Pavlodar oblysynyng әkimi qyzmetine Qanat Bozymbaev taghayyndalghan kýnnen bastap “Gorodskaya nedelya”, “Obozreniye”, “Versiya” tәrizdi jergilikti orystildi tәuelsiz basylymdardardyng belsendiligi kýrt artyp, búrynghy basshynyng júmysyn qaralaytyn bir jaqty syny materialdardy jarysa jariyalauda. Sonday maqalasymaqtardy oqysaq, Pavlodar aimaghy ekonomikalyq kórsetkishteri boyynsha respublikada eng songhy orynda qalghan, әleumettik-ekonomikalyq jaghdayy qúldyraghan. Al әlgindey maqalalardyng internettegi núsqalaryn qoldap pikir jazushylardyng qarasy tipti kóp. Áriyne, kimder jazatyny belgili... Múnday әsire belsendilik ótken ghasyrdyng jappay jazalau jyldaryndaghy baspasóz betterinde ghana kórinis tapqan shyghar dep oilaymyz.

Pavlodar oblysynyng әkimi qyzmetine Qanat Bozymbaev taghayyndalghan kýnnen bastap “Gorodskaya nedelya”, “Obozreniye”, “Versiya” tәrizdi jergilikti orystildi tәuelsiz basylymdardardyng belsendiligi kýrt artyp, búrynghy basshynyng júmysyn qaralaytyn bir jaqty syny materialdardy jarysa jariyalauda. Sonday maqalasymaqtardy oqysaq, Pavlodar aimaghy ekonomikalyq kórsetkishteri boyynsha respublikada eng songhy orynda qalghan, әleumettik-ekonomikalyq jaghdayy qúldyraghan. Al әlgindey maqalalardyng internettegi núsqalaryn qoldap pikir jazushylardyng qarasy tipti kóp. Áriyne, kimder jazatyny belgili... Múnday әsire belsendilik ótken ghasyrdyng jappay jazalau jyldaryndaghy baspasóz betterinde ghana kórinis tapqan shyghar dep oilaymyz.

Ókinishke qaray, әlgindey úrda-jyq jariyalanymdar men jazbalar oblystyng jana basshysyna yqpal ete bastaghan     siyaqty. Mәselen, orystildi basylymdar kezinde búrynghy әkim Erlan Arynnyng orys pen qazaq halyqtary dostyghynyng simvoly tәrizdi bolghan Grigoriy Potanin men Shoqan Uәlihanovqa, Asharshylyq jәne Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna, Túnghysh ústazgha (simvolikalyq eskertkish), qazaqtyng asa kórnekti aqyny Qalijan Bekhojinge, t.b. eskertkishter túrghyzuyn jamanshylyqqa joryp shulasqan bolatyn. Osy әser etti me, oblystyng jana basshysy Jýsipbek Aymauytovtyng mýsini ýshin bólingen qarjyny qysqartyp tastady. Osylaysha, 1937 jyly Mәskeude “halyq jauy” retinde atylghan, sýiegi qay jerde kómilgeni belgisiz Alash qayratkerinin tas túlghasyn túrghyzu isi qolgha alynbay jatyp tas-talqan etildi! Biz – danqty jerlesimizding tughanyna 125 jyl toluy qarsanynda otanshyl, memleketshil, últjandy úrpaq tәrbiyeleuge tiyisti agha buyn ókilderi osynday ónegesiz qylyq kórsettik.

Taghy bir mysal keltireyik. Lenin kóshesindegi ardagerler saya­baghynda túghyrda túrghan kenestik “T-34” tanki ótken jyldyng qyr­kýiek aiynda Sormov kóshesinde temir jolgha tayau baqta janadan salynyp jatqan Áskery danq múrajayyna kóshirilgen eken. Soghys jyldarynda әskerler sol tústan maydangha attanypty.    Juyrda әlgi basylymdar tankty ornyna qoy jóninde baybalam salyp edi, qalalyq prokuratura solardyng paydasyna sheshim shyghardy: “T-34” tanki 30 kýn ishinde búrynghy ornyna qayta aparyluy kerek!.. 

Pavlodar qalasy prokurorynyng agha kómekshisi Orman Qa­liyevting aituyna qaraghanda, prokuratura sheshimine tarih jә­ne mәdeniyet eskertkishterin bir orynnan ekinshi oryngha kóshiru tәrtibining búzyluy negiz bolghan kórinedi. Múnday jaghdayda es­kertkishke tarihiy-mәdeny saraptama jasaluy kerek, sonymen qatar QR Mәdeniyet jәne aq­parat ministrligining arnauly komissiyasynyng kelisimi qajet eken.

