Aqyn Qazybek Isanyng Memlekettik syilyqqa úsynylghan «Syrtolghau» jyr kitaby turaly pikir

Qazirgidey zamanda osynday shynayy da, móldir poeziya kerek!

POEZIYaGhA OBEKTIVTI KÓZQARAS

«Álqisa, aldymen Sóz bolghan», - deydi. Kiyeli kitapta ma, Tauratta ma, esimde joq. Anyq-qanyghyn bilmeymin. Biletinim, Hakim Abay: «Óleng sózding patshasy, sóz sarasy, Qiynnan qiystyrar er danasy», - deydi. Al Múqaghali: «Kýpi kiygen qazaqtyng qara ólenin, Shekpen jauyp ózine qaytaramyn», - dese kerek. Qalay bolghanda da poeziya onay dýnie emes.

Qazir jasandy intellekt payda boldy. Ýidi de salady, mashina da jýrgizedi, tamaq ta pisiredi. Jәne onyng shyny әzirge belgisiz. Mening biletinim, ol qúdiret tek óleng jaza almaydy! Sebebi, jan joq. Óitkeni, poeziya janynmen jazylyp, jýrekten shyghatyn, aqylmen susyndap, sezimge shomylar kәusar búlaqtay, móldir dýniye. Ol tipti, sózben jetkizuge qiyn nәrse. Tanghy shyqtay móldir, ottay ystyq. Has súludyng alghashqy sýigenindey ghajap. Iya. Poeziya degen meninshe, osylay bolar deymin...

Ásirese, dәl qazir qazaq tili emigrasiyagha úshyrap, esinen auyp, aqtaban-shúbyryndy kýige týskeli ólenning qadiri ketken kerzaman boldy. Kezindegi poeziyany oqityndar da, kóniline toqityndar da siyrep barady. Dәl osynday kezende aqyndardy «qyzyl kitapqa» engizetin uaqytta jaqsy óleng oqu jan azyghy eken.

Men әdebiyetshi emespin. Tipti, filologiyadan dәris tyndamaghan janmyn. Men jay ghana oqyrmanmyn. Deytúrghanmen Alashqa aty mәshhýr, qazaqqa qamqor azamattyng jyr kitabyn oqyp otyryp, bir-eki auyz lebiz bildirgendi jón kórdim.

Qazybek Isa – qazir qazaq ruhaniyatynda da, mәdeniyetinde de, әdebiyetinde de, sayasatta da oryny bar jigit. Kezinde qazaq tili dep kýresken Qazybekten amanat emes, jaman at izdep, shuyldaghan shuyldaqtar býginde kórinbeydi. Shamasy «jalmauyzgha da jan kerek» degen-au. «Zakaz» bergen bastyqtary syrtqa ketken-au shamasy…

Hosh delik. Sonymen, kitaptyng aty «Syrtolghau» eken. Eleng etkizer atau. Jyrtolghaudy estigem. Syrtolghauy ne eken? Kitap ýsh bólimnen túrady. Alghashqysy – Syrnama, ekinshisi – Ruhnama, songhysy – Múnnama.

Estimegen sóz - Múnnama.

Osyndaghy maghan etene tanys taqyryptyng biri – «Biz, bәribir birgemiz» atty mahabbat jyry. Optimistik atau. Aty әlemge mәshhýr Shynghys Aytmatovtyng jazghan «Raymaly men Begimay» jyry. Jasy alpysty alqymdaghan әnshi, jyrshy, seri Raymalygha on ekide bir gýli ashylmaghan on jetidegi Begimaydyng ghashyq boluy. Begimayday aru qatarlas, qúrdas, zamandas jigitke emes, Raymalyday talantty, daryndy adamgha ghashyq boluy jayly. Ósek tergen, ordaly jylanday ysyldaghan qatyn-qalashtyng sózine pysqyrmaytyn arudyng sheshimi. Búl dýniyeni men Qaliybek Quanyshbaev teatrynda sahnalaghanmyn. Áygili «Jәmiylә» povesine osy Raymaly men Begimaydy qosqam. Begimay tek qyrghyz, qazaq tarihynda ghana emes, orys әdebiyeti, qala berdi әlemdik әdebiyette de qaytalanbas obraz. Qúlaq salshy, qadirli oqyrman, Begimaydyng ýnine.

