Qazaq kino jәne teatr ónerine ólsheusiz ýles qosqan rejisser Talghat Temenov Últtyq kinony qoldau ortalyghynyng býgingi әreketine nege narazy?

– Talghat Dosymghaliyúly, jaqynda «Qara qyz» filiminizding jabyq kórsetilimi ótipti. Kórermen qalay qabyldady? Ýlken ekrangha qashan jol tartady?

– Jabyq kórsetilimine biraz azamat keldi. Búl kópten kýtken filim edi. Búl mening kino óndirisine alyp kelgen janalyghym. Oghan júmsalghan qarajat tym az boldy. Bizben qatar týsirilgen «Jambyl. Jana dәuir» filimi men  Alash qayratkeri Ahmet Baytúrsynúlynyng qily taghdyry men ómirining barlyq kezenin qamtyghan «Songhy ýkim» kórkem filimi prokatqa shyqqanmen, ony kórermen ózi baghalay jatar. Dey túrghanmen, filimdi bitirip, ekrannan kórsettik. Bir jyl jatqan filimning kompiuterlik grafikanyng aqshasyna ministr Aida Balaeva kómektesti. Onysyna rahmet. Ýlken ekrangha qyrkýiek aiynda shyghady dep otyrmyz. Biraq prokatqa bir tiyn bólingen joq. Múny ministrge de aittym. Álgi prokat mamandary «Prokatqa shyghu ýshin aldyn ala 10 mln-nan 30 mln-gha deyin jarnama beru kerek» deydi. Al budjetke salynbaghan aqshany, yaghny jarmanany kim tóleydi? Demek, jarnama bolmasa, ekrangha shyqpaydy degen sóz be? Ótkende búl mәseleni Mәdeniyet jәne aqparat ministri A.Balaevanyng ózi aitty. Qazaq kinosyn jarnamasyna shyghyndatpay ekrangha nege shygharmasqa?!

– Biluimshe, siz enbektenip jazghan eki filim ssenariyi pitchingten ótpey qalypty. Nege?

– Últtyq kinony qoldau ortalyghynyng key әreketi qaryn ashtyrady. Abaydyng «Kónilim qaldy dostan da, dúshpannan da, Aldamaghan kim qaldy tiri janda? Alys-jaqyn qazaqtyng bәrin kórdim, Jalghyz-jarym bolmasa anda-sanda» deytini bar ghoy. «Samarqanda bir әpkem bar, menen de ótken soraqy» demekshi, ortalyqtyng ishki ashanasynda masqara jaghday kóp. Mәselen, N.Ondasynovtyng 100 jyldyghyna oray týsirilgen tolyqmetrajdy filim ótpey qaldy. Qazaq kinosynyng tarihynda eshqashan balalargha arnalghan muzykalyq muzikl týsirilmegen edi. Sony ministrding aitqany boyynsha jazyp, ótkizdim. Ókinishke qaray, búl ssenariy de ótpedi. Al kim ótti deysing be? Timur Bekmambetovting ssenarii ótipti. Últtyq kinony qoldau ortalyghy aty aityp túrghanday, últtyq kinogha emes, mәskeulik rejisserding Á.Moldaghúlova turaly filimine dauys bergen. Sondyqtan mende «Qazaq kinosynyng bolashaghy, erteni ne bolady?» degen alandaushylyq basym.

– Mәselen...

