«Túlghalar fenomeni» nemese «fenomen» dep tarihy uaqyttyng qiynshylyqtaryna qaramastan bolashaqqa iygilik retinde tabystalyp otyratyn dýniyelerdi, búny jasay bilgen, tarihta qaldyra alghan adamdardyng taghylymyn, ruhany qyzmetin aitamyz.

Halyqtyn, sonyng ishinde naghyz halyq ókili retinde tanylghan jeke adamnyng bilimi, minezi, aqyl-oyynyng jalpygha birdey payda әkeletin dengeyde ómir sýrui túlghalyq fenomenning basty belgisi bolyp tabylady. Filosofiyadaghy fenomen úghymy Aristoteli zamanynda qalyptasqan. Kóne dәuirling ózinde qoghamdyq sananyng damuyna әser etetin iydeya men tәjiriybeni, әsirese osy ekeuin qalyptastyratyn adamdardyng mәdeniyette qalatyn bolmysyn osy úghym arqyly ólshep otyrghandyghy belgili. Mәselen Nemis filosofy F. Shelling jazghanday, «Intelliygensiya qyzmeti eki jolmen ónimdi: ne soqyr jәne sanasyz, ne erkin jәne sanaly týrde; beysanalyq týrde dýniyeni oilauda, sanaly týrde – kemel dýnie jasauda ónimdi. Al filosofiya beysanalyq әreketti bastapqyda sanaly әreketpen birdey jәne onymen ortaq tamyrdan shyqqan siyaqty qarastyru arqyly búl qarsylyqty joyady...»[1. 182 b.]. Mәdeniyettegi túlgha fenomenin, sonyng ishinde alash ziyalylarynyng últtyng tarihy men mәdeniyetindegi fenomenin filosofiya negizinde zertteuding filosofiyaaghy túlgha mәselesining jana dengeyde zertteluine yqpal eteri anyq. Sebebi qazaq ziyalylarynyng qalyptasu erekshelikteri qazaq mәdeniyetindegi kóptegen ruhany dýniyelermen tyghyz baylanysty.

Úrpaq zaman kóshine ilesui ýshin tarihyndaghy iri túlghalardyng taghylymyn tolyq bilui tiyis. Eldi órkeniyetti ózgeriske bastaytyn tәjiriybe tarihtan bastau alyp, úrpaqtyng ruhany dengeyi arqyly jalghasyp otyratyndyghy belgili. Múhtar Áuezov jazghanday, «Qazaq júrtynyng ótken kýnderine kóz salghanda, oqyghan azamattarynyng artynan ergen kýnderi azda bolsa maghynalyraq, tәuir kýnderining biri dep sanalady. Sol oqyghan azamattyng túnghyshy, alghashqy shyqqan kósemi bolghan Ahana arnalghan túnghysh toy – oy oilaghan qazaq balasynyng jýregine jyly tiyetin quanyshty isting biri. Árkimning qalghyghan sezimin oyatyp, ótken kýnderin esine týsiretin kóp isting ishindegi irisi. Ahannyng maydangha alghash jyry shyghyp, әdebiyet, sayasat jolynda jol bastaghan kýnderi bәrimizding de esimizde. Keshegi kýni oqushysy bolyp, sonyng tәrbiyesinde jýrgen kýnderimizdi kóz aldymyzgha elestetedi. Ahannyng qazaq oqushysynyng oiy men pikirin tәrbiyelegen zamannan bir ay úzaghanymyz joq. Keshegi kýnderge deyin bәrimiz de jeteginde kelgenbiz» [2. 4 b.].Býgingi bizge de janashyldyq qajet deymiz. Biraq qogham janashyl, jana nәrselerge qol jetkizui ýshin sol jana dýniyelerdi jasauy, tәjiriybeni tez arada ýirenui manyzdy, kezek kýttirmeytin isting biri. Sonyng ishinde birinshi kezekte qoghamnyng ózindik sanasy dúrys boluy kerek. Qoghamda sana dúrys bolmasa, sol qoghamgha tiyesili ózindik sana dúrys qalyptaspay basqa qoghamdyq sana týrleri de dúrys qalyptaspaydy. Ózindik sanany qalyptastyratyn últ ziyalylarynyng ruhany múralary.

Túlghanyng kózqarastary aldymenen bolashaq ýshin qajet, bolashaqtyng iygiligine qyzmet etip otyrady. Alash ziyalylary sol ýshin últtyq mýddege ayanbay qyzmet etti. Últ isin ýilestirudegi olardyng taghylymy da keyingi úrpaqqaýlgi bolyp qaldy.Ásirese adamzat әleminde týbi qanday ózgeristerding oryn alatyndyghyn sol kezding ózinde alash ziyalylarynyng dúrys topshylaghandyghyna býgin kózimiz jetude. «Adam balasy ózge hayuannan airylghanda búlardan aqyldy bolyp, qoly sheber bolyp airylady. Baylyq týbi aqyl hәm qol ústalyghy. Osy ekeui qosylmay adam balasy qazynagha jarymaydy.

