«Jigitting jaqsysy – naghashydan...».

Alyp – anadan tuady.

Halyq danalyghy

«Jigitting jaqsysy – naghashydan...».

Alyp – anadan tuady.

Halyq danalyghy

Qay zamanda da, qay qoghamda da úlydan úrpaq, tektiden túyaq qaludyng onaylyqpen bola salmaytynyn songhy zertteuler dәleldeude. Olay deytinimiz әlemde tekti asyldandyru tәjiriybeleri әli tolastaghan joq, izdenister jalghasuda. Búl rette, ótken ghasyrda Singapur «keremetining sәuletshisi» Ly Kuan Yu eldegi әr sala boyynsha eng daryndy degen jogharghy synyptyng úl-qyzdaryn lagerlerge jinap, basty maqsat – jas ziyatkerlerding bolashaqta júp qúrauyna «jol ashyp», keyin eki talanttan óretin daryndy úrpaq arqyly últ genofondyn kýsheytpek bolyp, halyqaralyq qauymdastyqtyng tarapynan qarsylyqqa kez bolghanyn eske týsirgenimiz jón. Halqynyng 80 payyzgha juyghy jedel qytaylanghan eldegi jaghday keyin «Singapur fenomeni» degen ataugha ie bolyp, atalghan joba orta jolgha jetpey qantarylghan edi. Osy orayda, elimizdegi Nazarbaev Uniyversiytetinde tәlim alyp jatqan, «sýt betindegi qaymaq» sanalatyn órimdey úl-qyzdarymyzdyng keleshegi kemel dep bilemin. Merzimdik baspasózdegi mәlimetterge jýginsek, amerikandyq genetik ghalym Robert Grekhemning jetekshiligimen jýrgizilgen tәjiriybe nazar audararlyq. Onyng zerthanasyna jinalghan donorlardyng deni dýnie jýzine әigili «Nobel» syilyghynyng iyegerleri bolghan. Ghalym jýrgizgen eksperiyment boyynsha jer betindegi eng kemenger degen úly adamdardyng shәuetimen danyshpan úrpaq sýigisi keletin әielder úryqtandyrylghan eken. Tәjiriybe on toghyz jyl boyy jýrgizilip, osy uaqyt aralyghynda dýniyege kelgen 200 nәrestening eshqaysysynyng boyynan óse kele eshqanday danyshpandyqtyng belgisi bayqalmaghan. Ókinishtisi, birneshe jylgha sozylghan júmys esh nәtiyjesin bermey, ghalymdardyng ýmiti ýzilgen. Sóitip, danyshpandyqtyng qúpiyasy ashylmay qalghan.

Danyshpandyq tektilikting tolyq mәnin asha ala ma? Qaysybir ghalymdardyng pikiri boyynsha danyshpandyq túqym qualamaydy, ol bar bolghany sananyng auytquy, yaghny shizofreniya degenge sayady. Bizdinshe, búl jerde mәselening ekinshi jaghyna  nazar audarylmaghan siyaqty. Jasalghan tәjiriybeden surrogat qúrsaqta ósetin úrpaqtyng myqty boluy tek erkekting asylyna baylanysty emes ekeni anyqtalyp, búdan altyn qúrsaq kelindi qazaqtyng bosqa izdemegendigi aiqyndala týsedi. Medisina boyynsha nәrestege 23 hromosomany әkesi, 23 hromosomany sheshesi beredi. Sol sebepten de әrbir adamnyng boyynda ózimen birge atasynyng da, anasynyng da erekshelikteri, qany bolady. Demek, әke-sheshening ekeuining de ýlesi bar. Qazirgi genetik ghalymdar qol jetkize almay jatqan nәtiyjege ózgeden búryn jetip, syry júmbaq jaratylys qúpiyasyn ashu – halqymyzdyng ghasyrlargha sozylghan seleksiyalyq izdenisining jemisi.

