«جىگىتتىڭ جاقسىسى – ناعاشىدان...».

الىپ – انادان تۋادى.

حالىق دانالىعى

«جىگىتتىڭ جاقسىسى – ناعاشىدان...».

الىپ – انادان تۋادى.

حالىق دانالىعى

قاي زاماندا دا، قاي قوعامدا دا ۇلىدان ۇرپاق، تەكتىدەن تۇياق قالۋدىڭ وڭايلىقپەن بولا سالمايتىنىن سوڭعى زەرتتەۋلەر دالەلدەۋدە. ولاي دەيتىنىمىز الەمدە تەكتى اسىلداندىرۋ تاجىريبەلەرى ءالى تولاستاعان جوق، ىزدەنىستەر جالعاسۋدا. بۇل رەتتە، وتكەن عاسىردا سينگاپۋر «كەرەمەتىنىڭ ساۋلەتشىسى» لي كۋان يۋ ەلدەگى ءار سالا بويىنشا ەڭ دارىندى دەگەن جوعارعى سىنىپتىڭ ۇل-قىزدارىن لاگەرلەرگە جيناپ، باستى ماقسات – جاس زياتكەرلەردىڭ بولاشاقتا جۇپ قۇراۋىنا «جول اشىپ»، كەيىن ەكى تالانتتان ورەتىن دارىندى ۇرپاق ارقىلى ۇلت گەنوفوندىن كۇشەيتپەك بولىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ تاراپىنان قارسىلىققا كەز بولعانىن ەسكە تۇسىرگەنىمىز ءجون. حالقىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى جەدەل قىتايلانعان ەلدەگى جاعداي كەيىن «سينگاپۋر فەنومەنى» دەگەن اتاۋعا يە بولىپ، اتالعان جوبا ورتا جولعا جەتپەي قاڭتارىلعان ەدى. وسى ورايدا، ەلىمىزدەگى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءتالىم الىپ جاتقان، ء«سۇت بەتىندەگى قايماق» سانالاتىن ورىمدەي ۇل-قىزدارىمىزدىڭ كەلەشەگى كەمەل دەپ بىلەمىن. مەرزىمدىك باسپاسوزدەگى مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، امەريكاندىق گەنەتيك عالىم روبەرت گرەكحەمنىڭ جەتەكشىلىگىمەن جۇرگىزىلگەن تاجىريبە نازار اۋدارارلىق. ونىڭ زەرتحاناسىنا جينالعان دونورلاردىڭ دەنى دۇنيە جۇزىنە ايگىلى «نوبەل» سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى بولعان. عالىم جۇرگىزگەن ەكسپەريمەنت بويىنشا جەر بەتىندەگى ەڭ كەمەڭگەر دەگەن ۇلى ادامداردىڭ شاۋەتىمەن دانىشپان ۇرپاق سۇيگىسى كەلەتىن ايەلدەر ۇرىقتاندىرىلعان ەكەن. تاجىريبە ون توعىز جىل بويى جۇرگىزىلىپ، وسى ۋاقىت ارالىعىندا دۇنيەگە كەلگەن 200 نارەستەنىڭ ەشقايسىسىنىڭ بويىنان وسە كەلە ەشقانداي دانىشپاندىقتىڭ بەلگىسى بايقالماعان. وكىنىشتىسى، بىرنەشە جىلعا سوزىلعان جۇمىس ەش ناتيجەسىن بەرمەي، عالىمداردىڭ ءۇمىتى ۇزىلگەن. ءسويتىپ، دانىشپاندىقتىڭ قۇپياسى اشىلماي قالعان.