Aqyl da, ústalyq ta oqumen, isteumen jýre úlghayady. Dýniyadaghy jer biyligi kýnnen-kýnge aqyldy, ústa júrt qolyna auyp barady. Evropada úlygh patsha atanghan júrt, halyqtyng aqyldy ústalyghyna sýienip úlygh patsha bolyp otyr» - dep Álihan Bókeyhanúly jazghan edi [3. 128 b.]

Tarihtaghy qazaq qoghamynyng erekshelikterin zerdeleude halyqtyng ózindik sanasy men onyng qalyptasuyna tikeley әser etip otyrghan túlghalar dәstýri esimizge týsedi. Ahmet Baytúrsynúly shygharghan «Masa» jinaghynyng ózi sol kezdegi halyqtyng ózindik sanasyn qalyptastyruda qoghamyna ýlgi, dúrys baghytty kórsetken dýniyelerding biri boldy. Mәdeniyetimizdegi búnday shygharmalar sol kezdegi (tәuelsizdikten qol ýzgen sәttegi) últ ziyalylarynyn, últ ziyalylaryn shygharghan halyqtyng qiyndyqty jenuge barynsha kýni búryn dayyndalghandyghynyng kuәsi. Alash ziyalylarynyng arghy jaghynda halyqtyng ózi túr, qazaqtyng baylary men diny túlghalarynyng qyzmeti jatyr. Búny da býgin eskerumiz qajet. Kýni keshe qana bolishevikter tarapynan jýrgizilgen tarihymyzdaghy últty joi sayasaty әueli últ túlghalaryn, sonyng ishinde baylar men diny túlghalardy joydan bastalghany belgili. «Bayshyldyqpen» kýres degen sayasy týrli sharalar qasaqana úiymdastyrylghan. Osy alash ziyalylarynyng qalyptasuynda ýlken enbek sinirgen, olardyng últtyq mýdde jolyndaghy qyzmetterine qoldau bildirgen sol kezdegi qazaqtyng baylary elding tútastyghyn, memleketshildik sanany barynsha qorghap kelgen adamdar bolghan. Ókinishke oray әli kýnge deyin qazaqtyng baylary degende kenestik sayasattyng zardabynan әli aryla almay kelemiz. Sútanmahmút Torayghyrov jazghanday,

«Masa» túsy eldigin qazaq joyghan,
Úmytqan, eldik degen sózdi qoyghan.
Mal sekildi ýrku men qorqu bolghan,
Kezinde jat pyshaghy janyn soyghan.

Bәri de baqyrayyp kezek kýtken,
Artyq bolmay soghymgha soyghan qoydan.

Bir-birin múqatugha jatqa shapqan,
Keybiri ósek aityp tamaq tapqan.

Jerine, eldigine әm dinine,
Qúrylghan talay túzaq, talay qaqpan.

Aqylmen ala qoydy kóbeytuge,
Qoyshy bop aymenen qasqyr baqqan... [4. 224 b.].

Alash ziyalylarynyng iydeyalarynan týietin taghy bir nәrse gazet, kitap, ghylym aldymenen últtyq mýddege qyzmet etui qajet. Últ, memleket bolashaghyna tәjiriybe, bilim, iydeya bolyp qalatyn dýniyeler kóptep jaryqqa shyghuy kerek.

Qazaq ziyalylary qiyndyqqa qaramastan órkeniyet jolyna týsken elderding jasap jatqan dýniyelerin qoghamyna jetkize (týsindire) bildi. Olardyng elding bolashaghyna qatysty aitqan oilaryn úrpaq negizge aluy kerek. Memleket, biylik, ziyalylar, halyq ne isteui qajet? Qoghamdyq sanany janghyrtuda neni eskerumiz qajet? Búnyng barlyghyn ziyalylarymyz jazyp ketken. Jýsipbek Aymauytov jazghanday, «Qazaqstan jerining astynda asyl qazyna, ken baylyghy mol» dep anyz qylysady. Sonday mol qazyna qazaq elining ishinde de jatyr... Qazaq elining oyanuy, serpilui, mәdeniyetti ansauy ras bolsa, enbek erlerining shyghuyna sóz joq»[5. 223 b.]. Alash ziyalylary últqa ne qajet sonyng barlyghyn atqara bildi. Elge últtyq mýddeni qorghaytyn gazet qajet búny olar shyghardy. Ghylym qajet, búnyng da negizderin qalyptastyrdy. Qazaq qoghamyna syrttan jýrgizilip otyrghan sayasattyng zardabyn kórsetip, halyqtyng erkin, mýddesin qorghaytyn shygharmalar qajet edi olar búny da jazghan.