Qysqasy, kelin tandaudaghy qazaqtyng qyraghylyghyna tandanbasqa bolmaydy. Dәstýrli qazaq qoghamynda әrbir ata-ana óz úlynyng bolashaq qalyndyghyn erterek oilastyryp, ózining tenin izdegen. Keleshek qúdasyn oryndy, qúrmetti jerden, ataly, irgeli auyldan qaraghan. Qúdandalyq dәstýr qazaq qoghamynyng otbasylyq-tәrbiyelik saltynyng tiyanaqty jýiesi boldy. Kezinde qazaq erikkennen qúda týspegen. Tipti balalar dýniyege kelmey jatyp-aq atastyru rәsimi bolatyn. Tektilik fenomenin tereng týsinu ýshin qúdalyq institutynyng әleumettik mәnine zor kónil bólu kerek. Qazaq qalyndyq tandaghanda boyjetkenning ajary men shyrayyna qarap sheshim qabyldamaghan, úrpaq jalghastyrushy әielding kórgendi, ónegeli, biyazy, tәrbiyeli boluyn qalaghan.

Tarihy aighaq-derekterge den qoyghanda, tegi asyldyng túqymyna talasatyn jaghdaylardyng bolghany bayqalady. Búdan, dәstýrli qazaq qoghamynda qalyptasqan qalyng mal institutynyng syry ashyla týsedi. Ghalamtordaghy uikiypediya ashyq ensiklopediyasynyng mәlimetinde: «Búghan kenes ýkimeti kezinde «qyzdy malgha satu» dep qara kýie jaghylyp keldi. Al shyndyghynda qyzdyng jasauy «qalyng mal mólsherinen kem bolmaghan. Demek, búrynghy dala zanynda búl eskerilgen siyaqty. Áriyne «qalyng mal» qúdalardyng dәuletine baylanysty bolghan. Búl isti әrkim óz shama sharqyna qaray belgilegen. Búrynghy zamanda «qalyng mal» baylyq pen myrzalyqtyng dәrejesin әigileytin kórinisting aighaghy bolghany shyndyq. HIH ghasyrdyng alghashqy shiyreginde Kishi jýzde Baysaqal men men Orta jýzde Sapaq qúda bolghan. Sonda Baysaqaldyng qyzynyng «qalyng maly» bes jýz jylqy bolghan. Ýsh jýz jylqy qara maly, jýz jylqy ýige kirgizer, jýz jylqy toy malyna ketipti (M.J.Kópeev)» (kk.wikipedia.org/wiki/Qalyn_Mal) delingen. HÝII ghasyrdaghy derekterge qaraghanda, qalyndyqtyng toy ýstinde basyna kiyetin altyndap, qymbat tastarmen әshekeylep jasaghan sәukelesining ózi bir ýiir jylqymen baghalansa, qalyng malynyng mólsheri 5 jylqydan 1000 jylqygha deyin jetken. Qisapsyz qarany berip alghan kelinning  baby da kelisti bolary sózsiz. Óitkeni qay kezde de qanday kýshtining shashylyp jatqan artyq maly joq. «Sudyng da súrauy bar» nemese «ten-tenimen, tezek qabymen» degen ústanymgha basa mәn bergen halqymyz «bay men bay qúda bolsa, arasynda jorgha jýrer, kedey men kedey qúda bolsa, arasynda dorba jýrer, bay men kedey qúda bolsa, әupirimdep zorgha jýrer» degen sózdi jaydan-jay aita salmaghan. Naryqtyq ekonomikalyq qatynasar berik ornyqqan qazirgi qoghamda qalyng mal institutynyng mәnin teris týsindiru artyq jәne órkeniyetti dәstýrdi, últtyq mýddeni asyghys, úshqalaq pikirge jendiruge bolmas. Eger jigit tekti túqymnyng túyaghy bolyp, onyng bolashaq jary da ataly jerden bolsa, onda múny «injuge ornatylghan laghyl» dep baghamdaghan. Al, at baylaytyn jeri kónildegidey bolmasa, kelinning qúrsaghynda ósetin úrpaqty «qúmgha singen su», «sorgha sepken dәn» dep týsinu tek qazaqqa ghana tәn týsinik. Sonday-aq, qazaq tilindegi «kórip alghan kóriktiden, kórmey alghan tekti artyq», «qatyn alma qayyn al», «alyp anadan tuady», «naghashysy jamannyng jiyeni onbas», «anasyn kórip, qyzyn al», «anasyn sýigenning balasyn sýi», «sheshege qarap qyz óser», «ana kórgen ton pisher», t.b. dep keletin túraqty tirkesterde tereng maghyna jatyr.

Foliklorlyq-etnografiyalyq derekter ne deydi?

