Konferensiya qonaghy – shyghystanushy, jurnalist Ghalym Boqash oqyrmandar qoyghan saualdardyng alghashqy legine jauap berdi.

Qazaqstandaghy memlekettik basqaru turaly súraqqa jauap bere kelip, Ghalym myrza bylay deydi: «... Sol sebepti shynayy damu men órkeniyetke úmtylamyz desek, býkil biylik pen el taghdyryn bir adamnyng (kóp jaghdayda bir otbasy, ya bir toptyng bolyp shyghady) qolyna ústata salmay, mýddeler tepe-tendigin saqtau mindetin moynyna alghan bir partiyanyng nemese birneshe partiyadan qúrylghan koalisiyanyng qolyna tapsyrghan әldeqayda tiyimdi bolar edi. Bir sózben aitsam, parlamenttik basqaru jýiesinen basqa jobalardyng bәri post-sovettik avtoritarizm qúbylysyn aqtap alu, ya oghan janasha jan bitiru siyaqty kórinedi».

Abai.kz

- O, Abaylyqtar jaraysyndar!

- Sóz basynda «abaylyqtargha» mening de raqmet aitqym keledi. Osyghan deyin birneshe mәrte onlayn-konferensiya turaly ótinishterin qabyl etpey ghafu ótinip kelgen edim. Óitken sebebim - «ya sayasatker, ya qoghamdyq túlgha emespin, mening sózim kimge dәru» degen qisyn ústangham. Songhy uaqytta әleumettik jeliler men jeke poshtama jalpy shyghystanu, aimaqtanu jәne jurnalistika boyynsha saual qoyyp, hat jazushylar kóbeygesin, sonday izdeushilerime jalpy jauap jazudyng jóni osy ghoy dep búl joly bas tartqandy maqúl kórmedim.

Konferensiya qonaghy – shyghystanushy, jurnalist Ghalym Boqash oqyrmandar qoyghan saualdardyng alghashqy legine jauap berdi.

Qazaqstandaghy memlekettik basqaru turaly súraqqa jauap bere kelip, Ghalym myrza bylay deydi: «... Sol sebepti shynayy damu men órkeniyetke úmtylamyz desek, býkil biylik pen el taghdyryn bir adamnyng (kóp jaghdayda bir otbasy, ya bir toptyng bolyp shyghady) qolyna ústata salmay, mýddeler tepe-tendigin saqtau mindetin moynyna alghan bir partiyanyng nemese birneshe partiyadan qúrylghan koalisiyanyng qolyna tapsyrghan әldeqayda tiyimdi bolar edi. Bir sózben aitsam, parlamenttik basqaru jýiesinen basqa jobalardyng bәri post-sovettik avtoritarizm qúbylysyn aqtap alu, ya oghan janasha jan bitiru siyaqty kórinedi».

Abai.kz

- O, Abaylyqtar jaraysyndar!

- Sóz basynda «abaylyqtargha» mening de raqmet aitqym keledi. Osyghan deyin birneshe mәrte onlayn-konferensiya turaly ótinishterin qabyl etpey ghafu ótinip kelgen edim. Óitken sebebim - «ya sayasatker, ya qoghamdyq túlgha emespin, mening sózim kimge dәru» degen qisyn ústangham. Songhy uaqytta әleumettik jeliler men jeke poshtama jalpy shyghystanu, aimaqtanu jәne jurnalistika boyynsha saual qoyyp, hat jazushylar kóbeygesin, sonday izdeushilerime jalpy jauap jazudyng jóni osy ghoy dep búl joly bas tartqandy maqúl kórmedim.

- Ghalym agha, ózinizding taym-menedjmentinizben bólisseniz...