دانىشپاندىق تەكتىلىكتىڭ تولىق ءمانىن اشا الا ما؟ قايسىبىر عالىمداردىڭ پىكىرى بويىنشا دانىشپاندىق تۇقىم قۋالامايدى، ول بار بولعانى سانانىڭ اۋىتقۋى، ياعني شيزوفرەنيا دەگەنگە سايادى. بىزدىڭشە، بۇل جەردە ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىنا  نازار اۋدارىلماعان سياقتى. جاسالعان تاجىريبەدەن سۋرروگات قۇرساقتا وسەتىن ۇرپاقتىڭ مىقتى بولۋى تەك ەركەكتىڭ اسىلىنا بايلانىستى ەمەس ەكەنى انىقتالىپ، بۇدان التىن قۇرساق كەلىندى قازاقتىڭ بوسقا ىزدەمەگەندىگى ايقىندالا تۇسەدى. مەديتسينا بويىنشا نارەستەگە 23 حروموسومانى اكەسى، 23 حروموسومانى شەشەسى بەرەدى. سول سەبەپتەن دە ءاربىر ادامنىڭ بويىندا وزىمەن بىرگە اتاسىنىڭ دا، اناسىنىڭ دا ەرەكشەلىكتەرى، قانى بولادى. دەمەك، اكە-شەشەنىڭ ەكەۋىنىڭ دە ۇلەسى بار. قازىرگى گەنەتيك عالىمدار قول جەتكىزە الماي جاتقان ناتيجەگە وزگەدەن بۇرىن جەتىپ، سىرى جۇمباق جاراتىلىس قۇپياسىن اشۋ – حالقىمىزدىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان سەلەكتسيالىق ىزدەنىسىنىڭ جەمىسى.

قىسقاسى، كەلىن تاڭداۋداعى قازاقتىڭ قىراعىلىعىنا تاڭدانباسقا بولمايدى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ءاربىر اتا-انا ءوز ۇلىنىڭ بولاشاق قالىڭدىعىن ەرتەرەك ويلاستىرىپ، ءوزىنىڭ تەڭىن ىزدەگەن. كەلەشەك قۇداسىن ورىندى، قۇرمەتتى جەردەن، اتالى، ىرگەلى اۋىلدان قاراعان. قۇداندالىق ءداستۇر قازاق قوعامىنىڭ وتباسىلىق-تاربيەلىك سالتىنىڭ تياناقتى جۇيەسى بولدى. كەزىندە قازاق ەرىككەننەن قۇدا تۇسپەگەن. ءتىپتى بالالار دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ-اق اتاستىرۋ ءراسىمى بولاتىن. تەكتىلىك فەنومەنىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءۇشىن قۇدالىق ينستيتۋتىنىڭ الەۋمەتتىك مانىنە زور كوڭىل ءبولۋ كەرەك. قازاق قالىڭدىق تاڭداعاندا بويجەتكەننىڭ اجارى مەن شىرايىنا قاراپ شەشىم قابىلداماعان، ۇرپاق جالعاستىرۋشى ايەلدىڭ كورگەندى، ونەگەلى، بيازى، تاربيەلى بولۋىن قالاعان.