– Payghambarymyz (s.gh.s.) ózining hadisterinde: «Ýilenetin bolsandar, qyzdyng tektiligine, baylyghyna, súlulyghyna, dindarlyghyna qarandar» degen. Qazaq әielderi turaly sóz bolghanda, eng aldymen liro-epostyq jyrlardaghy arularymyz oigha oralady. Qúrtqa men Jibek, Ayman men Sholpan, Aqjýnis pen Nazym, Barshyn men Bayan obrazdary – qazaq әieline tәn aqyl-parasat pen kórgendiliktin, súlulyq pen nәziktiktin, tapqyrlyq pen ailakerliktin, adaldyq pen túraqtylyqtyng simvoly. Qazaq arularynyng galereyasy múnymen shektelmeydi. Saq kósemderi Túmar men Zarina hanshalar, Domalaq ana, Aysha-biybi, Ábilqayyrdyng bara bәibishesi Bopay hansha men Kenesarynyng qaryndasy Bopay hansha, Núraly hannyng qyzy Toyghara súlu, Kenesarynyng bәibishesi Kýnimjan hanym, Abaydyng әjesi Zere men anasy Úljan, Shoqannyng әjesi Ayghanym, Arynghazy hannyng jary Jaqsy hanym, t.b. jalghasa beredi. Zertteushi R.Álmúhanova bylay deydi: «El qorghaytyn ýlken maqsattyng adamy qatardaghy jay qyzdy almaydy, oghan o basta tekti qyz búiyrylghan. Shyndyghynda, folklorlyq shygharmalarda bas keyipkerlerding jary ne hannyng qyzy, ne baydyng qyzy boluy oilandyruy kerek. Taptyq sananyng ózindik yqpaly bolghanymen, múnday sarynnyng saqtaluy tekti jerden qyz aludy bildiredi. Jyrlardaghy: «Qanykeydey kóriktini, Tinikeydey tektini al» degen folklorlyq qanqanyng tym tereng tarih qoynauynan tamyr tartatyny osylaysha belgili bolady» (Álmúhanova R. «Alpamys batyr» jyryndaghy tektilik mәselesi //Ana tili.2010,21-tamyz). Osy rette, rejisser Aqan Sataevtyng «Jaujýrek myng bala» filmindegi bas keyipker Sartay batyrdyng adal jary, eline tútqa bolghan asyl azamat Raqymjan baydyng kórikti әri aqyldy qyzy Zere atalghan mәselege janasha kózqaras qalyptastyruda sәtti somdalghan beyne. Sýiinbay Aronúlynyng «Alshyn ata balasy, Súltansiyq, Baqsiyq. Han qyzy eken anasy» dep keletin jyr joldary da osy oidy tiyanaqtay týsedi.

Folklorlyq-etnografiyalyq derekterge jýginsek, qazaq jyraularynyng el biyleushilerine artatyn basty kinәsi – hannyng qaradan әiel aluy. Han men qaranyng qany aralaspay, birinen-birin alshaq ústaytyn eski dәstýrlerdi búzghysy kelmegen olar, múnday jónsiz isting saldary eldi bolashaqta túiyqqa aparyp tireui mýmkin ekenin qaterde ústaghan. Múny dәleldeytin mysaldar jetkilikti.

- Ay, han, men aitpasam bilmeysin...

Qatyn aldyng qaradan,

Ayyryldyng handyq joradan,

El ústaytyn úl tappas,

Ayrylar ata múradan!

Múny nege bilmeysin?!

(Asanqayghy).

•Elden eldi aralap,

Tektiden tekti saralap,

Beglerding qyzyn aittyrsam,

Núsqasyn bayqap shamalap.

Syngha tolsa siyaghy,

Álbeti shamnyng shyraghy,

Múhittan sýzip shygharghan

Qymbatty gauhar baghasy.

Jýz nargha kilem japtyryp,

Qazaqtan sәnin arttyryp,

Úzatyp alsam sәnmenen

Kónilimdi hosh taptyryp.

Bala berse tezinen,

Pirlerding bitse deminen,

Shiltenning tiyip shylauy

Artylyp tusa ózimnen!

(Aqtamberdi).

•Jal, qúiryghy qaba dep,

Jabydan aighyr salmanyz!