- Uaqytty tiyimdi júmsau turaly aitar bolsam, boydaq adam men ýilengen adamgha birdey kenes beruge kelmeydi. Jas balaly adam men balalary eresek adamgha birdey aqyl aitu jәne qisynsyz. Eng bastysy – adam birneshe júmysty qatar atqarugha daghdylansa, jәne dәl qazir, ya býgin-erteng jasauy tiyis eng manyzdy sharuasynyng qaysy ekenin rettep alsa, uaqyty kóp zaya bolmaydy. Óz basym mektep oqushysy jәne boydaq student kezimde kýndelikti ne istep, ne qoyatynymdy tәptishtep jazyp jýruge tyrysatynmyn. Arnayy kýndelik ústaytynmyn. Kópshiligi әli saqtauly. Kýndelikterim endi qalta telefonym men elektrondyq kitap oqyghyshyma kóship ketken. Kýn tәrtibin, júmys kestesin josparlaytyn óte ynghayly tegin qosymshalar bar. Sonday qosymshalardy jýktep alyp, kýn sayyn keshkisin ertengi kýndi múqiyat josparlap otyrugha bolady. Ýilengen, túrmys qúrghan adamdar ýshin uaqytty tiyimdi júmsaudyng manyzdylyghy kýrt artady. Óitkeni júbayyna, balalaryna qatysty jana mindetter jýkteledi. Ata-ana, bir tughan bauyrlarynmen tyghyz qarym-qatynas jasaugha, júbayynmen túrmystan bólek taqyryptar turaly kóbirek súhbattasugha, balalarynmen jaqyn aralasugha barynsha kóp uaqyt júmsau kerek. Ofistegi júmysyna shamadan artyq júmsaghan uaqytyna ókingen adam kóp kórdim, biraq jaqyndaryma kóp uaqyt júmsap qoydym dep qayghyryp otyrghan adam kórmedim. Sol sebepti shyghar Batysta tuystarmen arqa-jarqa әngime-dýken qúryp, ya dostarmen seyil-seruenge shyghyp, ne bolmasa balalarmen birge kitap oqyp, ya qydyrghan uaqytty quality time, yaghny «mәndi uaqyt» dep ataydy. Osynday «mәndi týrde ótkizetin uaqytqa» kóbirek kónil bólgen adam baqytty.

- Ghalym agha, assalaumaghaleykým. Sizding ghylymy enbek jazyp jatyr deydi, sol ras pa? Qúpiya bolmasa ne turaly ekenin aitsanyz?

- Uaghaleykýmәssalam. Moghol imperiyasynyng saray sayasaty men diny mәdeniyeti turaly Oksfordta MPhil dissertasiya retinde bastaghan taqyrybymdy qal-qadarymsha keneytip, tolyqtyrugha tyrysyp jatqanym ras. Búdan eshqashan qúpiya da jasap kórgen emespin. Moghol hanzadalary turaly juyrda tereng zertteu-kitap jariyalaghan sheteldik bir tarihshynyng jetekshiligimen Úly mogholdardyng dәrgeyine baryp qyzmet qylghan (býgingining tilimen aitsaq sayasy kariera jasaghan) Qazaq jәne Ózbek handyqtarynan shyqqan aqsýiekter turaly derekter izdep, jazyp kórsem degen josparym da bar.

- Ár týrli diny toptargha, jamaghattargha, tariqattarghan bólinip ýlgergen Qazaqstannyng bolashaghy qalay elestetesiz? Bolashaqta olar bir-birimen til tabysa aluy mýmkin be?

- Qazaqstan - konstitusiyasy boyynsha zayyrly memleket. Zayyrly memlekettegi sayasy diskussiya alanyna shyqqan sauatty oiynshylar demokratiya, sekulyarizm men akademiyalyq rasionalizm prinsipterin ústanghany lәzim. Biylikting ýsh tarmaghynda da jeke dini, ya basqa kózqarastaryn qyzmetine aralastyryp, qalaymaqan jasaytyn әperbaqandargha múnday jýiede oryn tabylmasa kerek. Yaghni, әkim: «Inshalla, búl kópir qúrylysy biyl bitip qalar» dep dindarsyp túrmay, kәsipqoy sheneunik retinde jobanyng naqty oryndalu merzimin aituy kerek. Sot pen prokuror diny azshylyq ókilderimen «dәstýrli dindi nege ústanbaysyn?» (onyng ne ekeninen ózining de habary joq) dep salghylasyp aitysyp ketpey, saliqaly týrde zang ayasynda dialog ornatuy qajet. Deputat «moralidyq azghyndau» turaly fәlsafasy men «últty syrttan bólshekteu» turaly konspirativtik teoriyalaryn qoya túryp (ýiinde bala-shaghasyna, ya dos-jaryna aitsyn), parlamentte naqty mәseleler kóterui tiyis. Tipti sol fәlsafalaryn dúrystap sauatty týrde basqa zandyq aspektiler túrghysynan qarap, jetkize alsa, әldeqayda tiyimdi úsynystar jasar edi.