Alayda zang organynyng she­shimi zandy ma? Osy orayda birshama súraqtar tuyndauda. Aytalyq, Kenes ýkimeti túsynda kommunistik iydeologiya talabyna sәikes tarihiy-mәdeny es­kert­kishter sanatyna jatqyzylghan kenestik “T-34” tanki qazirgi tәuelsiz elding egemendik keze­ninde de sol mәrtebesine ie me? Tankty túrghan ornynan onsha alys emes әskery danq múrajayyna aparyp qoy ýshin tarihiy-mәdeny saraptama jasap, QR Mәdeniyet jәne aqparat miy­nistrligining arnauly komissiyasynyng kelisimin aludyng qanday qajettiligi bar? Búl – jergilikti biylikting qúziretine jatatyn is emes pe? Eger “Qúrylghysy shirip, tozuyna baylanysty tankty metall bólshekterin qabyldau ornyna tapsyru” mәselesi kóte­rilse, әngime basqa.

Jalpy, әu basta tankinin qala ortalyghyna tarihiy-mәdeny eskertkish retinde qoyylghany oryndy ma? Jәne kenestik soghys qaruyn býgingi beybit kezende qúrmetteu sayasi, iydeologiyalyq túrghydan negizdi me? Onsyz da qalanyng qaq ortasyndaghy Jenis alanynda Úly Otan soghysy qúrbandaryn eske alyp qúrmetteuge arnalghan Mәngilik alau janyndaghy Danq obelisksi bar emes pe?

Endi soghys qaruynyng tas tú­ghyr­gha qoyylu syryna ýnileyik. Almatydaghy 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisining dýmpui Ertisting Kereku ónirine de jetip, oblys ortalyghy men audandarda da narazylyqtar boy kórsetti. Kó­terilis kýshpen basylghan son, ile 1987 jyly jer-jerde jazalau sharalary bastaldy. Kenestik qaruly kýshter, qauipsizdik jәne qúqyq qorghau organdary egemen­shil jastargha kýsh qoldanumen qatar, ólim jazasyna kesu, bas bostandyghynan aiyru tәrizdi qúqyqtyq sharalardy qoldanyp saghyn syndyrudy qolgha alsa, kompartiya men komsomol organdary sayasy sharalarmen halyqtyng últtyq ruhyn syndyrudy kózdedi. Dәl sol 1987 jyly, sonday maqsatpen salmaghy 32 tonnalyq qaharly soghys qaruy Lenin kóshesi boyyna, júrtshylyq kóp jýretin kórneki jerde túghyr ýstine qoyyldy... Búl sheshimning basqaday týsindirmesi negizsiz.

Eger Pavlodar soghys jyldary Stalingrad tәrizdi jaudyng qúrsauynda qalyp shabuylyna tótep bergen “Batyr qala” bolsa, nemese qalada tank shygharatyn zauyt júmys istep, pavlodarlyqtar myndaghan tankini maydangha jiberip otyrsa, aitar uәj joq. Ónirding tyl enbek­kerleri ózderining auyr túrmystyq jaghdayyna qaramay, maydandaghylargha vagon-vagon azyq-týlik, kiyim-keshek jiberip, qor­ghanys salasyna óz qarjysynan aqsha bólgeni tarihy shyndyq. Biraq beybit túrghyndardyn   aza­­mattyq paryzyn óteuin “T 34” tankisimen eske týsirip, qúrmetteu ónegeli is emes.

Kenestik tankiler Kenes odaghynyng basqynshylyq ozbyr sayasatynyng belgisi siyaqty kórinedi. Kenes әskerlerining 1968 jyly Chehoslavakiyagha, 1979 jyly Aughanstangha, 1991 jyly Litvanyng astanasy Vilinuske tanktermen basa-kóktep kirgeni әlem halyqtaryna belgili aqiqat.   Demek, beybitsýigish qazaq elining bir qalasynda kenestik tankini túghyr ýstine qoyyp qúrmetteu Kenes odaghynyng basqynshylyq sayasatyn jariya dәripteumen birdey әreket.

Al Almatydaghy 28 panfilovshylar parkine qoyylghan   panfilovshy jauyngerlerding zenbiregi men danqty jerlesimiz, Kenes odaghynyng batyry Mahmet Qa­yyrbaevtyng (1925-1996 j.j.) Pavlodargha әkelingen zenbire­gi­ning jóni bir bólek. Óitkeni qa­zaqstandyq batyrlar sol qarularmen Reseyding Mәskeu, Smolensk qalalary, Litvanyng Shaulyay qalasy aimaqtaryn jaudan qorghady.  