Qalyng maly arzan dep,

Jaman qatyn almanyz!

Jabydan aighyr salsanyz,

Jaugha miner at tumas.

Jaman qatyn alsanyz,

Topqa kirer úl tumas...nemese

Ay, Abylay, Abylay,

Qatyn alma qaradan,

Qara tumas saradan.

Qatyn alsang qaradan,

Aldy ketpes baladan,

Arty ketpes jaladan

(Búqar jyrau).

•Atayy júrtqa qol artyp,

Asyldan aru tandap almaghan.

Atasy múnyng maldy dep,

Qyzynyng beti qandy dep,

Qaradan súlu tandaghan.

Kýnderding kýni bolghanda,

Olardan asyl bolmaghan (Baytoq jyrau).(Ay, zaman-ay, zaman-ay... (Bes ghasyr jyrlaydy). 2 tomdyq (Qúrastyrushy M.Maghauiyn, M.Baydildaev). – Almaty, 1991. – T. 1.44,91,24,63-64,90, 100-b.,Tәjimúratov M. Shәngerey. A., 1998.83-b.).

Han túqymyn qasterlegende, qazaq jyraularynyng oiynsha, el birligin saqtar, halqyna qaltqysyz qyzmet eter el ústarlary tek solardan shyghady. Sondyqtan olar túqymy jaghynan da taza bolugha tiyis. Bolashaqta el biyleytin tekti túqym joyylsa, onyng sony – jatjúrttyng jeteginde ketip, iyleuine kónumen ayaqtalady. Biyleushisi teksiz elde birlikte, berekette joq әri onyng keleshegi kýmәndi. Al asyl tekti aqsýiek әuletting «teksizdenui» - qaramen ilik-shatystyqqa baylanysty. Elding ishten irui teksiz jandardyng el biyligin qolyna ústauy dep týsinedi halyq. Ata-babasynan asyldyq ýzilmegen tekti túqym el basqarghanda ghana qarasha halyqtyng týtini týzu bolmaq. Osyndayda el auzyndaghy bir anyz eske týsedi: «Bayaghyda bir kedeyding qyzy aqsýiek әuletke túrmysqa shyghypty. Ózining tegin jasyrghan qyz kedeyshilikte óskenimen eshqanday syr bermegen eken. Kýndesteri qansha andysa da qylyghynan qatelik ketpepti. Sóitse bir kýni әlgi kelinshek aspazshy әielge «baqayshaqty tastama, bas barmaqtay mayy bar» dep qalypty. Osy sózinen baryp júrt onyng kedey әuletten shyqqanyn bilip qalypty» deydi. Áytpese baydyng qyzy baqayshaq týgili, jilikting de ishki mayyna ýnile qoymas. Anyzdyng astary qanday sәtte de qanmen beriletin asyl qasiyet pen ol ósken әleumettik orta, әu-bastan tekti jaralghan jandy úsaq-týiek, mayda-shýidege moyyn búrghyzbay asqaq ta abyroyly hәm iri isterge bastaytynyn aishyqtaydy.

«Kýng óz qojayynyn tuady, búl qiyametting belgisi»

Qazaqstannyng Resey imperiyasyna eriksiz qarauyna baylanysty sharuashylyq qatynastardyng ózgerui qazaqtar arasynda iri saudalyq jәne ósimqorlyq istermen ainalysqan birsypyra bay-feodaldardyng payda boluyna әkeldi. Sóitip, qarastyrylyp otyrghan kezende «bay» degen úghymnyng sipaty ózgere bastady. HIH ghasyrdyng I jartysyndaghy qazaqtardyng әleumettik qatynastaryn jan-jaqty saralaghan talantty tarihshy E.Bekmahanov qazaq qoghamynda jeti atasynan baq-dәulet ýzilmegen tekti shonjarlardyng róli, keyin qong jinaghan baylardan joghary túrghanyn «Qalyndyqtyng әkesi bay bolsa da, teksizding qyzyn alma» degen maqalmen dәiektese (Bekmahanov E. Qazaqstan HIH ghasyrdyng 20-40 jyldarynda. – Almaty, «Sanat», 1994.108-b.), bodau zamanda búrynghy bedelinen airyla bastaghan qazaq bayynyng bolmysyn Hakim Abay: «Jasauly dep, maldy dep baydan alma, Kedey qyzy arzan dep qúmarlanba. Ary bar, aqyly bar, úyaty bar // Ata-ananyng qyzynan ghapyl qalma» degen joldarmen tiyanaqtaydy. Demek, baydyng da bayy bar, barlyq mәsele sonda.