Al qoghamdyq diskussiyagha kelsek, konstitusiyagha sәikes әr azamattyng dini, ne basqaday senimi men ústanymyn ashyq kórsetuge, jәne onysy ýshin qudalanbaugha haqy bar. «Týrli diny toptar men tariqattargha bólinu» turaly oilaghanda «Ár kәllada bir qiyal» degen maqal jii esime týsedi. Ár adam – dara qúbylys. Qorshaghan orta men Qúdaydy tanu joly da dara. Bir ghana Islam dinindegi payghambar zamanynda-aq payda bolghan týrli aghymdardy eske týsiriniz. Sol kezding ózinde-aq fundamentalister de, ortodokstar da, ezoterikter de bayqalghan. Sodan bergi әr ghasyrda attary ghana ózgerip túrady. Týpki tabighattary sol bayaghy «әuelgi әripke senemiz be», «biylikting kiyesine senemiz be», «jeke qisyngha senemiz be» degen súraqtardan kep shyghady. Sol sebepti diny kózqarastar men aghymdardyng kóp bolatyny týsinikti hәm tabighy jayt. Olardyng bәrin bir qalypqa salyp, bir shybyqpen aidaugha úmtylatyndar ne teokratiyagha, ne avtokratiyagha qaray auyp ketkender, ya keshegi «voinstvuishiy ateizmnen» kórgen qorlyghyn tez úmytqandar. HHI ghasyrda teokratiya men avtokratiya utopiyagha baryp tireletin túiyq jol. Sondyqtan Qazaqstannyng diny toptaryna sayasy jәne qoghamdyq pikirtalas alanynda birin-biri syilaudy, órkeniyetti týrde pikir talastyrudy ýirenuden basqa amal joq. Dәl osy jerde búlargha әdil, әri beytarap arbitr boluy ýshin janaghy zayyrly memleketting ózi ýlgi kórsetui tiyis. Eger memleket olardyng birin jartylay jasyryn, jartylay ashyq qoldap, ekinshilerin túqyrtyp otyrsa, diny shiyelenisti qoldan jasaydy jәne ushyqtyra beredi.

Mysaly, qazir radikaldyq dep sipattalatyn keybir diny aghym ókilderin alayyq. Batys elderinen bayqaghanym – eshqaysysy búlardyng artynan sham alyp týsip, týrmege qamap, «dәstýrli din» emes ekenderin betine basyp jatqan joq. Otbasynda, dos-jarynyng ortasynda, qanday da bir jeke jiynda ózi senetin diny prinsipterin uaghyzdasa – jeke sharuasy. Al jogharyda aitqan zayyrly prinsipterge – demokratiyalyq qúndylyqqa, konstitusiyalyq sekulyarizm men akademiyalyq bilim beru jýiesine ashyq qarsy shyqsa, ziyandy әreket etse, onda zang aldynda birden qylmystyq jauapqa tartylady. Tek olar emes, kez-kelgen dindar adam zayyrly memlekettegi sayasy arenada naqty bir diny iydeologiyagha simpatiyasyn anghartyp, óz diny kózqarasyn kópshilikke zorlyqpen tansa, qoghamdyq BAQ-ta júmys istep jýrip, әr sózine shala uaghyz qystyryp otyrsa, ózderi qúsaghan basqa diny toptargha tizesin batyryp, keketip-múqatyp, tózimsizdik tanytsa, ózgening qasterli diny úghymdaryna til tiygizse, birden joldary kesiledi.

Bolashaqta Qazaqstangha da osynday zang ýstemdigi men diny tózimdilik qajet dep oilaymyn.

- Ghalym agha, elden ketuinizding bilim izdeuden basqa sebepteri bar ma? Ghalym Doskenmen habarlasyp túrasyz ba? Qazaqstannyng biylghy sayasy ómirinde qanday ózgerister bolady dep oilaysyz? Qazaq últshyl belsendilerining 5 kemshiligin atap ótseniz?