Biylik pen halyqtan sapany qatar talap etip otyratyn últtyq mýdde. Al últtyq mýddege qyzmet etuding baghasyn beretin uaqyt. Ruhany dýniyeler aldymenen qoghamdyq sanany tәrbiyelep, kýsheytip otyrady. Alash ziyalylary jazghanday mәsele deputat boluda, bala oqytu men gazet shygharuda emes. Gazetti kóptep shyghara beruge bolady. Keshegi bolishevikter de neshe týrli at qoyyp, últtyng jaqsylaryna týrli jalany japqan gazetterdi shyghardy, ony kýshtep qoghamgha taratqan. Kýshtep oqyrmandaryn kóbeytti. Halyqtyng búrynnan kele jatqan ózindik sanasyn kýshtep ózgertuge baryn saldy. Qarjyny ashyghyp jatqan halyqtan ayaghanymen qyzyl ýkimetke qyzmet etetin gazetterden ayaghan joq. Bәribir uaqyt onyng barlyghyn kereksiz etti. Osy sebepten qazaq ziyalylary gazet, sot biyligi, ghylym, sharuashylyq jýrgizudegi tәrtip bolsyn últtyq mýdde talabyna baghynyp, onyng bolashaghyna qyzmet etip otyruy tiyis degen. Bir kisi bir kisige jaraytyn bolsa da az bolmas. – dep jazady Mirjaqyp Dulatov, - Halyqqa qyzmet etemin degen kisige bәri bir. Deputat bol, gazet shyghar, bala oqyt...Ózgemizding bәri say bolyp jalghyz deputatqa qarap túrghan is joq. Halqyng nadan bolsa, myng deputatyng bolsyn onan payda taghy joq. Deputattyqty tansyq kórip, ataghyna qyzyghyp yaky bәseke ýshin baratyn kisi bolmasqa tiyis. Eki qazaq talasyp, bir orysqa olja bolsaq, onan tapqan abyroygha týbinde ie tabylmay jýrmesin» [6.394 b.].

Tarihatan, býgingi uaqyttan da belgili memleketke jana mindetterdi uaqyttyng ózi jýktep otyrady. Búny der kezinde kóre alatyn, týsinetin, sonyng ishinde biylik pen halyqty biriktirip, ortaq iske bastaytyn ziyalylar.Osyghan oray, «Últyn kerek qylyp, halyqqa qyzmet etemin degen qazaq balalary – dep aityp ketken Ahmet Baytúrsynov, - qazaq júmysyna qolynan kelgeninshe qarap túrmay kirisip istey berse, últ júmysy úlghayyp, tolyqpaqshy.

Basqadan kem bolmas ýshin biz bilimdi, bay hәm kýshti boluymyz kerek. Bilimdi bolugha oqu kerek. Bay bolugha kәsip kerek. Kýshti bolugha birlik kerek. Osy kerekterding jolynda júmys isteu kerek» [2, 241-b.]. Sol uaqyttarda jana nәrselerdi (ghylym men әdebiyettegi) qazaq qoghamyna әkelgen alash ziyalylary boldy. Olardyng oqu, bilim, óner, jer, sharuashylyq, mәdeniyet,ghylym, sot biyligi jayyndaaytqan sózderi әlemdegi jana tәjiriybelerdi negizge alyp jazghandyqtan, býgingi qazaq qoghamy ýshin de óte paydaly boluda. Qoghamnyng ózindik sanasyna qatysty oryn alghan kemshilik qaytalanuy mýmkin. Qaytalanbas ýshin últ ziyalylarynyng aitqandaryn qogham bolyp eskeru kerek. Ahmet Baytúrsynov jazghanday, «...Búzyq biyler, búzyq bolystar syrtqa shyghyp, kózimizge kóringen dertting irini, shirigi. Irinin, shirigin sýrtkenmenen, túqymy joghalmay, auru ketpeydi...