Sayyp kelgende, tektining qaramen nekelesuinen saqtanghan qazaq myrzanyng kýnine abaysyzda ayaq saluynan ósetin úrpaqtyng qasiyetti bolatynyna kýmәnmen qarap, túqym teksizdenedi dep sanaghan. Payghambarymyz (s.gh.s.) Jebireyilden (gh.s.) qiyamet saghaty jóninde súraghanynda ol: «Kýng óz qojayynyn tuady, búl qiyametting belgisi» degen. Búl hadisti tәpsirleushiler, «qiyametke jaqyndaghanda ertede kýnnen tughandardyng úrpaghy el basqarar patsha dәrejesine deyin kóteriledi, al analary sol patshalardyng qol astynda bolady», -deydi. Qazaq epostarynda kýnnen tughan balanyng súrqiya, zalym, zúlym bolatyny basa kórsetilip, nәtiyjesinde teksiz úrpaqtyng qoghamgha qanshalyqty qauipti ekendigi anyqtala týsedi. Tarihy derekterge iyek artsaq, memlekettik dengeydegi diplomatiyalyq qatynastarda da europalyq hattama boyynsha múnday mәselege asa saqtyqpen qaraghan. Osy orayda, Kishi jýz hany Ábilqayyrdyng qalmaq kýninen tughan balasy Shynghysty Orynbor general-gubernatory IY.Nepluevting zansyz dep amanatqa almaghandyghyn eske týsirgen jón.

Qalay bolghanda da halqymyz «tegi taza», «jatyny asyl», «túnyghy laylanbaghan» qos búrymdy has súlularymyzdy pәk saqtaudy múrat tútqan. Qazaqta Qyzdy auyl – kónildi; Ósekten sau sonau qyz, shayqalmaghan sary uyz; Sypayy qyz súlu kóriner, Qyzgha qyryq ýiden tiym, qyryq ýiden qarauyl deytin úlaghatty ústanym bar. Qyz balanyng abyroyyn tendesi joq baghaly dýniyege balaghan qazaq halqy ony kózding qarashyghynday qorghaghan. Bagha jetpes asyl qazynasyn súq kózden saqtaghan. Búdan úghatynymyz, taza jatyrda ghana taza úrpaq ósip jetiletini últymyzdyng sýiegine tereng singen-di. Múny qazaqtyng qara ólenindegi:

Ór qazaqtyng túyaghy,

Kýldir kýldir kýldir de,

Kýlkini basqa ildir me,

Allanyng núryn ansasan,

Kirpiyazyndy kirletip,

Kórpene kýnә sindirme.

Haua Ananyng jalghasy,

Bolmysynnan býtin en,

Bes kýndikke týtilmen,

Abyroyyndy ýrkitsen,

Shoshynbay ma úrpaghyn,

Omyrauynnyng sýtinen, - degen joldarmen negizdeuge bolady.

Ghylymda asyl túqymdy qanshyq kóshedegi búralqy itpen shaghylysyp qoysa bolghany, eshqashan da tekti tóbet kýshiktey almaytyndyghy, sol sekildi teksiz qús asyl tekti analyq kepterge jaqyndasyp, keyin analyq kepterdi has tektining ózimen shaghylystyrsa da, qanaty әlsiz, týsi bólek әljuaz balapan basyp shygharatyny dәleldengen (Dýisen Q. Elin oilar tekti úl tusyn desek...// Daraboz,2009.№10. 69-71-b.). Demek, búlaq basynan túnyq aqpasa, odan tazalyqty talap etuding qajeti joq. Adaldyq pen tazalyqqa qylau týsirmegen saf altynday móldirlikting astarynda tektilik jatyr. It tiygen aram asta esh qadir bolmaytyndyghyn saralaghan qazaq halqy «últyndy saqtaymyn deseng – qyzyndy tәrbiyele, ruyndy saqtaymyn deseng – úlyndy tәrbiyele» degen sózdi beker aitpaghan. Múnyng bәri jaryq dýniyege jaqút qasiyetti joghaltpaghan asyldyng synyghynday tekti úrpaq әkelu maqsatymen baylanysyp jatyr.