- 2009 jyly Oksford uniyversiytetindegi oquymdy tәmamdap, elge oralyp, qyzmet etuge dayar ekenimdi bildirdim. Biraq kóp úzamay týrli sayasy toptardyng talas-tartysyna taghy kuә bola bastadym. «Sýikengen týielerdin» arasyna týskim kelmedi. Sol sebepti 2010 jyldan bastap halyqaralyq kompaniyada tәjiriybe jinap, bos uaqytymda bilimimdi jetildire beruge bekindim.

Ghalym Dosken aghamyzben habarlasyp túram. Ensiklopediyalyq bilim jinaghan, epikalyq tarihy jad búiyrghan az qazaqtyng biri retinde qadirleymin.

Qazaqstannyng sayasy ómirine qatysty eshqanday boljam aitqym kelmeydi. Jalpy, jýielenip alghan jýiesizdiktegi ózgerister turaly boljam aitu - eng qiyn sharua.

Qazir әrkim «últshyl-patriottar», «demokrat últshyldar», «etnikalyq separatister», t.s.s. dep atap әrtýrli jýrgen belsendiler sauatty qoghamdyq kýshke ainaludyng alghashqy satylarynda túr dep oilaymyn. Bolashaqta búlardyng sayasy sahnada da oiynshy bolularyna tolyq haqylary bar. Eng bastysy – qoldaushy elektorat tapsa, sosyn әsire últshyldyqqa úrynbasa boldy. Búlardyng bәrine tәn ortaq kemshilik – tózimsizdik siyaqty kórinedi. Bir-birimen til tabysa almaulary sonyng belgisi siyaqty. Keyde osy toptargha qarap otyryp Úlybritaniyada Tony Bler ketken song sosial-demokrattargha jol bermeu ýshin ghasyrlar boyghy jekkórinishterin ysyra túryp, odaq qúrghan konservatorlar men liyberaldardy eriksiz eske alam. «Últshyl» toptar dәl konservatorlar men liyberaldar siyaqty mýddeleri mýldem qarama-qayshy, eki bólek basta jatqan sayasiy-qoghamdyq kýshter emes qoy. Biri «aq últshyl», biri «kók últshyl» degendey. «Últshyldar» eng әueli biylikke qoyatyn basty talap-tilekteri boyynsha mәmilege kep, óz bastaryn bir aliyansqa biriktirip alsa, qoghamdaghy bedeli men salmaghy da artar edi. Búrnaghy bir pikirimdi taghy qaytalayyn – Qazaqstanda ózderin últshylmyz dep sanaytyn sayasatkerler men belsendiler etnikalyq, lingvistikalyq, ya ekologiyalyq últshyldyqpen ghana shektelmey, liyberaldyq patriotizm iydeyasyn qabyldasa, әldeqayda kóp qoldaugha ie bolar edi.

- Kóp oqyghan kóp el jer kórgen adamsyz ghoy. Qazir qazaqqa ne jetispeydi jәne soghan qatysty qanday shara qoldanu kerek dep oilaysyz? Biylikte bolsanyz, qanday sharuany algha qoyar ediniz?

- Dýniyeni kóp aralaghanym ras. Biraq múqym qazaqqa jón siltep, aqyl aitu biz qúsaghan paqyrgha kýpirlik bolar edi. Ózimdi Qazaqstandaghy biylik jýiesining qanday da bir tetigi retinde әzirshe elestete almaymyn.

- Ghaleke, Almaty qalasy әkimining orynbasary kezinizde ne istey aldynyz? Ol qyzmetten nege ýn-týnsiz ketip qaldynyz? Osynyng sebebin aitynyzshy. Imanghaly Tasmaghambetov sizshe qanday túlgha?

Azamat.

- Ne istey alghanymdy sol jyldary týrli ótinishpen aldyma kelgen jәne qyzmettes bolghan jandar jaqsyraq biledi dep oilaymyn. Ýn-týnsiz ketkem joq. Batys uniyversiytetine oqugha týskendikten QazÚU-dy bitirgeli armandaghan maqsatyma jetip, bilim alu ýshin kettim. Al sayasatkerler turaly pikirimdi ashyq aitatyn zaman - alda. Dәl qazir halyqaralyq media kompaniya qyzmetkeri retinde eshbir sayasatkerge bagha bere almaymyn. Jurnalist retinde kәsiby etika erejelerin ústanugha mindettimin.

