پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكiمi قىزمەتiنە قانات بوزىمباەۆ تاعايىندالعان كۇننەن باستاپ “گورودسكايا نەدەليا”، “وبوزرەنيە”، “ۆەرسيا” ءتارiزدi جەرگiلiكتi ورىستiلدi تاۋەلسiز باسىلىمدارداردىڭ بەلسەندiلiگi كۇرت ارتىپ، بۇرىنعى باسشىنىڭ جۇمىسىن قارالايتىن بiر جاقتى سىني ماتەريالداردى جارىسا جاريالاۋدا. سونداي ماقالاسىماقتاردى وقىساق، پاۆلودار ايماعى ەكونوميكالىق كورسەتكiشتەرi بويىنشا رەسپۋبليكادا ەڭ سوڭعى ورىندا قالعان، الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق جاعدايى قۇلدىراعان. ال الگiندەي ماقالالاردىڭ ينتەرنەتتەگi نۇسقالارىن قولداپ پiكiر جازۋشىلاردىڭ قاراسى تiپتi كوپ. ارينە، كiمدەر جازاتىنى بەلگiلi... مۇنداي اسiرە بەلسەندiلiك وتكەن عاسىردىڭ جاپپاي جازالاۋ جىلدارىنداعى ءباسپاسوز بەتتەرiندە عانا كورiنiس تاپقان شىعار دەپ ويلايمىز.

پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكiمi قىزمەتiنە قانات بوزىمباەۆ تاعايىندالعان كۇننەن باستاپ “گورودسكايا نەدەليا”، “وبوزرەنيە”، “ۆەرسيا” ءتارiزدi جەرگiلiكتi ورىستiلدi تاۋەلسiز باسىلىمدارداردىڭ بەلسەندiلiگi كۇرت ارتىپ، بۇرىنعى باسشىنىڭ جۇمىسىن قارالايتىن بiر جاقتى سىني ماتەريالداردى جارىسا جاريالاۋدا. سونداي ماقالاسىماقتاردى وقىساق، پاۆلودار ايماعى ەكونوميكالىق كورسەتكiشتەرi بويىنشا رەسپۋبليكادا ەڭ سوڭعى ورىندا قالعان، الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق جاعدايى قۇلدىراعان. ال الگiندەي ماقالالاردىڭ ينتەرنەتتەگi نۇسقالارىن قولداپ پiكiر جازۋشىلاردىڭ قاراسى تiپتi كوپ. ارينە، كiمدەر جازاتىنى بەلگiلi... مۇنداي اسiرە بەلسەندiلiك وتكەن عاسىردىڭ جاپپاي جازالاۋ جىلدارىنداعى ءباسپاسوز بەتتەرiندە عانا كورiنiس تاپقان شىعار دەپ ويلايمىز.

وكiنiشكە قاراي، الگiندەي ۇردا-جىق جاريالانىمدار مەن جازبالار وبلىستىڭ جاڭا باسشىسىنا ىقپال ەتە باستاعان     سياقتى. ماسەلەن، ورىستiلدi باسىلىمدار كەزiندە بۇرىنعى اكiم ەرلان ارىننىڭ ورىس پەن قازاق حالىقتارى دوستىعىنىڭ سيمۆولى ءتارiزدi بولعان گريگوري پوتانين مەن شوقان ۋاليحانوۆقا، اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىنا، تۇڭعىش ۇستازعا (سيمۆوليكالىق ەسكەرتكiش), قازاقتىڭ اسا كورنەكتi اقىنى قاليجان بەكحوجينگە، ت.ب. ەسكەرتكiشتەر تۇرعىزۋىن جامانشىلىققا جورىپ شۋلاسقان بولاتىن. وسى اسەر ەتتi مە، وبلىستىڭ جاڭا باسشىسى جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ءمۇسiنi ءۇشiن بولiنگەن قارجىنى قىسقارتىپ تاستادى. وسىلايشا، 1937 جىلى ماسكەۋدە “حالىق جاۋى” رەتiندە اتىلعان، سۇيەگi قاي جەردە كومiلگەنi بەلگiسiز الاش قايراتكەرiنiڭ تاس تۇلعاسىن تۇرعىزۋ iسi قولعا الىنباي جاتىپ تاس-تالقان ەتiلدi! بiز – داڭقتى جەرلەسiمiزدiڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋى قارساڭىندا وتانشىل، مەملەكەتشiل، ۇلتجاندى ۇرپاق تاربيەلەۋگە تيiستi اعا بۋىن وكiلدەرi وسىنداي ونەگەسiز قىلىق كورسەتتiك.

