ءوز «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» ادەبيەتى دامي باستادى. قىتاي ساحناسىندا ء(تىپتى ءوز تۋعان جەرىنە) تابانىن مىقتاپ تىرەگەن، ءداستۇرلى ادەبي شەڭبەردى بۇزعان، بىراق قىتايلىق (4 مامىردان بەرگى) جاڭا ادەبيەت داستۇرىنە (گۋمانيزمنىڭ الەمگە ورتاق قۇندىلىقتارىنا) جاقسى مۇرا قالدىرعان، تۇساۋسىز دا جانكەشتى، دارىندى دا ەڭبەكشىل قالامگەرلەر پايدا بولادى.

ولار كۇشتى فانتاستيكالىق قۋات پەن باتىل يننوۆاتسيالىققا تولى، سان قىرلى، اسا قيالشىل دا ەلەستەتكىش، بەينەلەۋگە شەبەر، ەرەكشە سۋبەكتيۆتى سەزىم الەمىن جاسادى. مىسالعا، ءدۇلدۇل ءمىنىپ عارىشتى شارلادى، سىرلى ترانستسەندەنتتى وبەكتيۆتى دۇنيەنى سومداپ، ايقىن اۆانگاردتىق رەڭ بەردى. وسىلايشا،  قىتايلىق سيقىرلى رەاليزم رەسمي تۇردە دامىدى.

ادەبيەتتە قىتاي ادەبي سىنشىلارىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «عاسىرلىق اۋرۋ»، «وتىرىك جازۋ»، «جالعىزدىقتى جىرلاۋ» تاقىرىپتارىندا جازىپ، «الدا جۇرگەندەر» ادەبيەتى پايدا بولدى. قورىتا كەلگەندە، بۇدان بۇرىنعى ادەبيەت ساياسي رەڭ الىپ، ادامگەرشىلىكتى باستى ماقسات ەتىپ جازۋ ارقىلى ادامدى تاربيەلەۋ قۇرالى بولدى. ال 1985 جىلدان كەيىنگى ادەبيەت ناعىز قوعامنىڭ شىندىعىن جازۋعا كىرىستى، اقتى اق، قارانى قارا دەپ بۇرىنعى قوعامدا قالىپتاسقان زاڭدىلىقتاردىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، ءوز وقىرماندارىنا جاڭاشا ويلاۋدى ۇيرەتتى. وقىرمان ادەبيەت ادامدى تاربيەلەيدى دەگەن ۇعىمعا كۇدىكپەن قاراي باستادى، بىراق جازۋشىلار كەرەگىڭدى ءسۇزىپ الۋ وزىڭە بايلانىستى دەگەن كوزقاراستى ۇستاندى. ارينە، قىتايدىڭ ساياسي جۇيەسى مەن ەكونوميكالىق جۇيەسى ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىراعان كەزدە، ەسكى سانا مەن ەسكى يدەيالار ادامداردىڭ ساناسىنىڭ تەرەڭدىگىندە قالادى. تامىر ىزدەيتىن اۆتورلار ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن ولاردى ءبىلدىرۋ ءۇشىن وسى ەسكى سانا مەن ەسكى يدەيالاردىڭ تاسىمالداۋشىسى رەتىندە قولدانادى. ءبىر جاعىنان، ولار شىندىق پەن بىرەگەيلىك تۋرالى تاريحي تۇسىنىكتەردى كورسەتەدى، ال، ەكىنشى جاعىنان، ولار ميفولوگيانىڭ بەلگىلى ءبىر سيپاتتامالارىن كورسەتەتىن ءستيلدى العا تارتادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. 陈鹏：《把握文艺方向，繁荣文艺创作》， «人文天下»جۋرنالى，2014年12月刊，总第37期 (اۆتور: چىن پىڭ)  15.06.2023.

2. 浓德乐主编。中国现当代学（上册）北京:«高等教育出版社»،-1986-376页

3. 韩少功:《世界：灵魂的声音》长春：吉林人民出版社，1996 -215页

4. 李杭育：《理一理我们的‘根’》«作家»جۋرنالى，1985年6月总第6期(اۆتور: حان شاۋ گۇڭ)  15.06.2023.

5. 贺桂梅:《“新启蒙”知识档案》，北京大学出版社，2010年3月-387页

6. 洪子诚：《中国当代文学史》北京大学出版社出版，2023年 503页

7. 邓楠《论寻根文学的美学追求[J]. 批评世界》جۋرنالى 2005(1). (اۆتور: دىڭ ءنان) 15.10.2023.

8. 李洁非：《寻根文学：更新的开始 （1944—1985) 》《当代作家评论》جۋرنالى. (اۆتور: لي جيەپي) 1995年第4期。18.06.2023.

9. 韩少功：《信息社会与文学前景》،《新创作》جۋرنالى،1985年第1期。总第十六期،第43-47页。7.06.2023(اۆتور: حان شاۋ گۇڭ)

10. 金莉莉：《中国现当代文学史（上）》教学大纲. 08.08.2022. وسى زامان ادەبيەتىنەن لەكتسيا. 15.05.2023

11. ابدىراقىن نۇرحالىق “جاڭا زامان قىتاي ادەبيەتى: وقۋ قۇرالى”، ءال-فارابي اتىن. قازۇۋ.- الماتى: قازاق ۋن-ءتى، 2013.-217ب

12. ن.ابدىراقىن، ءا. بيسەنباەۆا. قازىرگى زامان قىتاي ادەبيەتى (I ءبولىم): وقۋ قۇرالى. – الماتى: دارىن، 2022. – 219 ب.

13. ن.ابدىراقىن، ءا. بيسەنباەۆا. قازىرگى زامان قىتاي ادەبيەتى (II ءبولىم): وقۋ قۇرالى. – الماتى: دارىن، 2023. – 206 ب.

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz