اقىن قازىبەك يسانىڭ مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان «سىرتولعاۋ» جىر كىتابى تۋرالى پىكىر

قازىرگىدەي زاماندا وسىنداي شىنايى دا، ءمولدىر پوەزيا كەرەك!

پوەزياعا وبەكتيۆتى كوزقاراس

«القيسا، الدىمەن ءسوز بولعان»، - دەيدى. كيەلى كىتاپتا ما، تاۋراتتا ما، ەسىمدە جوق. انىق-قانىعىن بىلمەيمىن. بىلەتىنىم، حاكىم اباي: «ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى، قيىننان قيىستىرار ەر داناسى»، - دەيدى. ال مۇقاعالي: «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىڭە قايتارامىن»، - دەسە كەرەك. قالاي بولعاندا دا پوەزيا وڭاي دۇنيە ەمەس.

قازىر جاساندى ينتەللەكت پايدا بولدى. ءۇيدى دە سالادى، ماشينا دا جۇرگىزەدى، تاماق تا پىسىرەدى. جانە ونىڭ شىڭى ازىرگە بەلگىسىز. مەنىڭ بىلەتىنىم، ول قۇدىرەت تەك ولەڭ جازا المايدى! سەبەبى، جان جوق. ويتكەنى، پوەزيا جانىڭمەن جازىلىپ، جۇرەكتەن شىعاتىن، اقىلمەن سۋسىنداپ، سەزىمگە شومىلار كاۋسار بۇلاقتاي، ءمولدىر دۇنيە. ول ءتىپتى، سوزبەن جەتكىزۋگە قيىن نارسە. تاڭعى شىقتاي ءمولدىر، وتتاي ىستىق. حاس سۇلۋدىڭ العاشقى سۇيگەنىندەي عاجاپ. يا. پوەزيا دەگەن مەنىڭشە، وسىلاي بولار دەيمىن...

اسىرەسە، ءدال قازىر قازاق ءتىلى ەميگراتسياعا ۇشىراپ، ەسىنەن اۋىپ، اقتابان-شۇبىرىندى كۇيگە تۇسكەلى ولەڭنىڭ قادىرى كەتكەن كەرزامان بولدى. كەزىندەگى پوەزيانى وقيتىندار دا، كوڭىلىنە توقيتىندار دا سيرەپ بارادى. ءدال وسىنداي كەزەڭدە اقىنداردى «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزەتىن ۋاقىتتا جاقسى ولەڭ وقۋ جان ازىعى ەكەن.

مەن ادەبيەتشى ەمەسپىن. ءتىپتى، فيلولوگيادان ءدارىس تىڭداماعان جانمىن. مەن جاي عانا وقىرمانمىن. دەيتۇرعانمەن الاشقا اتى ءماشھۇر، قازاققا قامقور ازاماتتىڭ جىر كىتابىن وقىپ وتىرىپ، ءبىر-ەكى اۋىز لەبىز بىلدىرگەندى ءجون كوردىم.

قازىبەك يسا – قازىر قازاق رۋحانياتىندا دا، مادەنيەتىندە دە، ادەبيەتىندە دە، ساياساتتا دا ورىنى بار جىگىت. كەزىندە قازاق ءتىلى دەپ كۇرەسكەن قازىبەكتەن امانات ەمەس، جامان ات ىزدەپ، شۋىلداعان شۋىلداقتار بۇگىندە كورىنبەيدى. شاماسى «جالماۋىزعا دا جان كەرەك» دەگەن-اۋ. «زاكاز» بەرگەن باستىقتارى سىرتقا كەتكەن-اۋ شاماسى…

حوش دەلىك. سونىمەن، كىتاپتىڭ اتى «سىرتولعاۋ» ەكەن. ەلەڭ ەتكىزەر اتاۋ. جىرتولعاۋدى ەستىگەم. سىرتولعاۋى نە ەكەن؟ كىتاپ ءۇش بولىمنەن تۇرادى. العاشقىسى – سىرناما، ەكىنشىسى – رۋحناما، سوڭعىسى – مۇڭناما.

ەستىمەگەن ءسوز - مۇڭناما.