تاريحي ايعاق-دەرەكتەرگە دەن قويعاندا، تەگى اسىلدىڭ تۇقىمىنا تالاساتىن جاعدايلاردىڭ بولعانى بايقالادى. بۇدان، ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا قالىپتاسقان قالىڭ مال ينستيتۋتىنىڭ سىرى اشىلا تۇسەدى. عالامتورداعى ۋيكيپەديا اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ مالىمەتىندە: «بۇعان كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە «قىزدى مالعا ساتۋ» دەپ قارا كۇيە جاعىلىپ كەلدى. ال شىندىعىندا قىزدىڭ جاساۋى «قالىڭ مال مولشەرىنەن كەم بولماعان. دەمەك، بۇرىنعى دالا زاڭىندا بۇل ەسكەرىلگەن سياقتى. ارينە «قالىڭ مال» قۇدالاردىڭ داۋلەتىنە بايلانىستى بولعان. بۇل ءىستى اركىم ءوز شاما شارقىنا قاراي بەلگىلەگەن. بۇرىنعى زاماندا «قالىڭ مال» بايلىق پەن مىرزالىقتىڭ دارەجەسىن ايگىلەيتىن كورىنىستىڭ ايعاعى بولعانى شىندىق. ءحىح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە كىشى جۇزدە بايساقال مەن مەن ورتا جۇزدە ساپاق قۇدا بولعان. سوندا بايساقالدىڭ قىزىنىڭ «قالىڭ مالى» بەس ءجۇز جىلقى بولعان. ءۇش ءجۇز جىلقى قارا مالى، ءجۇز جىلقى ۇيگە كىرگىزەر، ءجۇز جىلقى توي مالىنا كەتىپتى (م.ج.كوپەەۆ)» (kk.wikipedia.org/wiki/قالىڭ_مال) دەلىنگەن. ءحۇىى عاسىرداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، قالىڭدىقتىڭ توي ۇستىندە باسىنا كيەتىن التىنداپ، قىمبات تاستارمەن اشەكەيلەپ جاساعان ساۋكەلەسىنىڭ ءوزى ءبىر ءۇيىر جىلقىمەن باعالانسا، قالىڭ مالىنىڭ مولشەرى 5 جىلقىدان 1000 جىلقىعا دەيىن جەتكەن. قيساپسىز قارانى بەرىپ العان كەلىننىڭ  بابى دا كەلىستى بولارى ءسوزسىز. ويتكەنى قاي كەزدە دە قانداي كۇشتىنىڭ شاشىلىپ جاتقان ارتىق مالى جوق. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» نەمەسە «تەڭ-تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن» دەگەن ۇستانىمعا باسا ءمان بەرگەن حالقىمىز «باي مەن باي قۇدا بولسا، اراسىندا جورعا جۇرەر، كەدەي مەن كەدەي قۇدا بولسا، اراسىندا دوربا جۇرەر، باي مەن كەدەي قۇدا بولسا، اۋپىرىمدەپ زورعا جۇرەر» دەگەن ءسوزدى جايدان-جاي ايتا سالماعان. نارىقتىق ەكونوميكالىق قاتىناسار بەرىك ورنىققان قازىرگى قوعامدا قالىڭ مال ينستيتۋتىنىڭ ءمانىن تەرىس ءتۇسىندىرۋ ارتىق جانە وركەنيەتتى ءداستۇردى، ۇلتتىق مۇددەنى اسىعىس، ۇشقالاق پىكىرگە جەڭدىرۋگە بولماس. ەگەر جىگىت تەكتى تۇقىمنىڭ تۇياعى بولىپ، ونىڭ بولاشاق جارى دا اتالى جەردەن بولسا، وندا مۇنى «ىنجۋگە ورناتىلعان لاعىل» دەپ باعامداعان. ال، ات بايلايتىن جەرى كوڭىلدەگىدەي بولماسا، كەلىننىڭ قۇرساعىندا وسەتىن ۇرپاقتى «قۇمعا سىڭگەن سۋ»، «سورعا سەپكەن ءدان» دەپ ءتۇسىنۋ تەك قازاققا عانا ءتان تۇسىنىك. سونداي-اق، قازاق تىلىندەگى «كورىپ العان كورىكتىدەن، كورمەي العان تەكتى ارتىق»، «قاتىن الما قايىن ال»، «الىپ انادان تۋادى»، «ناعاشىسى جاماننىڭ جيەنى وڭباس»، «اناسىن كورىپ، قىزىن ال»، «اناسىن سۇيگەننىڭ بالاسىن ءسۇي»، «شەشەگە قاراپ قىز وسەر»، «انا كورگەن تون پىشەر»، ت.ب. دەپ كەلەتىن تۇراقتى تىركەستەردە تەرەڭ ماعىنا جاتىر.

فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر نە دەيدى؟

– پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ءوزىنىڭ حاديستەرىندە: «ۇيلەنەتىن بولساڭدار، قىزدىڭ تەكتىلىگىنە، بايلىعىنا، سۇلۋلىعىنا، دىندارلىعىنا قاراڭدار» دەگەن. قازاق ايەلدەرى تۋرالى ءسوز بولعاندا، ەڭ الدىمەن ليرو-ەپوستىق جىرلارداعى ارۋلارىمىز ويعا ورالادى. قۇرتقا مەن جىبەك، ايمان مەن شولپان، اقجۇنىس پەن نازىم، بارشىن مەن بايان وبرازدارى – قازاق ايەلىنە ءتان اقىل-پاراسات پەن كورگەندىلىكتىڭ، سۇلۋلىق پەن نازىكتىكتىڭ، تاپقىرلىق پەن ايلاكەرلىكتىڭ، ادالدىق پەن تۇراقتىلىقتىڭ سيمۆولى. قازاق ارۋلارىنىڭ گالەرەياسى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. ساق كوسەمدەرى تۇمار مەن زارينا حانشالار، دومالاق انا، ايشا-ءبيبى، ابىلقايىردىڭ بارا بايبىشەسى بوپاي حانشا مەن كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپاي حانشا، نۇرالى حاننىڭ قىزى تويعارا سۇلۋ، كەنەسارىنىڭ بايبىشەسى كۇنىمجان حانىم، ابايدىڭ اجەسى زەرە مەن اناسى ۇلجان، شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم، ارىنعازى حاننىڭ جارى جاقسى حانىم، ت.ب. جالعاسا بەرەدى. زەرتتەۋشى ر.ءالمۇحانوۆا بىلاي دەيدى: «ەل قورعايتىن ۇلكەن ماقساتتىڭ ادامى قاتارداعى جاي قىزدى المايدى، وعان و باستا تەكتى قىز بۇيىرىلعان. شىندىعىندا، فولكلورلىق شىعارمالاردا باس كەيىپكەرلەردىڭ جارى نە حاننىڭ قىزى، نە بايدىڭ قىزى بولۋى ويلاندىرۋى كەرەك. تاپتىق سانانىڭ وزىندىك ىقپالى بولعانىمەن، مۇنداي سارىننىڭ ساقتالۋى تەكتى جەردەن قىز الۋدى بىلدىرەدى. جىرلارداعى: «قانىكەيدەي كورىكتىنى، تىنىكەيدەي تەكتىنى ال» دەگەن فولكلورلىق قاڭقانىڭ تىم تەرەڭ تاريح قويناۋىنان تامىر تارتاتىنى وسىلايشا بەلگىلى بولادى» ء(المۇحانوۆا ر. «الپامىس باتىر» جىرىنداعى تەكتىلىك ماسەلەسى //انا ءتىلى.2010,21-تامىز). وسى رەتتە، رەجيسسەر اقان ساتاەۆتىڭ «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» فيلمىندەگى باس كەيىپكەر سارتاي باتىردىڭ ادال جارى، ەلىنە تۇتقا بولعان اسىل ازامات راقىمجان بايدىڭ كورىكتى ءارى اقىلدى قىزى زەرە اتالعان ماسەلەگە جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستىرۋدا ءساتتى سومدالعان بەينە. ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ «الشىن اتا بالاسى، سۇلتانسيىق، باقسيىق. حان قىزى ەكەن اناسى» دەپ كەلەتىن جىر جولدارى دا وسى ويدى تياناقتاي تۇسەدى.

فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قازاق جىراۋلارىنىڭ ەل بيلەۋشىلەرىنە ارتاتىن باستى كىناسى – حاننىڭ قارادان ايەل الۋى. حان مەن قارانىڭ قانى ارالاسپاي، بىرىنەن-ءبىرىن الشاق ۇستايتىن ەسكى داستۇرلەردى بۇزعىسى كەلمەگەن ولار، مۇنداي ءجونسىز ءىستىڭ سالدارى ەلدى بولاشاقتا تۇيىققا اپارىپ تىرەۋى مۇمكىن ەكەنىن قاتەردە ۇستاعان. مۇنى دالەلدەيتىن مىسالدار جەتكىلىكتى.

- اي، حان، مەن ايتپاسام بىلمەيسىڭ...

قاتىن الدىڭ قارادان،

ايىرىلدىڭ حاندىق جورادان،

ەل ۇستايتىن ۇل تاپپاس،

ايرىلار اتا مۇرادان!

مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟!

(اسانقايعى).

•ەلدەن ەلدى ارالاپ،

تەكتىدەن تەكتى سارالاپ،

بەگلەردىڭ قىزىن ايتتىرسام،

نۇسقاسىن بايقاپ شامالاپ.

سىنعا تولسا سياعى،

البەتى شامنىڭ شىراعى،

مۇحيتتان ءسۇزىپ شىعارعان

قىمباتتى گاۋھار باعاسى.

ءجۇز نارعا كىلەم جاپتىرىپ،

قازاقتان ءسانىن ارتتىرىپ،

ۇزاتىپ السام سانمەنەن

كوڭىلىمدى حوش تاپتىرىپ.

بالا بەرسە تەزىنەن،

پىرلەردىڭ بىتسە دەمىنەن،

شىلتەننىڭ ءتيىپ شىلاۋى

ارتىلىپ تۋسا وزىمنەن!

(اقتامبەردى).

•جال، قۇيرىعى قابا دەپ،

جابىدان ايعىر سالماڭىز!