تاعى بiر مىسال كەلتiرەيiك. لەنين كوشەسiندەگi ارداگەرلەر سايا­باعىندا تۇعىردا تۇرعان كەڭەستiك “ت-34” تانكi وتكەن جىلدىڭ قىر­كۇيەك ايىندا سورموۆ كوشەسiندە تەمiر جولعا تاياۋ باقتا جاڭادان سالىنىپ جاتقان اسكەري داڭق مۇراجايىنا كوشiرiلگەن ەكەن. سوعىس جىلدارىندا اسكەرلەر سول تۇستان مايدانعا اتتانىپتى.    جۋىردا الگi باسىلىمدار تانكتى ورنىنا قويۋ جونiندە بايبالام سالىپ ەدi, قالالىق پروكۋراتۋرا سولاردىڭ پايداسىنا شەشiم شىعاردى: “ت-34” تانكi 30 كۇن iشiندە بۇرىنعى ورنىنا قايتا اپارىلۋى كەرەك!.. 

پاۆلودار قالاسى پروكۋرورىنىڭ اعا كومەكشiسi ورمان قا­ليەۆتiڭ ايتۋىنا قاراعاندا، پروكۋراتۋرا شەشiمiنە تاريح جا­نە مادەنيەت ەسكەرتكiشتەرiن بiر ورىننان ەكiنشi ورىنعا كوشiرۋ ءتارتiبiنiڭ بۇزىلۋى نەگiز بولعان كورiنەدi. مۇنداي جاعدايدا ەس­كەرتكiشكە تاريحي-مادەني ساراپتاما جاسالۋى كەرەك، سونىمەن قاتار قر مادەنيەت جانە اق­پارات مينيسترلiگiنiڭ ارناۋلى كوميسسياسىنىڭ كەلiسiمi قاجەت ەكەن.

الايدا زاڭ ورگانىنىڭ شە­شiمi زاڭدى ما؟ وسى ورايدا بiرشاما سۇراقتار تۋىنداۋدا. ايتالىق، كەڭەس ۇكiمەتi تۇسىندا كوممۋنيستiك يدەولوگيا تالابىنا سايكەس تاريحي-مادەني ەس­كەرت­كiشتەر ساناتىنا جاتقىزىلعان كەڭەستiك “ت-34” تانكi قازiرگi تاۋەلسiز ەلدiڭ ەگەمەندiك كەزە­ڭiندە دە سول مارتەبەسiنە يە مە؟ تانكتى تۇرعان ورنىنان ونشا الىس ەمەس اسكەري داڭق مۇراجايىنا اپارىپ قويۋ ءۇشiن تاريحي-مادەني ساراپتاما جاساپ، قر مادەنيەت جانە اقپارات مي­نيسترلiگiنiڭ ارناۋلى كوميسسياسىنىڭ كەلiسiمiن الۋدىڭ قانداي قاجەتتiلiگi بار؟ بۇل – جەرگiلiكتi بيلiكتiڭ قۇزiرەتiنە جاتاتىن iس ەمەس پە؟ ەگەر “قۇرىلعىسى شiرiپ، توزۋىنا بايلانىستى تانكتى مەتالل بولشەكتەرiن قابىلداۋ ورنىنا تاپسىرۋ” ماسەلەسi كوتە­رiلسە، اڭگiمە باسقا.