«O, Raymaly agha, men osy kýndi boyjetken qyzdyng neke toyyn armandaghanynday armandadym. Biraq, men әli kishkentay edim: al sen bolsang alystaghy aiday zanghar edin, jan-jaghyng qaumalaghan qalyng júrt edi, sol kópting arasynan men sening kózine qaydan ilige qoyayyn. Al sening әn-jyryna elitip, mas bolghan men bayghús, úyattan jýzim janyp órtense de, kónilimde senimen bir boludy qiyaldap, tipti erterek әiel boludy ansadym, saghan tezirek kezdesip, bar syrymdy jasyrmay aitqym keldi».

Iya... Begimay osylay sóileydi, osylay qiyaldaydy... Búl Aytmatovtyng alghashqy povesi «Jәmiylәdan» taraghan keyipker. Mahabbaty ýshin bәri-bәrin tәrk etken beyne. Búl oqyrman kópten kýtken, talaydan ansaghan әiel obrazy. Búl Shyghystyng Janna D'Arki. Djordj Amadudyng Tereza Batistasy. Tek Jәmiylә men Begimay óz baqyty, óz sezimi ýshin kýresken keyipkerler.

Endi bizding aqyn ne depti?

Begimaydyng ənin tyndap jýrgende,
Men de býgin saghan, kýnim, jolyqtym.
Ghashyq bolghan aqyndy aqtap bir demde,
Jýregimning baryn bildim – sony úqtym.

Aqyn Qazybek Isa aghynan jarylady, osylay. Qogham men Túlgha, Tobyr men Aqyn. Búl mәngilik teketires, taytalas. Jәne búl shayqasta eshqashan dara túlgha, aqyn jenbegen. Kóp qorqytady, tereng batyrady. Óitkeni, qoghamnyng óz zany, óz Konstitusiyasy bar. Oghan baghynbasan, ólesin. Solay, solay... Raymaly men Begimay, Enlik - Kebek, Aqan seri - Aqtoqty, Tristan-Izolida, Ferdinand - Luiza t.b ghashyqtar. Biraq, daryndygha, talantqa, aqyngha ólim bóget bola almaydy.

Týsiner el asqan kezde arnadan,
Aqyndy búl sózi qúndy, kózi - mún…
Bizder, janym, tileyik bir Alladan,
Begimaydyng taghdyry emes, sezimin…

Shayyr qazir pende keyipte aruyna Alladan tilek tileyik deydi. Janymyzdy alsang al, Allam, sezimimizdi ala kórme deydi. Búl shyn ghashyqtyng tilegi, niyeti, súrauy. Eshqanday baylyq emes, Alladan tek Sezim ghana súraghan essiz Mәjnýnning alasúruy dersin...

Janghandardy Maxabbattyng otyna
Nege órtedi tobyry ónkey týnektin.
Tap bolmay biz soqyrlardyng sotyna,
Órteneyik jalynyna jýrektin!..

Soqyrlardyng sotyna... qanday әdemi tirkes. Kýndelikti kórip jýrgen, estip jýrgen, tyndaghysy kelip jýrgen soqyr qoghamnyng sotyn aqyn ashyp aitady.

Jalpy, Qazybek Isa batyl aitady, batyryp aitady. Sezimge de solay, ghashyqtyghyn jasyrmaydy. Shyn aqyn solay bolghan dýr.

Saghan, janym, alyp úshyp jeteyin,
Bir kóruge kedergi eken tegi ne?
Erkem, seni ertip alyp keteyin,
El barmaghan Ertegiler eline!