قالىڭ مالى ارزان دەپ،

جامان قاتىن الماڭىز!

جابىدان ايعىر سالساڭىز،

جاۋعا مىنەر ات تۋماس.

جامان قاتىن الساڭىز،

توپقا كىرەر ۇل تۋماس...نەمەسە

اي، ابىلاي، ابىلاي،

قاتىن الما قارادان،

قارا تۋماس سارادان.

قاتىن الساڭ قارادان،

الدى كەتپەس بالادان،

ارتى كەتپەس جالادان

(بۇقار جىراۋ).

•اتايى جۇرتقا قول ارتىپ،

اسىلدان ارۋ تاڭداپ الماعان.

اتاسى مۇنىڭ مالدى دەپ،

قىزىنىڭ بەتى قاندى دەپ،

قارادان سۇلۋ تاڭداعان.

كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا،

ولاردان اسىل بولماعان (بايتوق جىراۋ).(اي، زامان-اي، زامان-اي... (بەس عاسىر جىرلايدى). 2 تومدىق (قۇراستىرۋشى م.ماعاۋين، م.بايدىلداەۆ). – الماتى، 1991. – ت. 1.44,91,24,63-64,90, 100-ب.،ءتاجىمۇراتوۆ م. شاڭگەرەي. ا.، 1998.83-ب.).

حان تۇقىمىن قاستەرلەگەندە، قازاق جىراۋلارىنىڭ ويىنشا، ەل بىرلىگىن ساقتار، حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتەر ەل ۇستارلارى تەك سولاردان شىعادى. سوندىقتان ولار تۇقىمى جاعىنان دا تازا بولۋعا ءتيىس. بولاشاقتا ەل بيلەيتىن تەكتى تۇقىم جويىلسا، ونىڭ سوڭى – جاتجۇرتتىڭ جەتەگىندە كەتىپ، يلەۋىنە كونۋمەن اياقتالادى. بيلەۋشىسى تەكسىز ەلدە بىرلىكتە، بەرەكەتتە جوق ءارى ونىڭ كەلەشەگى كۇماندى. ال اسىل تەكتى اقسۇيەك اۋلەتتىڭ «تەكسىزدەنۋى» - قارامەن ىلىك-شاتىستىققا بايلانىستى. ەلدىڭ ىشتەن ءىرۋى تەكسىز جانداردىڭ ەل بيلىگىن قولىنا ۇستاۋى دەپ تۇسىنەدى حالىق. اتا-باباسىنان اسىلدىق ۇزىلمەگەن تەكتى تۇقىم ەل باسقارعاندا عانا قاراشا حالىقتىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ بولماق. وسىندايدا ەل اۋزىنداعى ءبىر اڭىز ەسكە تۇسەدى: «باياعىدا ءبىر كەدەيدىڭ قىزى اقسۇيەك اۋلەتكە تۇرمىسقا شىعىپتى. ءوزىنىڭ تەگىن جاسىرعان قىز كەدەيشىلىكتە وسكەنىمەن ەشقانداي سىر بەرمەگەن ەكەن. كۇندەستەرى قانشا اڭدىسا دا قىلىعىنان قاتەلىك كەتپەپتى. سويتسە ءبىر كۇنى الگى كەلىنشەك اسپازشى ايەلگە «باقايشاقتى تاستاما، باس بارماقتاي مايى بار» دەپ قالىپتى. وسى سوزىنەن بارىپ جۇرت ونىڭ كەدەي اۋلەتتەن شىققانىن ءبىلىپ قالىپتى» دەيدى. ايتپەسە بايدىڭ قىزى باقايشاق تۇگىلى، جىلىكتىڭ دە ىشكى مايىنا ۇڭىلە قويماس. اڭىزدىڭ استارى قانداي ساتتە دە قانمەن بەرىلەتىن اسىل قاسيەت پەن ول وسكەن الەۋمەتتىك ورتا، ءاۋ-باستان تەكتى جارالعان جاندى ۇساق-تۇيەك، مايدا-شۇيدەگە مويىن بۇرعىزباي اسقاق تا ابىرويلى ءھام ءىرى ىستەرگە باستايتىنىن ايشىقتايدى.