Saylau qazaqqa balalardyng asyq útysqan oiyny syqyldy kórinedi. Qarauylshyl, zorlyqshyl bolsa da, odaqtasy útsa eken deydi. ... Narodnyy sot degenimiz qazaqtyng ghadetindegi qaghidalar boyynsha aitylatúghyn biylik. Búrynghy әdil biylerding qolynda biylik qazaqtyng neshe týrli dertin jazatúghyn jaqsy dәri edi, búl kýngi aram biylerding qolynda dәri bolmaq, u bolyp júghyp túr»[2, 210-211 bb]. Patshanyng sayasaty shynymende elding irgesin sóguge baghyttaldy. Últtyng bolmysynyng tútastyghyn jong ýshin aldymenen qoghamnyng ishki qúrylymyn ózgertu olardyng tarapynan әbden kózdeldi. Qazaq mәdeniyetinde dәstýrli qoghamnyng ishki qúrylymyn saqtap otyrghan instituttardyng biri búl biyler instituty. Osy biylerding aitqanymen jýrgen halyqtyng handardyng ainalasyna toptasqany belgili. Elde ortaq iydeya, ortaq ústanym qalyptasty. Osynyng barlyghyn múqit zerttegen patsha biyligi elding bolmysy týgil ózindik sanasyna jat biylik qúrylymdaryn engizi bastaghan. Últ ústazy aitqanday qazaq sotynyng qazaqtyng dәstýrindegi qaghidagha sýienetin jeri búl әdilettilik boluy tiyis. Ádilettilik jolyndaghy turalyq, turalyqqa jýgingen shynayylyqqajet.Mәsele sot biyligin ózgertude emes, ony el iygiligi jolynda dúrys iske asyruda jatyr. Al sol kezdegi patsha biyligindegilerding halyqtyng kóneden beri kele jatqan qúqyqtyq sanasyn joyyp, ornyna jasandy sanany qalyptastyru ýshin dәstýrli biyler sotyn ózgertip otyrghandyghy kórinedi. Kenes ýkimeti qúrylghan tústa búl sayasattyng qazaq qoghamyna qasaqana qayta jýrgizilgeni belgili. Halyq soty degen atau is jýzinde eldi kerek adamdarynan aiyrugha baghyttaldy. Osyghan oray elge jany ashityn naghyz ziyalylar qanday boluy kerek? - degen saualgha últ ústazy bylay dep jauap bergen: «Árkim jalghyz ózim demey, ózgeler jayyn da oilap, peyilin kenge salyp is etpese, júrt júmysy týzelmeydi. Júrt paydasyn ayaghyna basyp, betimen jayylatyndaryn qayyryp, ýiirge kirgizip otyrmasa, bir qoydyng qotyry myng qoygha júqqan siyaqty, bir adamnyng kesiri myng adamgha tiymekshi»[2, 210-211 bb].  Últ ziyalylarynyng parasaty, ruhany qyzmeti keyingi uaqytqa ýlgi-ónegemen qatar iydeya týrinde de qajet. Últ ziyalylarynyng ruhany qyzmeti (bilimi) arqyly qoghamgha belgili bolatyn tәjiriybe de qúndylyq. Últtyq qalypty saqtay otyryp damu ýshin eng әueli tәsil qajet. Al týrli tәsilder qogham men jeke adamgha túlghalyq tәjiriybeni dúrys zerdeleumen, dúrys iyelenu arqyly keledi.

Qoghamnyng qay salasynda bolmasyn onyng ishtey baylanysyn, sapaly týrde qyzmet atqaruyna yqpal etetin últ ziyalylarynyng iydeyalary. Mәselen bir qana bilimdi alyp qaraytyn bolsaq, ony qalay iske asyru kerektigin alash ziyalylary aityp ketken. «Bolystyqta, biylikte, halyqtyqta oqu men týzeledi – dep jazady Ahmet Baytúrsynov «Qazaqsha oqu jayynan» atty maqalasynda, - Qazaq isindegi neshe týrli kemshilikting kóbi týzelgende oqumenen týzeledi. Búl kýnde ýlkenderding kóbi bizding janalyq isimizdi jatyrqap, janalyq pikirimizdi týsinbey, aitqanymyzdy tyndamay, istegenimizge qosylmay otyr. Olar ótip keyingi jastardyng da zamany jeter. Janalyqqa jastar moynyn búryp, qayrylar, halyq týzeluining ýmiti jastarda. Sondyqtan jastardyng qalay oqyp, qalay tәrbiyelenui – bәrinen búryn eskerip, bәrinen joghary qoyylatyn júmys»[2, 252-253 bb].

Alash ziyalylarynyng tanymynda qazaq qoghamy qanday boluy kerek? Ahmet Baytúrsynúlynyng aituynsha eng әueli birlik kerek. Qoghamnyng mәdeniyeti men sharuashylyghyn algha jeteleytin qúndylyqtar halyqtyng sanasyna ainaluy tiyis. Sondaqana jana buyn enbektin, bilimning qúndylyghyn bilip ósedi. Qoghamdy ruhany tyghyryqqa tireytin jasandy nәrseler qajet emes. Odan saq bolu kerek. «Jer jaldau jayynan» atty maqalasynda Ahmet Baytúrsynov bylay degen: «Júrt istep otyrghan isin qisyq ya týzu dep aitu ghana qolymyzdan keledi, istetkizbey, toqtatu qolymyzdan keleme?

Qazaq jerining tútqasynyng eki úshy eki qolda: bir úshy qazaqta, ekinshi úshy orysta. Ádis qylghan jaghy auystyryp alyp jatyr, bos ústaghan jaghy airylyp qalyp jatyr. Jerdi qolynda qatty ústau bos ústau qazaqtyng ózderinen. Oghan biz ne isteymiz?