وسىنداعى ماعان ەتەنە تانىس تاقىرىپتىڭ ءبىرى – «ءبىز، ءبارىبىر بىرگەمىز» اتتى ماحاببات جىرى. وپتيميستيك اتاۋ. اتى الەمگە ءماشھۇر شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ جازعان «رايمالى مەن بەگىماي» جىرى. جاسى الپىستى القىمداعان ءانشى، جىرشى، سەرى رايمالىعا ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان ون جەتىدەگى بەگىمايدىڭ عاشىق بولۋى. بەگىمايداي ارۋ قاتارلاس، قۇرداس، زامانداس جىگىتكە ەمەس، رايمالىداي تالانتتى، دارىندى ادامعا عاشىق بولۋى جايلى. وسەك تەرگەن، وردالى جىلانداي ىسىلداعان قاتىن-قالاشتىڭ سوزىنە پىسقىرمايتىن ارۋدىڭ شەشىمى. بۇل دۇنيەنى مەن قاليبەك قۋانىشباەۆ تەاترىندا ساحنالاعانمىن. ايگىلى «ءجاميلا» پوۆەسىنە وسى رايمالى مەن بەگىمايدى قوسقام. بەگىماي تەك قىرعىز، قازاق تاريحىندا عانا ەمەس، ورىس ادەبيەتى، قالا بەردى الەمدىك ادەبيەتتە دە قايتالانباس وبراز. قۇلاق سالشى، قادىرلى وقىرمان، بەگىمايدىڭ ۇنىنە.

«و، رايمالى اعا، مەن وسى كۇندى بويجەتكەن قىزدىڭ نەكە تويىن ارمانداعانىنداي ارماندادىم. بىراق، مەن ءالى كىشكەنتاي ەدىم: ال سەن بولساڭ الىستاعى ايداي زاڭعار ەدىڭ، جان-جاعىڭ قاۋمالاعان قالىڭ جۇرت ەدى، سول كوپتىڭ اراسىنان مەن سەنىڭ كوزىڭە قايدان ىلىگە قويايىن. ال سەنىڭ ءان-جىرىڭا ەلىتىپ، ماس بولعان مەن بايعۇس، ۇياتتان ءجۇزىم جانىپ ورتەنسە دە، كوڭىلىمدە سەنىمەن ءبىر بولۋدى قيالداپ، ءتىپتى ەرتەرەك ايەل بولۋدى اڭسادىم، ساعان تەزىرەك كەزدەسىپ، بار سىرىمدى جاسىرماي ايتقىم كەلدى».

يا... بەگىماي وسىلاي سويلەيدى، وسىلاي قيالدايدى... بۇل ايتماتوۆتىڭ العاشقى پوۆەسى «ءجاميلادان» تاراعان كەيىپكەر. ماحابباتى ءۇشىن ءبارى-ءبارىن تارك ەتكەن بەينە. بۇل وقىرمان كوپتەن كۇتكەن، تالايدان اڭساعان ايەل وبرازى. بۇل شىعىستىڭ جاننا د'اركى. دجوردج امادۋدىڭ تەرەزا باتيستاسى. تەك ءجاميلا مەن بەگىماي ءوز باقىتى، ءوز سەزىمى ءۇشىن كۇرەسكەن كەيىپكەرلەر.

ەندى ءبىزدىڭ اقىن نە دەپتى؟

بەگىمايدىڭ ءəنىن تىڭداپ جۇرگەندە،
مەن دە بۇگىن ساعان، كۇنىم، جولىقتىم.
عاشىق بولعان اقىندى اقتاپ ءبىر دەمدە،
جۇرەگىمنىڭ بارىن ءبىلدىم – سونى ۇقتىم.