Kenestik tankini tarihiy-mәdeny eskertkish retinde qúrmettegen búl qala ózge elderding әskeriy, sayasy túlghalarynyng esimde­rin úlyqtau boyynsha Qazaqstan qalalarynyng kósh basynda túr desek, artyq aitqandyq emes shyghar. Mәselen, Pavlodar ata­uy patshazada Pavel Romanovtyn qúrmetine qoyylghan, kóshelerine patshaly Resey imperiyasynyng әskerbasylary: felidmarshal Kutuzov pen generalissimus Suvorov, ataman Ermak, chekist Deribas, bolishevikter kósemi Leninning esimderi berilgen. Búghan qosa qalada Lenin atyndaghy baq, Leninning mýsini bar. Qala irgesindegi Lenin kentining qalanyng bir aumaghyna ainalghany qashan, biraq aty sol qalpynda qaldy.

Solay bola túra,   egemendik kezeninde Vladimir Iliichting kim ekenin mýlde bilmeytin bir úrpaqtyng ósip jetilgeni eskerilgen joq. Eskerilse de, lauazymdy túlghalardyng arasynan qanday da bir qúndylyghy joq eskert­kishting túsyna “V.IY.Lenin – jýz milliondaghan adamnyng ómirin jalmaghan kommunistik rejimning negizin qalaghan bolishevikterding kósemi” degen syqyldy sózderdi jazyp qoyatyn bir sheneunik tabylar deymisiz?..

Jýrekke shanshuday qadalatyn taghy bir jayt, Lenin eskert­kishi men kenestik tank saltanat qúrghan Pavlodarda Tәuelsizdik monumenti joq, XVIII ghasyrdaghy últ azattyq soghysy kezeninde Ertisting Kereku-Bayanauyl ónirin basqynshylardan qorghaghan Oljabay, Jasybay, Malaysary, t.b. batyrlargha eskertkish ornatylmaghan. Jayau Músa, Mәshhýr Jýsip, Estay, Mayra, Isa tәriz­di danqty túlghalargha kishkene bust te qoyylmaghan. Jýsipbek Aymauytovtyng aruaghyn kýni­rentkenimiz anau. Tipti keybir orystildi jerlesterimiz Pavlodar qalasynyng alghashqy negizi bolghan әskery bekinisting kóne týrki keze­ninen beri Kereku jar atanghan jerge salynghandyqtan Koryakov Yar atanghanyn qaperge almay, Kereku atauyn qolda­nys­tan mýlde shygharyp tastaghysy keledi!

Preziydent N.Á.Nazarbaev 1998 jyldyng 17 nauryzynda, Almatyda, respublikanyng ziyaly qauymynyng tanymal ókilderimen kezdeskende bylay degen edi: “Onamastikalyq sayasatty bosansytugha bolmaydy. Jaltaqtay beretin eshtene joq. Otarshyl zamandy eske salyp, halyqtyng namysyna tiyetin ataulardy da, tilding ózindik zandylyghyn, tabighy ýndestigin búzyp túratyn ataulardy da auystyrmasa bolmaydy”. (N Nazarbaev, “Qazaqtyng býkil tarihy – birigu tarihy, tútastanu tarihy”. “Egemen Qazaqstan” №53, 18.03.1998 j.)

El preziydentining ózi osylay dese de, bizding jergilikti biylik orystildi tәuelsiz basylymdar­gha jaltaqtauda. Juyrda orys­tildi aghayyndar Lenin atyndaghy baqta qabyrghasynyng júqanasy ghana qalghan, qandayda bir tarihy qúndylyghy joq, 1910 jy­ly “Rossiya” qonaq ýii retinde sa­lynghan ghimarat qaldyghyn qayta qalpyna keltiru jóninde mәsele kóterdi. Jergilikti biylik endi sol úsynysty qarap, әlgilerding kónilin tabu jaghyn oilastyryp jatqan synayly.

Degenmen, Nazarbaevtyng saya­satyn jýzege asyryp, iydeologiyasyn jýrgizuge tiyisti Pavlodar oblysy basshylyghynyng jәne zang talaptarynyng oryndaluyn qadaghalaytyn qala prokurorynyng әlgi is-әreketterin endi Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik hatshysy, Preziydent әkimshiligi jәne bas prokurory qalay baghalaydy eken? 

Tipti, basqany bylay qoyghanda, Yunesko men Europarlament “Zúlymdyq imperiyasy” atanghan memleketten qalghan kenestik súrapyl soghys qaruy – tankining Qazaqstan Respublikasynyng bir qalasynda túghyrgha qoyyp, qúrmetteluin ong baghalamaytyn shyghar deymiz.

Al, shyndyghyn aitsaq, eshqanday últtyq jәne iydeologiyalyq manyzy joq eskerkishke bola orys­tildi basylymdardyng osynshama shu kóterui, olardyng tank ýshin emes, әiteuir qaytsek te jergi­likti biylikke óz degenimizdi iste­temiz degeni sekildi. Osynyng barlyghyn bizder, jergilikti últ janashyrlary orystildi basylymdar tarapynan qasaqana týrde arazdyqty qozdyru dep týsinemiz.