جالپى،ء اۋ باستا تانكiنiڭ قالا ورتالىعىنا تاريحي-مادەني ەسكەرتكiش رەتiندە قويىلعانى ورىندى ما؟ جانە كەڭەستiك سوعىس قارۋىن بۇگiنگi بەيبiت كەزەڭدە قۇرمەتتەۋ ساياسي، يدەولوگيالىق تۇرعىدان نەگiزدi مە؟ ونسىز دا قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى جەڭiس الاڭىندا ۇلى وتان سوعىسى قۇرباندارىن ەسكە الىپ قۇرمەتتەۋگە ارنالعان ماڭگiلiك الاۋ جانىنداعى داڭق وبەليسكسi بار ەمەس پە؟

ەندi سوعىس قارۋىنىڭ تاس تۇ­عىر­عا قويىلۋ سىرىنا ۇڭiلەيiك. الماتىداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرiلiسiنiڭ ءدۇمپۋi ەرتiستiڭ كەرەكۋ وڭiرiنە دە جەتiپ، وبلىس ورتالىعى مەن اۋدانداردا دا نارازىلىقتار بوي كورسەتتi. كو­تەرiلiس كۇشپەن باسىلعان سوڭ، iلە 1987 جىلى جەر-جەردە جازالاۋ شارالارى باستالدى. كەڭەستiك قارۋلى كۇشتەر، قاۋiپسiزدiك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ەگەمەن­شiل جاستارعا كۇش قولدانۋمەن قاتار، ءولiم جازاسىنا كەسۋ، باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ءتارiزدi قۇقىقتىق شارالاردى قولدانىپ ساعىن سىندىرۋدى قولعا السا، كومپارتيا مەن كومسومول ورگاندارى ساياسي شارالارمەن حالىقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن سىندىرۋدى كوزدەدi. ءدال سول 1987 جىلى، سونداي ماقساتپەن سالماعى 32 توننالىق قاھارلى سوعىس قارۋى لەنين كوشەسi بويىنا، جۇرتشىلىق كوپ جۇرەتiن كورنەكi جەردە تۇعىر ۇستiنە قويىلدى... بۇل شەشiمنiڭ باسقاداي تۇسiندiرمەسi نەگiزسiز.

ەگەر پاۆلودار سوعىس جىلدارى ستالينگراد تارiزدi جاۋدىڭ قۇرساۋىندا قالىپ شابۋىلىنا توتەپ بەرگەن “باتىر قالا” بولسا، نەمەسە قالادا تانك شىعاراتىن زاۋىت جۇمىس iستەپ، پاۆلودارلىقتار مىڭداعان تانكiنi مايدانعا جiبەرiپ وتىرسا، ايتار ءۋاج جوق. ءوڭiردiڭ تىل ەڭبەك­كەرلەرi وزدەرiنiڭ اۋىر تۇرمىستىق جاعدايىنا قاراماي، مايدانداعىلارعا ۆاگون-ۆاگون ازىق-تۇلiك، كيiم-كەشەك جiبەرiپ، قور­عانىس سالاسىنا ءوز قارجىسىنان اقشا بولگەنi تاريحي شىندىق. بiراق بەيبiت تۇرعىنداردىڭ   ازا­­ماتتىق پارىزىن وتەۋiن “ت 34” تانكiسiمەن ەسكە ءتۇسiرiپ، قۇرمەتتەۋ ونەگەلi iس ەمەس.

كەڭەستiك تانكiلەر كەڭەس وداعىنىڭ باسقىنشىلىق وزبىر ساياساتىنىڭ بەلگiسi سياقتى كورiنەدi. كەڭەس اسكەرلەرiنiڭ 1968 جىلى چەحوسلاۆاكياعا، 1979 جىلى اۋعانستانعا، 1991 جىلى ليتۆانىڭ استاناسى ۆيلنيۋسكە تانكتەرمەن باسا-كوكتەپ كiرگەنi الەم حالىقتارىنا بەلگiلi اقيقات.   دەمەك، بەيبiتسۇيگiش قازاق ەلiنiڭ بiر قالاسىندا كەڭەستiك تانكiنi تۇعىر ۇستiنە قويىپ قۇرمەتتەۋ كەڭەس وداعىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىن جاريا دارiپتەۋمەن بiردەي ارەكەت.