اقىن قازىبەك يسا اعىنان جارىلادى، وسىلاي. قوعام مەن تۇلعا، توبىر مەن اقىن. بۇل ماڭگىلىك تەكەتىرەس، تايتالاس. جانە بۇل شايقاستا ەشقاشان دارا تۇلعا، اقىن جەڭبەگەن. كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى. ويتكەنى، قوعامنىڭ ءوز زاڭى، ءوز كونستيتۋتسياسى بار. وعان باعىنباساڭ، ولەسىڭ. سولاي، سولاي... رايمالى مەن بەگىماي، ەڭلىك - كەبەك، اقان سەرى - اقتوقتى، تريستان-يزولدا، فەرديناند - لۋيزا ت.ب عاشىقتار. بىراق، دارىندىعا، تالانتقا، اقىنعا ءولىم بوگەت بولا المايدى.

تۇسىنەر ەل اسقان كەزدە ارنادان،
اقىندى بۇل ءسوزى قۇندى، كوزى - مۇڭ…
بىزدەر، جانىم، تىلەيىك ءبىر اللادان،
بەگىمايدىڭ تاعدىرى ەمەس، سەزىمىن…

شايىر قازىر پەندە كەيىپتە ارۋىنا اللادان تىلەك تىلەيىك دەيدى. جانىمىزدى الساڭ ال، اللام، سەزىمىمىزدى الا كورمە دەيدى. بۇل شىن عاشىقتىڭ تىلەگى، نيەتى، سۇراۋى. ەشقانداي بايلىق ەمەس، اللادان تەك سەزىم عانا سۇراعان ەسسىز ءماجنۇننىڭ الاسۇرۋى دەرسىڭ...

جانعانداردى ماxابباتتىڭ وتىنا
نەگە ورتەدى توبىرى وڭكەي تۇنەكتىڭ.
تاپ بولماي ءبىز سوقىرلاردىڭ سوتىنا،
ورتەنەيىك جالىنىنا جۇرەكتىڭ!..

سوقىرلاردىڭ سوتىنا... قانداي ادەمى تىركەس. كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن، ەستىپ جۇرگەن، تىڭداعىسى كەلىپ جۇرگەن سوقىر قوعامنىڭ سوتىن اقىن اشىپ ايتادى.

جالپى، قازىبەك يسا باتىل ايتادى، باتىرىپ ايتادى. سەزىمگە دە سولاي، عاشىقتىعىن جاسىرمايدى. شىن اقىن سولاي بولعان ءدۇر.

ساعان، جانىم، الىپ ۇشىپ جەتەيىن،
ءبىر كورۋگە كەدەرگى ەكەن تەگى نە؟
ەركەم، سەنى ەرتىپ الىپ كەتەيىن،
ەل بارماعان ەرتەگىلەر ەلىنە!

وسىنداعى شۋماق قالاي ادەمى ورىلگەن. حالىق ءانى ەسىڭىزدە بولار. «اسىققاننان تيمەيدى وكشەم جەرگە، جەڭەشە-اۋ» دەگەن. بوزبالانىڭ عاشىق بولعان جەڭگەسىنە اسىققان ءساتى. بۇل وزگە ەلدەر تۇسىنە بەرمەيتىن ۇلى دالا فيلوسوفياسى. امالسىزدان «ليۋبوۆ نە زناەت لوگيكي، ونا ۆىشە رازۋما. ليۋبوۆ پرەبىۆاەت نا ۆەرشيناح، ناد دولينامي رازۋما» دەگەن دجەك لوندوننىڭ ءسوزى ەسكە تۇسەدى. ءبىزدىڭ اقىن دا ءدال سولاي.

يا، قازىبەك ليريك اقىن. كەشەگى تۇمانباي سالعان سوقپاقپەن، جۇماتاي جۇرگەن جولمەنەن قازىبەك اقىن دا ساپارعا شىعىپتى.

قازىرگىدەي لەپىرگەن رەپتىڭ كەزىندە ولەڭ بايعۇس ۇيالعان قىزداي، شىمىلدىقتىڭ ارتىنا جاسىرىنعان زاماندا وسىنداي شىنايى دا، ءمولدىر پوەزيا كەرەك-ءتى.

ەندىگى ءبىر توقتالاتىن ولەڭ ول «جەر بەتىندە پەرىشتەگە جوق ورىن» تولعاۋى. ەسىمدە بار، ول ولەڭنىڭ قالاي تۋعانى. بۇل - ولەڭ ەمەس، مەن ءۇشىن رەكۆيەم...

ءدال استانانىڭ ىرگەسىندە ءبىر ۇيدەن بەس قىز ورتەنىپ كەتكەن. نەتكەن تراگەديا، نەتكەن قايعى!؟ بۇل وقيعانى العاش ەستىگەندە توبەمنەن بىرەۋ توقپاقپەن ۇرىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتكەن ەدى. «اتام دەپ جىلاتساڭ جىلات، بوتام دەپ جىلاتپا» دەگەن قازاق اتامىز. بۇل قوعامنىڭ 30 جىلعى اسقان-تاسقان كەسكىنىنىڭ كورىنىسى. مىنە، سول تراگەديا اقىن نازارىنان تىس قالماعان.

شەكەسى تار شەنەۋنىكتەر ۇساقتاپ،
بالالاردىڭ نەسىبەسى تونالدى....
ايازىندا استانانىڭ ءبىرىن-ءبىرى جىلىتۋمەن قۇشاقتاپ،
جاتقان قىزدار جالىندى وتقا وراندى...

بۇدان كەيىن قوعامعا كىم سەنەدى؟
كوكتەي سولدى قىزعالداقتار كوكورىم...
كوككە ۇشىپ كەتتى ولار، سەبەبى،
ءبىزدىڭ ەلدە پەرىشتەگە جوق ورىن!..

تراگەديانىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى. الايدا، كىپ-كىشكەنتاي سابيلەردىڭ شەيىت بولۋى – بۇل وتكەن جۇيەنىڭ بەتپەردەسى. حالىقتى الداعان، ارباعان، قورقىتىپ، اتىپ-اسقان بيلىكتىڭ شىنايى كورىنىسى. اقىن سوندىقتان دا «جەر بەتىندە پەرىشتەگە جوق ورىن» دەپ، قان تامعان قالامىن اق قاعازعا سۇيكەگەن. ءبىزدىڭ ەلدە، ءبىزدىڭ جەردە پەرىشتەگە ورىن جوق دەپ، اح ۇرادى، ايقاي سالادى! قايدا بارسا، قورقىتتىڭ كورىندەي، نازارباەۆ قامالىنا امالسىزدان شەكەسىن سوعادى. قانجوسا بولعان ماڭدايىن، تالقان بولعان تاڭدايىن تارك ەتەدى، پەرىشتەگە امالسىز… بەۋ، دۇنيە!.. وسى جەردە قازىبەكتەن شەگىنسەك، قازاقتىڭ جاستارى ءبىلسىن دەسەك، وسى بەس پەرىشتەگە ەسكەرتكىش قويۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز. يا، قازىبەك بەس پەرىشتەگە ولەڭمەن ەسكەرتكىش قويدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە سول ەسكەرتكىش قويىلىپ جاتسا، قازىبەكتىڭ ولەڭى وندا ويىلىپ جازىلاتىنىنا كۇمان جوق. سەبەبى، ءبىز «ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەگەن اۋىلدان بولامىز.

قازىر قازىبەك يسا ءوندىرىپ جازىپ جۇرگەن شايىرلاردىڭ ءبىرى. قازاق ءتىلى دەپ كۇرەسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى. سەبەبى، قازىبەك قازاققا كەرەك اقىن، قازاققا جاناشىر شايىر. ويتكەنى ونىڭ ارمان-تىلەگى ەلىنىڭ جارقىن بولاشاعىندا.

اق جول، قازىبەك باۋىرىم. كينوكامەرادا نەشەتۇرلى وبەكتيۆ بولادى. ءبىرى ۇلكەن، ءبىرى كىشى. مەن دە سول وبەكتيۆتى قولداندىم.

ول - شىندىقتىڭ وبەكتيۆى.

سوندىقتان، اقىن قازىبەك يسانىڭ «سىرتولعاۋ» جىر كىتابى مەملەكەتتىك سىيلىققا ناعىز لايىقتى تۋىندى دەپ باعالايمىن.

تالعات تەمەنوۆ،

كينورەجيسسەر، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى

Abai.kz