- Sәlem Ghalym!

1. Qazaqtar osynsha jaghympaz, daraqy últqa ainaluynyng negizgi sebebi ne dep oilaysyz, búl dertten qútylatyn daua turaly jastargha ne aqyl aitasyz.

2. Shyghystyng kózimen batystanu zertteuin jýrgizu jayynda oi-pikiriniz.

3. Qúldyq sanadan qútyludyng eng qysqa joly ne dep oilaysyz?

4. Kedendik odaq Qazaq elining tәuelsizdigin qúrtudyng alghashqy qadamy, Mәngi el oiyny múnyng dәleli degen pikirge qosylasyz ba?

Qúrmetpen, sizdi syilaytyn da qúrmet tútatyn aghanyz.

- Sәlemet bolynyz, aghasy.

1. Shartarapty sharlaghanda kórgenim – jaghympazdyq pen daraqylyq ta mәrttik pen bekzattyq siyaqty uniyversaldyq minez eken. Búl minezden birjola qútylghan qoghamdy bayqamadym.

2. Oksiydentalistika, yaghny Shyghystyng Batysty zerttey bastauy turaly búghan deyin aitqanym ras. Búl belgili shyghystanushy Bernard Liuisting «Qay jerden qate ketti?» atty kitabyn oqyghan song tughan oy edi. Qazir býkil músylman әlemi jabylyp bir jylda shet tilderinen audaratyn kitaptar sany Europanyng ortaqol ghana bir shaghyn eli jalghyz audaratyn kitap sanymen birdey bolyp shyghady eken. Bylaysha aitqanda Halif Mamun Baghdatta Hikmet ýiin qúrghan kezdegi trend myng jyldan song teris ainalyp shygha kelgen ghoy. Qazaq tildi oqyrmandar da qazir Batystyng óner-bilimin, tehnologiyasyn, sayasy oy tarihyn tike audaryp tanyp-biluge jol tappay otyr. Búl taraptaghy býkil jana iydeyalar Reseyding aqparat kenistigindegi sýzgilerden ótip baryp Qazaqstangha jetedi. Sol sebepti oksiydentalistika ortalyghyn qúru turaly iydeyam kimning qolymen bolsyn jýzege asatynday bolyp jatsa, tek quanar edim.

3. Qúldyq sanadan qútqaratyn әuelgi әreket – ózing týsken qúldyqtyng tarihyn bilu.

4. Keden Odaghy – Europanyng teng dәrejeli mýshesi bolugha shamasy da kelmegen, onday dәrejeni mise de tútpaytyn post-sovettik Reseyding balama sayasi-ekonomikalyq yqpal etu aimaghy. HHI ghasyrdaghy geosayasattan habary bar adam endi eshbir elding onaylyqpen sayasy túrghyda tәuelsizdikten aiyryla qoymaytynyn biledi. Bar mәsele – jana kedendik tarifter men mindettemeler qarapayym halyqtyng әl-auqaty men shaghyn jәne orta biznesting әleuetine qalay әser etpek? Eger shekarang býtin, eling aman kýide býkil bazaryndy sheteldik tauar jaulap alsa, óz tauaryng eng qúryghanda Keden Odaghyndaghy elderge eksporttalmay jatsa, ekonomikalyq tәuelsizdikten aiyrylu qaupi bar. Al Aqordanyng «Mәngilik el» iydeologiyalyq jobasyna qatysty pikir aita almaymyn. Óitkeni әli dúrystap tanysqan joqpyn.

- Qazirgi internet dәuirinde – qazaq baspasózi bәsekelestikke qanshalyqty qabiletti? Qabiletti boluy ýshin ne istelui kerek?

Duman.

- Saualyng oryndy, Duman. Qazaqtildi BAQ-tyng tez jetiluine qajet kem degende eki manyzdy faktor bar dep oilaymyn: birinshisi – kәsipqoylyq, ekinshisi – jekemenshik format.