– Últtyq kinony qoldau ortalyghy ssenariydi qabyldap, kino ortalyqqa ótkizedi. Búl salada Qazaqstan Kiynematografiyashylar odaghy, odan basqa Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi, Kino bólimi, «Qazaqfilim» kinostudiyasy bar. Búrynghy ministrlerding jeleuimen redaksiya alqasyn japty da, Últtyq kinony qoldau produserlik ortalyghy qúryldy. Shtatta birneshe adam júmys isteydi. Biraq sarapshy kenes qúramyn basqa jaqtan jasaqtaghan. Olar kórkem filimdi, derekti, animasiyalyq jәne debut filimdi qaraydy. Biraq derekti filimdi oqyghandar kórkem kinonyng ssenariyin ashyp oqymaydy. Al dauys bergen kezde oqyghany da, oqymaghany da qol kóteredi. Ómirinde bir ssenariy jazbaghan, bir ssenariy oqymaghan adamnyng saraptama mýshesi bolghanyna tang qalamyn. Shynyn aitsam, sol Últtyq kinony qoldau ortalyghyndaghylardyng 70-80 payyzy ssenariydi oqymaydy. Bir sózben aitqanda, qazaq ruhaniyatyna qazaqsha oqymaghandar dauys beredi. Búl әdiletsiz jasalghan dýniye. Búghan deyin M.Áuezovting «Qaragóz» piesasy boyynsha «Ayqarakóz» filimining ssenariyin jazdym. Sonau qiyn kezende qazaq eline alghash kelip jatqan qarashekpendilerden bastap úly túlghalargha deyingi ómirdi suretteytin tyng dýnie bolatyn. Onyng ýstine Múhtar Áuezov shygharmasynyng ekrangha shyqpaghanyna 50 jyl boldy. Solay bola túra múny da syzyp tastady. Sosyn bizde balalargha arnalghan filim joqtyng qasy. Otyrdym da, balalar ýshin «Iligay» muzikl filimining ssenariyin jazdym. Búghan deyin qazaq kinosynda múnday bolghan joq. Tipti, әriptesim Ardaq Ámirqúlovtyng «Ghasyrdan da úzaq bir kýn» filimining ssenariyin, jazushy Smaghúl Elubaydyng siyasy keppegen tuyndysyn kesip tastaghan. Shyn mәninde, ortalyq oqu ornyn janadan bitirgenderdin, dramaturgiyagha esh qatysy joqtardyng ssenariyin qoldap otyr.  Qazaq ónerine enbek etip jýrgenning biri – ózim. Onyng ýstine balalar kinosynyng psihologiyasyn bilemin. Gh.Mýsirepov teatryn basqaryp túrghanda birneshe muzikl qoydym. «Shyghys sazy», «Mulen Rujgha shaqyru», Karmensita», bәri de muzikl qoyylym. Al endi balalargha ne kórsetemiz? Jalpy, qazaq kinosy tarihynda muzykalyq filim az. Shәken Aymanovtyng «Taqiyaly perishtesi» men «Mening sýiikti dәrigeri», sosyn «Qosh bol, Medeu», «Dos-Múqasan», bәri muzykalyq filimder. Al balalargha arnalghan múnday filim eshqashan bolghan emes. Onyng ornyna úrpaqqa bereri joq mardymsyz dýniyeler ótedi. Býgingi balalar ertengi qazaq elining tútqasyn ústaytyn azamattar. M.Áuezov «El bolam deseng besigindi týze» dese, men «El bolam desen, ekranyndy týze» der edim. Qazir ekrannan ne kórsetip jatyrmyz? Búl mәsele aitylsa da sózimiz jogharygha jetpeydi. Úrpaqqa kerekti dýniyening kórsetilmeui, ruhaniyatqa osynday shygharmanyng qosylmauy ýlken qasiret.

– Jaqynda rejisser Daniyar Salamattyng «Talaq» filimi Shanhay festivalining bas jýldesin enshilep qaytqanyn estigen shygharsyz. Búl da bir qazaq kinosynyng jetistigi emes pe?

– Áriyne. Búl filimning jetistigi turaly estigenim bolmasa, kórgen joqpyn. Biraq kórermenning kinony kórmey jatyp, ton piship jatqanyna qarnym taghy ashty. Óitkeni, qanday kino bolsa da Qazaqstan atynan qatysty, qazaq elining abyroyyn kóterdi. Qazaq kino ónerining biyikke shyqqanynyng dәleli. Alayda, «Qazaqty jaman qylyp kórsetti. Qazaqty masqaralady...» degen baybalam salghandardyng pikirin óz basym qabyldamaymyn. Múny týsirgen mamandar kósheden kelgen adam emes. Árqaysysy óz isining kәsiby mamany. Kinonyng ózining estetikasy, maghynasy, iydeologiyasy bolady. Qalay desek te, qazaq kinosyn әlemge shygharghan týsiru tobyna alghystan basqa aitarym joq.

– «Qazaqfilimge» Azamat Satybaldy kelgeli ilgerileushilik bayqala ma?

– «Qazaqfilim» basshylyghy turaly eshtene aita almaymyn. Biraq osy pitchingte kinostudiya úsynghan bir ghana ssenariy ótti. Búl «Qazaqfilim» kinostudiyasynyng bolashaghy búlynghyr degen sóz. Ne «Qazaqfilimdi», ne bolmasa Últtyq kinony qoldau ortalyghyn jabu kerek. Ssenariy oqityn adam bolmasa, qúr jalaqy alyp jýrgen saraptama mýshelerinen ne payda? Osyndayda Últtyq kinony qoldau emes, qorlau ortalyghy degen sóz amalsyzdan auyzgha keledi eken. Demek, osy kino salasyna qatysy bar mekeme, ziyaly qauym qazaq filimining mәselesin qolgha almasaq bolmaydy. Óitkeni, mәdeniyetting damuy, elding bolashaghy – kinogha da baylanysty. Búl mәseleni jyly jauyp qoymay, Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi, Qazaqstan Kiynematografiyashylar odaghy, «Qazaqfilim», joghary oqu ornyndaghy kino fakuliteti oqytushylary birigip, qazir sheshken dúrys.

Derekkózi: NEGE.kz sayty

Abai.kz