Qazaq jeri qazaqtan ketpes edi, qazaq jeri qazaqtan ketpesine is qylsandar. Jerin aldyrugha bolmasa, aldyrmasqa is qylghan qazaq joq. Árkim óz jerin ghana oilaydy, óz basynyng ghana qamyn oilap, óz paydasyn ghana kózdep is qylyp, júrt paydasy men zararyna tipti qaramaydy. Júrt jer ketpese mening de jerim ketpes, júrt jerden airylsa, men de jerden airylamyn ghoy dep esh oilamaydy. Sondyqtan júrt ýstindegi, kóp ortasyndaghy jer ghoy dep, satyp, paydalanyp qalayyn dep oilaydy. Mújyqty qazaq jerine ýiir qylyp, qonsy qondyrghan әuelde de osylay oilaghandyq edi, osy kýnde de sol oy qalghan joq...» [2, 228b.].

Alash ziyalylarynyng tanymynda qoghamnyng sayasy mәdeniyeti kýshti boluy ýshin onyng adamy bilimdi, qoghamyna adal, óz isine jauapty boluy kerek. Elge qasaqana syrtan jýrgizilip otyratyn sayasat әueli onyng tútastyghyn, sana men bolmystaghy biregeylikti joygha úmtylady. Osyndayda últ bolashaghyna qarsy jýrgiziletin sayasatqa qoghamnyng әr mýshesi ishtey tótep bere bilui tiyis. Sayasy mәdeniyet qoghamnyng ishki immuniyteti ispettes.

Ghylymdy damytu isi de iydeyany jariya etumen shektelmeydi. Tәjiriybe almasu qajet, ol ýshin oqu, izdenu kerek. IYdeyany iske asyru qoghamgha jaqsy ózgeris әkeletin nәrseni qalptastyrumen, jaryqqa shygharumen ólshenedi. Qazir ókinishke oray tәjiriybe men iydeyadan búryn jariyalanym sәnge ainalyp barady. Qoghamyna jana nәrse әkelip jatqan ghalymdy bәri bir әlem, óz aldyna bir tóbe kóredi. Al tarihtaghy qazaq ziyalylary bolsa qazaq qoghamyna qanday ghylym týrleri qajet, balagha bilim men tәrbie beru isi qalay jýrgizilui kerek degen saual qoyyp, onyng naqty jauabyn aityp ketken. Alash ziyalylarynyng payymynda qogham men onyng mýshesi jeke adam ýshin jetistik búl bolashaqtyng iygiligine ainalatyn nәrse boluy kerek. Adamnyng istegen isi, jazghan sózi, úsynghan tәjiriybesi, iydeya eline iygilik bolyp jetse nemese soghan qyzmet eterlik dengeyde bolsa búl da jetistik. «Oyshyl әri aqyn adamnyng danalyghy nәrsening syryn, qasiyetin bilip jazghan son, sózining bәri de halyqqa tirelip, oqushylardyng bilimine syn bolyp, emtihan bolyp tabylad. Oqushy sózdi synasa, sóz oqushyny synaydy – dep jazady Ahmet Baytúrsynov ózining Abay turaly jazghan maqalasynda [7. 10 b.]. Bizding oiymyzsha últ ústazynynbúl sózibýgingi qoghamnyng da negizgi qazyghyna ainaluy tiyis. Balanyng mektep tabaldyryghyn attaghan uaqyttaghy ózin qorshaghan ortamen baylanysuy, әsirese tәrbiyening ana tilinde berilip otyruy bolashaq ýshin qajet. Birinshiden bala әleumettik ómirge tez beyimdeledi. Ana tili balagha әueli sol ýshin qajet. Ana tili kez kelgen adam ýshin dýniyetanym kilti. Sondyqtan tilge tekqana aqparat jinaqtaytyn qúral retinde qaramau kerek. Búl úrpaqpen tól mәdeniyetting arasyn qashyqtatady.Býgingi kýnnen de bayqaytynymyz adamnyng ruhany qalyptasuyna qatysty mindetter aldymenen otbasy, mektep qabyrghasynan bastalady. Ata-ana, múghalim birigip balagha dúrys tәrbie berui tiyis. «Tәrbiyesiz ósken talantqa amal joq» dep týrki kemengerleri de aityp ketken. Búl da osy shyndyqty negizdeydi. Adamnyng ómiri ýshin manyzdy nәrselerdi, qúndylyqty bala jastayynan týsinip, bilip ósse qoghamgha da paydaly bolmaq. Ana tilining dýniyetanymdyq qyzmeti balany tól mәdeniyetimen baylanystyruynda. Búghan qatysty Ahmet Baytúrsynov «Ádebiyet tanytqysh» enbeginde de aitqan: «Óz erkim ózimde, óz isime ózim qoja, ózim sebeppin dep jýrgen adam túrmys isining orauynan, shyrmauynan әri asa almaydy. Adam qansha dana, bilimdi bolsa da, qansha qaharman qayratty bolsa da, әleumet onyng maqsatyn úqpaytyn bolsa, qayratker qamalgha jalghyz shapqan batyrday әlek bolady» [8. 177 b.].