Kәsipqoylyq mәselesine qatysty aitar bolsam, qazirgi qazaq jurnalistikasy sovet kezenindegi nasihatshy ocherkizmning negizinde damyp kele jatyr. Qazaqtildi BAQ-ta kórkem sóz ben publisistikanyng arasynan shyqqan budan formaly, naqty aqparattyq janrgha jatpaytyn jazbalar jii kezdesedi. Múnday materialdardan ya janalyqtyn, ya reportajdyn, ya jurnalistik zertteudin, ya basqanyng anyq sipatyn tany almay qor bolasyz. Kóp jaghdayda kommentariyge úqsap ketedi. Yaghny bolghan bir oqighagha, ya mәselege qatysty keshe ghana jurfakty bitirgen jas tilshi de óz «tolghanysyn» qosyp kommentariy jazady, tәjiriybeli redaktor men belgili sarapshy da kommentariyin jariyalap jatady. Biraq múnyng bәri «maqala» dep atalady. Ózing jazghanday internet dәuirindegi bәsekege týsuge dayyn boluy ýshin osy «maqalalar» anyq janrlargha jiktele týrlenip, yqshamdaluy tiyis. Vebsayt gazet emes. Internet kenistigindegi oqyrmandar neghúrlym jyldam, dәl, anyq aqparat beretin shaghyn mәtinderge múqtaj. Múnday naryqta kórneki eski suret qoya salsa, shaghyn mәtin de «ótpeydi». Oqigha, mәsele, ya keyipkerding neghúrlym jana fotosy men viydeosy siyaqty mulitiymedialyq illustrasiya boluy mindetti. Demek internet dәuirining jurnalisteri týgel derlik әmbebap tilshige ainaluy tiyis. Múnday әmbebap jurnalister oqigha ornynda shaghyn viydeo men sapaly foto týsirip, dybysyn jazyp, onyng bәrin qalta telefonynda-aq montajdap, ary ketse bir jarym bettik mәtinmen birge dayar etedi.

Kәsiby etika da kәsipqoylyqtyng bir manyzdy sharty. Post-sovettik aqparattyq kenistikte әli de sózding týbin teksermey jatyp konspirasiyagha senu daghdysy kýshti. Sottyng sheshimin kýtpey-aq ýkim shyghara salu әdeti sol kýii saqtalghan. Oqighagha, ya keyipkerge tilshining bagha berui de keng taraghan qúbylys. Búdan arylmayynsha «bәsekege qabiletti» bolu qiyn.

Jekemenshik formatqa toqtalar bolsam, búl salada da sovettik kezendegi partiya men komsomol úiymdarynyng baspa organy bolyp ýirengen post-sovettik qazaq tildi BAQ-tyng kópshiligi jarym-jartylay resmy mәrtebeli bolyp qalyp qoydy. Ózderin «tәuelsiz» ataytyndardyng da kópshiligi biylik basyndaghy toptarmen jalghasyp jatqan jana qojayyn tabugha múqtaj. Múnyng birneshe sebebi bar. Birinshiden, qúryltayshylar jekemenshik tәuelsiz BAQ-ty ashu men tirketu mashaqatynan qashady. Ekinshiden, qazaqtildi medianaryq kommersiyalyq tabys týsiretindey emes, shaghyn. Ýshinshiden, jana media tehnologiyalaryn mengergen menedjerler men jurnalister joqtyng qasy.

Sóite túra, songhy birneshe jyl ishinde birqatar qazaqtildi BAQ-tyng internet kenistiginde oqyrmandar tartuda әjeptәuir tabysqa jetkenin aitpau әdiletsizdik bolar edi. Kópshiligi oiyn-sauyq, tanymdyq kontentke arnalsa da, búlardyng dizayny men aqparatty taratu tәsilderi ay sayyn jetilip keledi. Biraq Qazaqstannyng jalpy media naryghyndaghy ýlesi әli az.

- Ghalym agha, zikirshildik aghym jayly jәne oghan ózinizding qatysynyz, kózqarasynyz jayly aityp ótseniz?