ال الماتىداعى 28 پانفيلوۆشىلار پاركiنە قويىلعان   پانفيلوۆشى جاۋىنگەرلەردiڭ زەڭبiرەگi مەن داڭقتى جەرلەسiمiز، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ماحمەت قا­يىرباەۆتىڭ (1925-1996 ج.ج.) پاۆلودارعا اكەلiنگەن زەڭبiرە­گi­نiڭ ءجونi بiر بولەك. ويتكەنi قا­زاقستاندىق باتىرلار سول قارۋلارمەن رەسەيدiڭ ماسكەۋ، سمولەنسك قالالارى، ليتۆانىڭ شاۋلياي قالاسى ايماقتارىن جاۋدان قورعادى.  

كەڭەستiك تانكiنi تاريحي-مادەني ەسكەرتكiش رەتiندە قۇرمەتتەگەن بۇل قالا وزگە ەلدەردiڭ اسكەري، ساياسي تۇلعالارىنىڭ ەسiمدە­رiن ۇلىقتاۋ بويىنشا قازاقستان قالالارىنىڭ كوش باسىندا تۇر دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس شىعار. ماسەلەن، پاۆلودار اتا­ۋى پاتشازادا پاۆەل رومانوۆتىڭ قۇرمەتiنە قويىلعان، كوشەلەرiنە پاتشالى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەرباسىلارى: فەلدمارشال كۋتۋزوۆ پەن گەنەراليسسيمۋس سۋۆوروۆ، اتامان ەرماك، چەكيست دەريباس، بولشەۆيكتەر كوسەمi لەنيننiڭ ەسiمدەرi بەرiلگەن. بۇعان قوسا قالادا لەنين اتىنداعى باق، لەنيننiڭ ءمۇسiنi بار. قالا iرگەسiندەگi لەنين كەنتiنiڭ قالانىڭ بiر اۋماعىنا اينالعانى قاشان، بiراق اتى سول قالپىندا قالدى.

سولاي بولا تۇرا،   ەگەمەندiك كەزەڭiندە ۆلاديمير يليچتiڭ كiم ەكەنiن مۇلدە بiلمەيتiن بiر ۇرپاقتىڭ ءوسiپ جەتiلگەنi ەسكەرiلگەن جوق. ەسكەرiلسە دە، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ اراسىنان قانداي دا بiر قۇندىلىعى جوق ەسكەرت­كiشتiڭ تۇسىنا “ۆ.ي.لەنين – جۇز ميلليونداعان ادامنىڭ ءومiرiن جالماعان كوممۋنيستiك رەجيمنiڭ نەگiزiن قالاعان بولشەۆيكتەردiڭ كوسەمi” دەگەن سىقىلدى سوزدەردi جازىپ قوياتىن بiر شەنەۋنiك تابىلار دەيمiسiز؟..

جۇرەككە شانشۋداي قادالاتىن تاعى بiر جايت، لەنين ەسكەرت­كiشi مەن كەڭەستiك تانك سالتانات قۇرعان پاۆلوداردا تاۋەلسiزدiك مونۋمەنتi جوق، XVIII عاسىرداعى ۇلت ازاتتىق سوعىسى كەزەڭiندە ەرتiستiڭ كەرەكۋ-باياناۋىل ءوڭiرiن باسقىنشىلاردان قورعاعان ولجاباي، جاسىباي، مالايسارى، ت.ب. باتىرلارعا ەسكەرتكiش ورناتىلماعان. جاياۋ مۇسا، ءماشھۇر ءجۇسiپ، ەستاي، مايرا، ءيسا تارiز­دi داڭقتى تۇلعالارعا كiشكەنە بيۋست تە قويىلماعان. جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ارۋاعىن كۇڭi­رەنتكەنiمiز اناۋ. تiپتi كەيبiر ورىستiلدi جەرلەستەرiمiز پاۆلودار قالاسىنىڭ العاشقى نەگiزi بولعان اسكەري بەكiنiستiڭ كونە تۇركi كەزە­ڭiنەن بەرi كەرەكۋ جار اتانعان جەرگە سالىنعاندىقتان كورياكوۆ يار اتانعانىن قاپەرگە الماي، كەرەكۋ اتاۋىن قولدا­نىس­تان مۇلدە شىعارىپ تاستاعىسى كەلەدi!

پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ 1998 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىندا، الماتىدا، رەسپۋبليكانىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ تانىمال وكiلدەرiمەن كەزدەسكەندە بىلاي دەگەن ەدi: “وناماستيكالىق ساياساتتى بوساڭسىتۋعا بولمايدى. جالتاقتاي بەرەتiن ەشتەڭە جوق. وتارشىل زاماندى ەسكە سالىپ، حالىقتىڭ نامىسىنا تيەتiن اتاۋلاردى دا، تiلدiڭ وزiندiك زاڭدىلىعىن، تابيعي ۇندەستiگiن بۇزىپ تۇراتىن اتاۋلاردى دا اۋىستىرماسا بولمايدى”. (ن نازارباەۆ، “قازاقتىڭ بۇكiل تاريحى – بiرiگۋ تاريحى، تۇتاستانۋ تاريحى”. “ەگەمەن قازاقستان” №53, 18.03.1998 ج.)

ەل پرەزيدەنتiنiڭ ءوزi وسىلاي دەسە دە، بiزدiڭ جەرگiلiكتi بيلiك ورىستiلدi تاۋەلسiز باسىلىمدار­عا جالتاقتاۋدا. جۋىردا ورىس­تiلدi اعايىندار لەنين اتىنداعى باقتا قابىرعاسىنىڭ جۇقاناسى عانا قالعان، قاندايدا بiر تاريحي قۇندىلىعى جوق، 1910 جى­لى “روسسيا” قوناق ءۇيi رەتiندە سا­لىنعان عيمارات قالدىعىن قايتا قالپىنا كەلتiرۋ جونiندە ماسەلە كوتەردi. جەرگiلiكتi بيلiك ەندi سول ۇسىنىستى قاراپ، الگiلەردiڭ كوڭiلiن تابۋ جاعىن ويلاستىرىپ جاتقان سىڭايلى.

دەگەنمەن، نازارباەۆتىڭ سايا­ساتىن جۇزەگە اسىرىپ، يدەولوگياسىن جۇرگiزۋگە تيiستi پاۆلودار وبلىسى باسشىلىعىنىڭ جانە زاڭ تالاپتارىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالايتىن قالا پروكۋرورىنىڭ الگi iس-ارەكەتتەرiن ەندi قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك حاتشىسى، پرەزيدەنت اكiمشiلiگi جانە باس پروكۋرورى قالاي باعالايدى ەكەن؟ 

تiپتi, باسقانى بىلاي قويعاندا، يۋنەسكو مەن ەۋروپارلامەنت “زۇلىمدىق يمپەرياسى” اتانعان مەملەكەتتەن قالعان كەڭەستiك سۇراپىل سوعىس قارۋى – تانكiنiڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بiر قالاسىندا تۇعىرعا قويىپ، قۇرمەتتەلۋiن وڭ باعالامايتىن شىعار دەيمiز.

ال، شىندىعىن ايتساق، ەشقانداي ۇلتتىق جانە يدەولوگيالىق ماڭىزى جوق ەسكەركiشكە بولا ورىس­تiلدi باسىلىمداردىڭ وسىنشاما شۋ كوتەرۋi, ولاردىڭ تانك ءۇشiن ەمەس، ايتەۋiر قايتسەك تە جەرگi­لiكتi بيلiككە ءوز دەگەنiمiزدi iستە­تەمiز دەگەنi سەكiلدi. وسىنىڭ بارلىعىن بiزدەر، جەرگiلiكتi ۇلت جاناشىرلارى ورىستiلدi باسىلىمدار تاراپىنان قاساقانا تۇردە ارازدىقتى قوزدىرۋ دەپ تۇسiنەمiز.