Adamnyng ósui onyng fiziologiyalyq jetiluinen ghana túrmaydy. Birinshi kezekte adam men qogham bolmysyna ruhany terendik qajet. Búnyng týp tamyry ana-tili, ana tilinde beriletin tәrbie men bilimde. Osy ýsheuin biriktire alsa kez kelgen jeke adamnan dúrys minez, dúrys oilau, dúrys ústanym shyghady. Qazaq tarihynda parasattylyq iyesi atanghan adamdy qalyptastyruda otbasy, últ ruhaniyatynyng erekshe qúbylysqa ie bolu sebebin osydan aq kóruge bolady. Úrpaqty kisilikke tәrbiyeleu isinde qazirgi uaqytta qogham neni eskerui tiyis? Otbasy, mektep, uniyversiytet, qogham bolyp birigip júmys jasauda negizgi kónil bóletini tәrbie boluy tiyis. Sapa tәrbiyeden shyghyp adamnyng ruhany is-әreketimen kórinip otyruy tiyis. Sonda qana qoghamda memleketke, bolashaqqa, bir-birine degen senim bolady.

Adamdy tәrbiyeleu men bilim berudegi sapa mәselesi anatika zamanynda oishyldar tarapynan zerttele bastaghan. Búl qoghamdyq jýie ózgergenimen adamnyng mәnine qatysty úghym, mindetter sol kýiinde qalyp otyratyndyghyn kórsetedi. Sebebi bilim berude jana tәsilder engizilui mýmkin. Biraq adam ýshin qúndylyqtar sol kýiinde qalady. Qanday bilim týrler bolmasyn berilu joly әr týrli bolghanymen negizgi iydeya órkeniyetti qogham qúru mindetinekelip tirelip otyrghan. Al búghan erte kezden bastalyp ketken dayyqtyng ýlken bir týrin, jemisin danalyq, ruhany kemeldilik deymiz. Birinshi ghylymnan, basqa da jana nәselerdi qalyptastyrudan búryn danalyq iyeleri qalyptasady. Keyingi uaqytta barlyq qoghamdyq jýie solardyng tәriybesine baghynyp, danalyq negizinde tarazylanyp otyrady. «Parasattylyqqa, batyldyqqa , meyirimdilikke birdey qoldanylatyn izgilik sózi belgisiz, týsiniksiz maghynagha iye. Alayda, búl әrqashan qoghamgha paydaly qanday da bir sapa turaly týsiniksiz iydeyany tudyrady. Búl tektegi qasiyetter kóptegen azamattargha ortaq bolghan kezde, adamdar ózderining ishki ómirinde baqytty bolady» - dep aityp ketken franesuz aghartushylyq filosofiyasynyng kórnekti ókili Klod Adrian Gelivesiy [9.206 b.].

Últ, el, memleket bolashaghy ýshin negizgi túghyr jer, mәdeniyet, din men óner. Basqa da myndaghan jyldar boyy qalyptasyp, últtyng iygiligine ainalyp otyrghan dýniyelerdi aitumyzgha bolady. Negizgi qúndylyq tәuelsizdik bolghandyqtan, tәuelsizdik iydeyasy osy últtyq mýdde iygilikteri arqyly qúndylyqqa ainalyp otyrady. Últtyq mýdde úrpaqtyng iygiligine ainaluy ýshin onyng qyzmeti dúrys jýzege asyp otyruy qajet. Búny qashanda jýzege asyratyn úrpaq. Últ isine tiyesili dúrys nәrseler adaldyqpen ólshenedi. Sondyqtanda últ ziyalylary dep eng tamasha qasiyetterge ie adamdardy aitamyz. Tәuelsizdikti saqtaugha qatysty alash ziyalylary úrpaqqa mynaday tereng oilardy qaldyryp ketken.Birinshiden, qogham barlyq kezde bәskege qabiletti boluy kerek, jalpygha ortaq enbek qoghamyn qalyptastyru isi qashanda manyzdy. Biraq búny jýzege asyratyn memleket, biylik qana emes, búghan qatysty mindet halyqtyng (әrbir adamnyn) ózine de jýkteledi. Qoghamnyng mәdeniyetine qatysty mәseleni zerdeleude ózindik sana mәselesining aldygha shyghatyn sebebi osynda. Ekinshiden, qazaq ziyalylarynyng kózqarasynsha eldi dúrys jolgha baghyttaushy adamnyng ózi qoghamgha ýlgi boluy kerek. Halyq memleketine, basshy men ziyalylargha sengende ghana sonyna eredi. Uaqyt ziyalylardan әueli qoghamnyng ortaq oiy men pikirin tәrbiyeleudi talap etip otyrsa, memlekette búghan dayyn boluy kerek.