- Shyghystanushy retinde aitarym – Allany zikir etu ritualy Islamnyng alghashqy ghasyrlarynda payda bolghan músylman mistisizmi (qazaq arasynda sopylyq dep atalady), yaghny tasavvuftyng negizgi atributtarynyng biri. Ásirese, HII ghasyrda Baghdatta tariqat bolyp qalyptasa bastaghan Qadariya men HIV ghasyrdan bastap Búqara men Samarqannan әlemge jayylghan Naqyshbandiya jәne negizinen kóshpeli týrki halyqtarynyng arasynda taraghan Yassauiya tariqattaryna tәn sakralidik ghibadat týri. Akademiyalyq salada ony «zikirshilik» dep eshkim jeke aghym qúsatyp sipattamaydy.

Qazaqstandaghy ortodoksaldyq, fundamentalistik jәne ezoterikalyq Islam ústanushy qanday da bir toppen etene jaqyn aralasam dep aita almaymyn. Biraq barlyghynyng da zang ayasynda Qazaqstan konstitusiyasynda kórsetilgen diny nanym-senim bostandyghyn paydalanuyn qoshtaymyn.

- Ghalym myrza, esimde, bir súhbatynyzda "meni jurnalistikagha әkelgen Dәuren Quat" dep ediniz. Shamasy, janylsypasam osylay degen bolatynsyz. Osy әngimeni taratyp aityp berinizshi.

Gýl

- Dәuren Quat myrzany jurnalist retinde syrtynan bilsem de, jaqyn jeke bas tanystyghym joq. 1999 jyly «Jas Alash» gazetinde qyzmet istep jýrgen kezinde Dәkeng «Taliban» qozghalysy men aughan mәselesi turaly kommentariyimdi jariyalatqan edi. Keyin de birneshe mәrte habarlasyp, osy taqyryp boyynsha pikirimdi alyp jýrdi. Búl – rasynda da mening shyghystanushy retinde baspasózde jariyalanghan alghashqy materialdarymnyng biri boldy.

- Ghaleke!

Shygharmashylyq tәjiriybenizben qosa Oksford syndy әlemdik iri uniyversiytette doktorlyq qorghaghan adamsyz. Múnday bilim men tәjiriybesi bar adam eldegi kez-kelgen últtyq uniyversiytetti basqarugha potensialy jeteri anyq. Tipti Bilim jәne ghylym ministrligin basqarugha da. Múnym sizdi asyra dәripteu emes, imanday shynym. Múnyng bәrin ysyryp tastayyqshy! Tym qúryghanda, EÚU-ning jurnalistika fakulitetine dekan bolyp elge oralsanyz qaytedi? Jurnalistika salasyn ghylymiy-zertteuge, bolashaq mamandardy kәsiby oqytyp, ýiretuge osynday qadam jasauynyzdyng paydasy zor bolar edi. Konkursqa tapsyryp, osy dekandyqqa ornalasugha qalay qaraysyz? Sizding biliminizge ministrlik te kýmәn keltirmes edi.

- Lebizinizge kóp raqmet. Jurnalistikadaghy sheberlik jetildiru isimen akademiyalyq bilim beru oryndary ainalyspaydy. BAQ salasyndaghy barlyq kemshilikti jurfaktardan izdeu qisynsyz. Óitkeni múnday oqu oryndary kóbine teoriyalyq bilim berumen shekteledi. Batysta jurfak degen mýldem joqtyng qasy. Media Studies dep atalatyn mamandyq BAQ-tyng qoghamgha, әleumetke, mәdeniyetke, sayasat pen ekonomikagha tiygizetin әserin zertteydi. Japoniyadaghy iri BAQ-tarda biliktilikti jetildiru kursynan ótken kezimde bilgenim – әrbir iri BAQ ózining baghyty men stiyline oray jeke jurnalistik mektebin ashyp alghan. Eger ekonomika men qarjy, ya mәdeniyet boyynsha sarapshy kerek bolsa, sol salagha qatysty oqu bitirgen, tәjiriybe jinaghan, jazugha ebi bar bir mamandy bayqau arqyly tandap alady da,  bas-ayaghy birneshe ay ishinde óz mektebinde oqytyp, tilshige, ya sarapshygha ainaldyrady. Kәsiby jurnalistika damyghan sayyn Qazaqstanda da múnday jeke mektepter payda bola bastauy mýmkin. Men ýshin sonday mektepte dәris oqu әldeqayda qolayyma jaghatyn sharua bolar edi.