«كۇڭ ءوز قوجايىنىن تۋادى، بۇل قيامەتتىڭ بەلگىسى»

قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسىنا ەرىكسىز قاراۋىنا بايلانىستى شارۋاشىلىق قاتىناستاردىڭ وزگەرۋى قازاقتار اراسىندا ءىرى ساۋدالىق جانە وسىمقورلىق ىستەرمەن اينالىسقان ءبىرسىپىرا باي-فەودالداردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى. ءسويتىپ، قاراستىرىلىپ وتىرعان كەزەڭدە «باي» دەگەن ۇعىمنىڭ سيپاتى وزگەرە باستادى. ءحىح عاسىردىڭ ءى جارتىسىنداعى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك قاتىناستارىن جان-جاقتى سارالاعان تالانتتى تاريحشى ە.بەكماحانوۆ قازاق قوعامىندا جەتى اتاسىنان باق-داۋلەت ۇزىلمەگەن تەكتى شونجارلاردىڭ ءرولى، كەيىن قوڭ جيناعان بايلاردان جوعارى تۇرعانىن «قالىڭدىقتىڭ اكەسى باي بولسا دا، تەكسىزدىڭ قىزىن الما» دەگەن ماقالمەن دايەكتەسە (بەكماحانوۆ ە. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. – الماتى، «سانات»، 1994.108-ب.), بوداۋ زاماندا بۇرىنعى بەدەلىنەن ايرىلا باستاعان قازاق بايىنىڭ بولمىسىن حاكىم اباي: «جاساۋلى دەپ، مالدى دەپ بايدان الما، كەدەي قىزى ارزان دەپ قۇمارلانبا. ارى بار، اقىلى بار، ۇياتى بار // اتا-انانىڭ قىزىنان عاپىل قالما» دەگەن جولدارمەن تياناقتايدى. دەمەك، بايدىڭ دا بايى بار، بارلىق ماسەلە سوندا.

سايىپ كەلگەندە، تەكتىنىڭ قارامەن نەكەلەسۋىنەن ساقتانعان قازاق مىرزانىڭ كۇڭىنە ابايسىزدا اياق سالۋىنان وسەتىن ۇرپاقتىڭ قاسيەتتى بولاتىنىنا كۇمانمەن قاراپ، تۇقىم تەكسىزدەنەدى دەپ ساناعان. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) جەبىرەيىلدەن (ع.س.) قيامەت ساعاتى جونىندە سۇراعانىندا ول: «كۇڭ ءوز قوجايىنىن تۋادى، بۇل قيامەتتىڭ بەلگىسى» دەگەن. بۇل ءحاديستى تاپسىرلەۋشىلەر، «قيامەتكە جاقىنداعاندا ەرتەدە كۇڭنەن تۋعانداردىڭ ۇرپاعى ەل باسقارار پاتشا دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلەدى، ال انالارى سول پاتشالاردىڭ قول استىندا بولادى»، -دەيدى. قازاق ەپوستارىندا كۇڭنەن تۋعان بالانىڭ سۇرقيا، زالىم، زۇلىم بولاتىنى باسا كورسەتىلىپ، ناتيجەسىندە تەكسىز ۇرپاقتىڭ قوعامعا قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەندىگى انىقتالا تۇسەدى. تاريحي دەرەكتەرگە يەك ارتساق، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردا دا ەۋروپالىق حاتتاما بويىنشا مۇنداي ماسەلەگە اسا ساقتىقپەن قاراعان. وسى ورايدا، كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ قالماق كۇڭىنەن تۋعان بالاسى شىڭعىستى ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ي.نەپليۋەۆتىڭ زاڭسىز دەپ اماناتقا الماعاندىعىن ەسكە تۇسىرگەن ءجون.

قالاي بولعاندا دا حالقىمىز «تەگى تازا»، «جاتىنى اسىل»، «تۇنىعى لايلانباعان» قوس بۇرىمدى حاس سۇلۋلارىمىزدى پاك ساقتاۋدى مۇرات تۇتقان. قازاقتا قىزدى اۋىل – كوڭىلدى; وسەكتەن ساۋ سوناۋ قىز، شايقالماعان سارى ۋىز; سىپايى قىز سۇلۋ كورىنەر، قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم، قىرىق ۇيدەن قاراۋىل دەيتىن ۇلاعاتتى ۇستانىم بار. قىز بالانىڭ ابىرويىن تەڭدەسى جوق باعالى دۇنيەگە بالاعان قازاق حالقى ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاعان. باعا جەتپەس اسىل قازىناسىن سۇق كوزدەن ساقتاعان. بۇدان ۇعاتىنىمىز، تازا جاتىردا عانا تازا ۇرپاق ءوسىپ جەتىلەتىنى ۇلتىمىزدىڭ سۇيەگىنە تەرەڭ سىڭگەن-ءدى. مۇنى قازاقتىڭ قارا ولەڭىندەگى:

ءور قازاقتىڭ تۇياعى،

كۇلدىر كۇلدىر كۇلدىر دە،

كۇلكىنى باسقا ءىلدىر مە،

اللانىڭ نۇرىن اڭساساڭ،

كىرپيازىڭدى كىرلەتىپ،

كورپەڭە كۇنا سىڭدىرمە.

حاۋا انانىڭ جالعاسى،

بولمىسىڭنان ءبۇتىن ەڭ،

بەس كۇندىككە تۇتىلمەن،

ابىرويىڭدى ۇركىتسەڭ،

شوشىنباي ما ۇرپاعىڭ،

ومىراۋىڭنىڭ سۇتىنەن، - دەگەن جولدارمەن نەگىزدەۋگە بولادى.

عىلىمدا اسىل تۇقىمدى قانشىق كوشەدەگى بۇرالقى يتپەن شاعىلىسىپ قويسا بولعانى، ەشقاشان دا تەكتى توبەت كۇشىكتەي المايتىندىعى، سول سەكىلدى تەكسىز قۇس اسىل تەكتى انالىق كەپتەرگە جاقىنداسىپ، كەيىن انالىق كەپتەردى حاس تەكتىنىڭ وزىمەن شاعىلىستىرسا دا، قاناتى ءالسىز، ءتۇسى بولەك ءالجۋاز بالاپان باسىپ شىعاراتىنى دالەلدەنگەن (دۇيسەن ق. ەلىن ويلار تەكتى ۇل تۋسىن دەسەك...// دارابوز،2009.№10. 69-71-ب.). دەمەك، بۇلاق باسىنان تۇنىق اقپاسا، ودان تازالىقتى تالاپ ەتۋدىڭ قاجەتى جوق. ادالدىق پەن تازالىققا قىلاۋ تۇسىرمەگەن ساف التىنداي مولدىرلىكتىڭ استارىندا تەكتىلىك جاتىر. يت تيگەن ارام استا ەش قادىر بولمايتىندىعىن سارالاعان قازاق حالقى «ۇلتىڭدى ساقتايمىن دەسەڭ – قىزىڭدى تاربيەلە، رۋىڭدى ساقتايمىن دەسەڭ – ۇلىڭدى تاربيەلە» دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتپاعان. مۇنىڭ ءبارى جارىق دۇنيەگە جاقۇت قاسيەتتى جوعالتپاعان اسىلدىڭ سىنىعىنداي تەكتى ۇرپاق اكەلۋ ماقساتىمەن بايلانىسىپ جاتىر.

«مال-بايبىشەنىكى، باي-توقالدىكى»

«قىرىقتا قىلىش (تاعى ءبىر ايەل الۋ)»

حالىق دانالىعى

وقىرمان بايقاپ وتىرعان شىعار، ماقالا ىشىندەگى بولىكتەرگە بەرىلگەن اتاۋلار، كونەدەن قازاق حالقىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان دانالىق سوزدەر. ماقالانىڭ وسى بولىگىنە قويىلعان ايدار دا قۇلاققا ەرسىلەۋ ەستىلگەنىمەن بۇرىنعى بابالاردان بۇگىنگە جەتكەن ءتامسىل. دەمەك، بۇل جولعى اڭگىمە عاسىرلار بويى تەكتىك قورىمىزدىڭ كەمەلدەنۋىنە وڭ ىقپال ەتىپ، ۇلتتىق ەليتانىڭ داۋىرلەۋىنە تەڭدەسسىز ۇلەس قوسقان ءھام وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنا دەيىن ءومىر سۇرگەن پوليگاميالىق (كوپايەلالۋشىلىق) نەكە حاقىندا. بۇل – ءبىزدىڭ بابالار ءجۇرىپ وتكەن تاريحي جول. تەكتىلىك تاقىرىبى ءسوز بولعان جەردە مۇنى اينالىپ ءوتۋ – مۇمكىن ەمەس. بۇگىنگى زامان بيىگىنەن كوپايەلالۋشىلىقتى تەك ەسكىنىڭ سارقىنشاعى دەپ ۇعىنۋ سىڭارجاق كوزقاراس بولار ەدى جانە ونى قازىرگى تانىم تۇرعىسىنان زەردەلەۋ، كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ بارلىق قىرىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرمەسى انىق.