Adamdy zertteuding kýrdeliligi sonday, adam balasynyng ózin-ózi tanudaghy tәjiriybe bir qarqynmen algha qaray jýre bermeydi, ne bolmasa jetken sheginde toqtap qalmaydy. Ótkenge qaytyp oralyp mәseleni tereng qarau ýshin úrpaq barlyq joldy tegistey sholyp shyghugha mәjibýr. Sebebi adam mәselesining basqa mәselelerden ózgesheligi onyng sheshimin aiqyndap otyratyn bilim týrleri, tәjiriybe danalyqta jatyr. Búny qazaq halqy erte bilgen. Býgin jana degen nәrsemiz erteng eskirip qaluy mýmkin. Jana bir zattyng ornyna janasy keledi. Al tarihta qalatyn sóz eskirmeydi. Sebebi pikirding sózge ainaluy, sózding shyndyqqa, shyndyqtyng tәjiriybege, tәjiriybenin  bilimge, al bilimning iydeyagha ainalyp otyruy onyng boyyndaghy bilimde, sol bilimdi qalyptastyrushy úrpaqtyng payymynda jatyr. Bilim iygilikke ainalmasa pikirding ózi ótimdi sózge ainalmaydy. Osy sebepten ata-babalarymyz úrpaqty tәrbiyeleu isine adamnyng aqyldy, parasat iyesi atanuynyng kepili sanaghan. Aqyldyng da satylary kóp. Birinshi satydaghy aqyl adamnyng ózine paydaly, sol arqyly qoghamyna payda әkeletin isterdi ataqara aluy. Osy sebepten adamdy tәrbiyeleu isinde onyng nege beyim, qanday nәrsege qabiletti ekendigin de týsinu qajet. Kóne zamandaghy grek filosofy Platonnan bastap aitylyp kele jatqan qaghida boyynsha, memleketine qyzmet etetin adamnyng dýniyetanymdyq bilimi, adam men qogham jónindegi kózqarasy tereng boluy kerek. Adam baqyttyng kiltin dәl tabuy ýshin tәrbiyening qúly bola bilui kerek degen sóz osydan shyqsa kerek. Bóltirik by somdaghan:

Sóz mәnisin bilmegen –
El mәnisin bilmeydi.
El mәnisin bilmegen –
Jer mәnisin bilmeydi.
Jer mәnisin bilmegen –
Er mәnisin bilmeydi.
Er mәnisin bilmegen –
Bar mәnisin bilmeydi [10. 55 b.].

Alash ziyalylarynyng taghylymyn kenes biyligi kýshtep óshirgisi kelgenimen, sanadan óshire alghan joq. Halyq olardyng múralaryn jasyryp, saqtap keldi. 1989-1990 jyldarda osy alash ziyalylary turaly ata-anamyzdan, mekteptegi ústazdardan kóp esteytinbiz. Elge tәuelsizdikpen birge qayta oralyp jatqan esimder olargha ýlken senim, kýsh beretindey kórinetin. Keyin alash ziyalylarynyng enbekteri de jaryqqa shygha bastady. Búnyng ózi de qazaq qoghamyna ýlken serpilis әkeldi. Halyqtyn, sol kezdegi ýlken kisilerding últ ziyalylarynyng múralaryn oqugha degen qyzyghushylyghyn eske alsaq býgingi qogham, bolashaq turaly ýlken oy tastaydy. Kezinde (1930-38 jyldary) ózderine sabaq bergen ústazdary osy alash ziyalylarymen baylanysta bolghan jastardyng kóbi úly otan soghysynan qaytyp oralghan joq. Soghystan aman esen elge oralghan ýlken kisiler mekteptegi ústazdarynyng osy alash ziyalylaryn qoldaghany ýshin stalindik repressiyanyng qúrbany bolghandyghyn aitatyn. Sol kezdegi últ ziyalylarynyng kózin kórgen, halyq arasyndaghy sózderin tyndap ósken adamdardyng janashyldyqqa qúshtar, tәuelsizdikti qadirleytin tabandy keletindigin kórgende shynymende tanqaldyrady.