«Mal-bәibisheniki, bay-toqaldyki»

«Qyryqta qylysh (taghy bir әiel alu)»

Halyq danalyghy

Oqyrman bayqap otyrghan shyghar, maqala ishindegi bólikterge berilgen ataular, kóneden qazaq halqymen birge jasasyp kele jatqan danalyq sózder. Maqalanyng osy bóligine qoyylghan aidar da qúlaqqa ersileu estilgenimen búrynghy babalardan býginge jetken tәmsil. Demek, búl jolghy әngime ghasyrlar boyy tektik qorymyzdyng kemeldenuine ong yqpal etip, últtyq elitanyng dәuirleuine tendessiz ýles qosqan hәm ótken ghasyrdyng jiyrmasynshy jyldaryna deyin ómir sýrgen poligamiyalyq (kópәielalushylyq) neke haqynda. Búl – bizding babalar jýrip ótken tarihy jol. Tektilik taqyryby sóz bolghan jerde múny ainalyp ótu – mýmkin emes. Býgingi zaman biyiginen kópәielalushylyqty tek eskining sarqynshaghy dep úghynu synarjaq kózqaras bolar edi jәne ony qazirgi tanym túrghysynan zerdeleu, kóterilgen mәselening barlyq qyryn ashugha mýmkindik bermesi anyq.

Islam ýilenetin әielder sanyn tórteumen shektegen jәne olardyng bәrine birdey adal bolu sharty qoyylghan. Kóp әielge ýilenu mәselesin islam tek oryndy sebepterge baylanysty, belgili bir jaghdaylardy týzeu maqsatynda ghana jol bergen. Ol soghys kezinde er adamdar maydanda opat bolghan jaghdayda, yaghny әielderding kóbi qamqorshysyz qalghanda, keyde әielding densaulyghyna baylanysty (sozylmaly auru, bedeulik) kedergilerde jenil jýriske tosqauyl qon maqsatynda er adamgha toqal alugha rúqsat etiledi, әri toqaly bәibishesimen teng qúqyly bolyp tabylady (Mahmud Hamdy Zaqzúq. Islamdy qaralaugha qarsy jauap // Aqiqat, 2005. -№4.-35-36-b., Shoqym G.T. Qazaq til bilimining genderlik túghyry. A., 2007.-62-b.). Dese de, dәstýrli qazaq qoghamynda bәibishening ózge әielderden shoqtyghy biyik bolghanyn atap ótkenimiz jón jәne sharighat rúqsat etken poligamiyalyq nekening belgilengen ózindik qatang tәrtibi bolghan. Eshbir sebepsiz birneshe әiel alu qatardaghy jay erkekter ýshin onaygha tiymegen. Búl turaly Kolgeyt uniyversiytetining professory (AQSh) M.B.Olkott qazaqtardyng kóbi jalghyz әiel aldy, eki jәne odan kóp әiel alghandar siyrek kezdesedi, óitkeni qazaq dәstýrine sәikes әr әielding óz otauy bolugha tiyis, sondyqtan kóp әiel alu bay adamdardyng ghana ýlesine tiydi dep jazady (Marta Olkott. Qazaqtar. Stenford, 1987. 3-27b. // Esmaghambetov K. Qazaqtar shetel әdebiyetinde. – Almaty: Atamúra – Qazaqstan, 1994.69-b.). Batys Sibirge sayahat jasaghan nemis sayahatshysy A.Brem men O.Finish «Islam dinin ústanatyn músylmandar bolghasyn, qyrghyzdardyng birneshe әiel alularyna jol beriledi. Biraq týrikter men mormondardyng tәjiriybesinen kórip jýrgenimizdey, tek bay adamdar ghana múndaygha bara alady, sebebi qalyndyq ýshin beriletin qalyng maldyng qúny óte ýlken. Qyrghyzdardyng (qazaqtardyn) kópshiligining bir-bir әieli bar, auqattylarynyng ózderi eki-aq әiel alghanmen qanaghattanady» degen týsinik beredi (Puteshestvie v Zapadnui Sibiri doktora O. Finisha y Brema. M., 1882.).

(Jalghasy bar)

Abai.kz