يسلام ۇيلەنەتىن ايەلدەر سانىن تورتەۋمەن شەكتەگەن جانە ولاردىڭ بارىنە بىردەي ادال بولۋ شارتى قويىلعان. كوپ ايەلگە ۇيلەنۋ ماسەلەسىن يسلام تەك ورىندى سەبەپتەرگە بايلانىستى، بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردى تۇزەۋ ماقساتىندا عانا جول بەرگەن. ول سوعىس كەزىندە ەر ادامدار مايداندا وپات بولعان جاعدايدا، ياعني ايەلدەردىڭ كوبى قامقورشىسىز قالعاندا، كەيدە ايەلدىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى (سوزىلمالى اۋرۋ، بەدەۋلىك) كەدەرگىلەردە جەڭىل جۇرىسكە توسقاۋىل قويۋ ماقساتىندا ەر ادامعا توقال الۋعا رۇقسات ەتىلەدى، ءارى توقالى بايبىشەسىمەن تەڭ قۇقىلى بولىپ تابىلادى (ماحمۋد حامدي زاقزۇق. يسلامدى قارالاۋعا قارسى جاۋاپ // اقيقات، 2005. -№4.-35-36-ب.، شوقىم گ.ت. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ گەندەرلىك تۇعىرى. ا.، 2007.-62-ب.). دەسە دە، ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا بايبىشەنىڭ وزگە ايەلدەردەن شوقتىعى بيىك بولعانىن اتاپ وتكەنىمىز ءجون جانە شاريعات رۇقسات ەتكەن پوليگاميالىق نەكەنىڭ بەلگىلەنگەن وزىندىك قاتاڭ ءتارتىبى بولعان. ەشبىر سەبەپسىز بىرنەشە ايەل الۋ قاتارداعى جاي ەركەكتەر ءۇشىن وڭايعا تيمەگەن. بۇل تۋرالى كولگەيت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى (اقش) م.ب.ولكوتت قازاقتاردىڭ كوبى جالعىز ايەل الدى، ەكى جانە ودان كوپ ايەل العاندار سيرەك كەزدەسەدى، ويتكەنى قازاق داستۇرىنە سايكەس ءار ايەلدىڭ ءوز وتاۋى بولۋعا ءتيىس، سوندىقتان كوپ ايەل الۋ باي ادامداردىڭ عانا ۇلەسىنە ءتيدى دەپ جازادى (مارتا ولكوتت. قازاقتار. ستەنفورد، 1987. 3-27ب. // ەسماعامبەتوۆ ك. قازاقتار شەتەل ادەبيەتىندە. – الماتى: اتامۇرا – قازاقستان، 1994.69-ب.). باتىس سىبىرگە ساياحات جاساعان نەمىس ساياحاتشىسى ا.برەم مەن و.فينيش «يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن مۇسىلماندار بولعاسىن، قىرعىزداردىڭ بىرنەشە ايەل الۋلارىنا جول بەرىلەدى. بىراق تۇرىكتەر مەن مورمونداردىڭ تاجىريبەسىنەن كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، تەك باي ادامدار عانا مۇندايعا بارا الادى، سەبەبى قالىڭدىق ءۇشىن بەرىلەتىن قالىڭ مالدىڭ قۇنى وتە ۇلكەن. قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) كوپشىلىگىنىڭ ءبىر-ءبىر ايەلى بار، اۋقاتتىلارىنىڭ وزدەرى ەكى-اق ايەل العانمەن قاناعاتتانادى» دەگەن تۇسىنىك بەرەدى (پۋتەشەستۆيە ۆ زاپادنۋيۋ سيبير دوكتورا و. فينيشا ي برەما. م.، 1882.).

(جالعاسى بار)

Abai.kz