Últ ústazy Ahmet Baytúrsynúlynyng túlghalyq fenomenin, últtyq mýdde túrghysyndaghy әleumettik filosofiyalyq iydeyalaryn bir maqala kóleminde tolyghymen ashyp shyghu qiyn. Búl býgingi tanda ózekti, әri úzaq izdenisti, zertteulerdi qajet etedi. Alash ziyalylarynyng az uaqyt ishinde últyna, júrtshylyqqa paydaly isterdi atqaryp ketuining ózi olardyng ýlken daryn iyesi bolghandyghyn kórsetip túr. Osyghan oray filosofiyadaghy túlgha mәselesin zertteude qazirgi әlemdik ghylym búl mәselege, sonyng ishinde alash ziyalylarynyng qalyptasu erekshelikterine oralady degen oidamyz. Tarihta qalatyn túlghalardyng erekshe qúbylysqa ie bolu sebebi, olardyng mәdeniyettegi túlghasyn zertteuge tikeley múryndyq bolyp otyratyn iydeyalary ekendigi dausyz. IYdeya túlghanyng ruhany terendigin negizdep túrady. Olar úsynghan әleumettik filosofiyalyq iydeyalardyng jana uaqyt tabaldyryghyn attaghaly otyrghan uaqytta qogham shyndyghymen túspa tús keletin bilimi, túlghanyng da erekshe qúbylysqa ie subekti ekendigin rastaydy. Alash ziyalylarynyng qalyptasu erekshelikterinen kóretinimz, búnday tuma talant iyelerin halyqtyn, qoghamnyng ózi shygharyp otyrghan. Jana buyn ishinen últtyq mýddege qyzmet etetin daryn iyelerin tәrbiyelep shygharudaghy әleumettik tanym, әleumettik ortanyng ýireter taghylymy bir bólek, túlghanyng el bolashaghyna qyzmet etudegi izdenisteri bir bólek fenomen aqiqatyn iyelenip otyrady. Biz búghan deyin alash ziyalylarynyng qalyptasu erekshelikteri degende tekqana olardyng әleumettik ortasymen, qoghamdyq-sayasy qyzmeterimen qana shektelip qaldyq. Kóp jaghdayda búlardyng tarihtan kele jatqan «Qazaq» iydeyasynyn, el mәdeniyetindegi túlghalar dәstýrining jana buyny ekendigi eskerile bermeydi. Bayyppen qarasaq, otarshyldyq zamandaghy qazaqtyng baylary men diny túlghalarynyng el bolashaghy ýshin jýrgizgen ishtey kýresining ózi, osynday daryn iyelerin qogham aldyna iriktep, shygharyp otyrghandyghyn kórsetedi. Osy túrghydan qaraytyn bolsaq, túlgha fenomeni, alash ziyalylarynyng fenomeni, sonyng ishinde qazaq mәdeniyetindegi últ ústazy Ahmet Baytúrsynov fenomeni degende últ pen túlgha bolmysyna tәn ortaq qasiyetterding ruhyn, erki-jigerdi, últtyq ruhtyng túlghalyq kórinisterin, sonyng ishinde últ isine kelgende kemel bilimge ie kisilikti, danalyqty aita alamyz. Búnyng barlyghy alash ziyalylarynyng derbes túlghasyn negizdeydi. Búnyng qaytalanbas, ózining dengeyin ózi ústap túratyn bilimin fenomen dep aitamyz. Alash ziyalylary qaytalanbas, ózderine deyingi jәne ózinen keyingi uaqyttardaghy túlghalardy qoldap, tarihy uaqyt arasyn jalghap otyratyn fenomender.

Ádebiyet:

1. Shelling F.V.Y. Sochiyneniya v 2 t.: T.1. – Moskva.: Mysli, 1987. – 637 s.
2. A. Aq jol. Almaty: Jalyn, 1991. – 464 bet.
3. Bókeyhanov Á. Shygharmalar. – Almaty: Qazaqstan, 1994. – 384 bet.
4. Torayghyrov S. Eki tomdyq shygharmalar jinaghy. – T. 1. – Almaty: Ghylym, 1993. 280 b.
5. Aymauytov J. Bes tomdyq shygh. Jinaghy. 5- t., A.: Ghylym, 1999. – 304 b.
6. «Qazaq» gazeti / Bas redaktor Á.Nysanbaev. -Almaty: «Qazaq ensiklopediyasy» Bas redaksiyasy, 1998. -560 bet.
7. Baytúrsynov A. Qazaqtyng bas aqyny // Qazaq әdebiyeti. – 1989, №1. – 10 b.
8. Baytúrsynov A. Ádebiyet tanytqysh. Zertteu men ólender. Almaty: Atamúra, 2003-208 b.
9. Gelivesiy. Sochiyneniya v 2-h tomah. T.2. sost. Y obsh. Red. H.N. Momdjyana. M., «Mysli», 1974. 687 s.
10. Álmenúly B. Sheshendik sózder. Almaty: Ghylym, 1993. – 114 b.

Sәrsembin Ýmbetqan Quandyqúly,

filosofiya ghylymdarynyng kandidaty.

Jarasbaev Erbolat Esetúly,

gumanitarlyq ghylym magistri.

Abai.kz