Osyndaghy shumaq qalay әdemi órilgen. Halyq әni esinizde bolar. «Asyqqannan tiymeydi ókshem jerge, jeneshe-au» degen. Bozbalanyng ghashyq bolghan jengesine asyqqan sәti. Búl ózge elder týsine bermeytin úly dala filosofiyasy. Amalsyzdan «Lubovi ne znaet logiki, ona vyshe razuma. Lubovi prebyvaet na vershinah, nad dolinamy razuma» degen Djek Londonnyng sózi eske týsedi. Bizding aqyn da dәl solay.

Iya, Qazybek lirik aqyn. Keshegi Túmanbay salghan soqpaqpen, Júmatay jýrgen jolmenen Qazybek aqyn da sapargha shyghypty.

Qazirgidey lepirgen repting kezinde óleng bayghús úyalghan qyzday, shymyldyqtyng artyna jasyrynghan zamanda osynday shynayy da, móldir poeziya kerek-ti.

Endigi bir toqtalatyn óleng ol «Jer betinde perishtege joq oryn» tolghauy. Esimde bar, ol ólenning qalay tughany. Búl - óleng emes, men ýshin rekviyem...

Dәl Astananyng irgesinde bir ýiden bes qyz órtenip ketken. Netken tragediya, netken qayghy!? Búl oqighany alghash estigende tóbemnen bireu toqpaqpen úryp jibergendey әser etken edi. «Atam dep jylatsang jylat, botam dep jylatpa» degen qazaq atamyz. Búl qoghamnyng 30 jylghy asqan-tasqan keskinining kórinisi. Mine, sol tragediya aqyn nazarynan tys qalmaghan.

Shekesi tar sheneunikter úsaqtap,
Balalardyng nesibesi tonaldy....
Ayazynda Astananyng birin-biri jylytumen qúshaqtap,
Jatqan qyzdar jalyndy otqa orandy...

Búdan keyin qoghamgha kim senedi?
Kóktey soldy qyzghaldaqtar kókórim...
Kókke úshyp ketti olar, sebebi,
Bizding elde perishtege joq oryn!..

Tragediyanyng ýlken-kishisi bolmaydy. Alayda, kip-kishkentay sәbiylerding sheyit boluy – búl ótken jýiening betperdesi. Halyqty aldaghan, arbaghan, qorqytyp, atyp-asqan biylikting shynayy kórinisi. Aqyn sondyqtan da «Jer betinde perishtege joq oryn» dep, qan tamghan qalamyn aq qaghazgha sýikegen. Bizding elde, bizding jerde perishtege oryn joq dep, ah úrady, aiqay salady! Qayda barsa, Qorqyttyng kórindey, Nazarbaev qamalyna amalsyzdan shekesin soghady. Qanjosa bolghan mandayyn, talqan bolghan tandayyn tәrk etedi, perishtege amalsyz… Beu, dýniye!.. Osy jerde Qazybekten sheginsek, qazaqtyng jastary bilsin desek, osy bes perishtege eskertkish qong bizding paryzymyz. Iya, Qazybek bes perishtege ólenmen eskertkish qoydy. Kýnderding kýninde sol eskertkish qoyylyp jatsa, Qazybekting óleni onda oiylyp jazylatynyna kýmәn joq. Sebebi, biz «әr qazaq mening jalghyzym» degen auyldan bolamyz.

Qazir Qazybek Isa óndirip jazyp jýrgen shayyrlardyng biri. Qazaq tili dep kýresip jýrgenderding biri de, biregeyi. Sebebi, Qazybek qazaqqa kerek aqyn, qazaqqa janashyr shayyr. Óitkeni onyng arman-tilegi elining jarqyn bolashaghynda.

Aq jol, Qazybek bauyrym. Kinokamerada neshetýrli obiektiv bolady. Biri ýlken, biri kishi. Men de sol obiektivti qoldandym.

Ol - shyndyqtyng obiektiyvi.

Sondyqtan, aqyn Qazybek Isanyng «Syrtolghau» jyr kitaby Memlekettik syilyqqa naghyz layyqty tuyndy dep baghalaymyn.

Talghat Temenov,

Kinorejisser, Qazaqstannyng halyq әrtisi

Abai.kz