- Esimim Erlan. koyar saualym: zhyrakta jurgenshe elge kaityp oralyp, kyzmet étu oiynyzda bar ma? Memkyzmetke kaita oralgynyz kelmei me?

- Álbette, ózin shetelde uaqytsha jýrmin dep sezinetin kez-kelgen adam elge qaytu turaly jospardy oiynan shygharmaydy. Ázirshe onday naqtylanghan josparym joq.

- Assalaumaghalikum Ghaleke! Býgingi qazaq qoghamy, qoghamnyng basty aurulary, ony emdeu joldary turaly oilarynyzdy ortagha salynyzshy! Jastargha aqyl-kenes berinizshi.

- Uaghaleykýmәssalam, qazirgi qazaq qoghamynyng songhy bir ghasyrdaghy ahualyn bir sózben suretter bolsam, bolishevikter әueli astyndaghy atyn tartyp ap «bir auyl bir atqa minsin» dedi. Sosyn ol atyn soqagha jegip, masaq teruge endi kóndige bergende NEP, repressiya men soghystan qyrylyp qaldy. Odan sәl es jiya bastaghanda urbanizasiyagha ilinbey jatyp stalindik industrializasiyany bastan keship ketti. Astyndaghy atyn satyp jappay balasyn oryssha oqytty. Brejnev zamanynda qaladaghy jartysy qazaqshasyn úmytsa da, auyldaghy jartysy qayta atqa minip, týrli týsti televizorgha qoly jete bastady. Kóp keshikpey «qayta qúrylyp», «jappay jariya sayrau» kezinde qaladaghysy shejiresin eske týsirip, auyldaghysy poligonnyng kompensasiyasyn talap ete bergende dýkende kebekting úny men margarin ghana qalghan joqshylyqqa kez boldy. Ol az bolsa «kooperativ zamany» jetpis jyl úiyqtap jatqan jekemenshik qúqyghyn oyatyp jiberip pәteri men ýiin jantalasa rәsimdep jatqanda tәuelsizdikting qalay, qay jaqtan jetkenin týsinbey de qaldy. Qoly jetkeni astyndaghy jalghyz atyn qayta satyp, eski «inomarka» mingenine mәz bolyp jýrgende sayasy sauaty «Qashaghan» men «Qazaqstandy» sinonim dep týsinetin dengeyge deyin qúldyrady. Bizge eng qajeti – tragikomediyalyq teleserial qúsaghan ortaq tarihymyzdyng әrbir seriyasyn egjey-tegjeyli eske týsirip, tereng taldap, «Bizge ne boldy? Songhy bir ghasyrda ne kýige úshyradyq? Endi ne istemek kerek?» degen saualdar qoyyp, barynsha ashyq pikir almasu. Árkim óz sózin aighaylay aityp, búrylyp jýre beretin danghaza dau emes, bir-birimizdi estuge tyrysatyn janashyrdyng әngimesi. Ertenning qamy. Qazir qadym zaman qoynauynan ózin izdep tapqysy keletin qazaqtar kóp. Tym tereng tolghap ketedi. Kýni keshe ghana, sovettik zamanda qanday metamorfozagha úshyraghanyn balasyna týsindirip bere almaydy. Týsinu men týsindiru osydan bastalsa kerek. Óziniz aityp otyrghan «emnin» basy osy bolar.

- Ghalym jornalshy emes, shyghystanushy, hindi-urdu tilderining has sheberi.

- Negizgi mamandyghym – shyghystanushy-indolog ekeni ras. «Has shebermin» dep aita almaymyn. Biraq hindy men urdu bilgenimning paydasyn Batysta da jii kórip jýrmin. London men Vashingtonda bolsyn, Parij ben Kelinde bolsyn ózim kórgen dýken iyeleri men taksy jýrgizushilerining jartysynan kóbi – Ýndistan men Pәkistannan kelgen migranttar bolyp shyghady.

- Ghalym agha, qazirgi kózi tiri qazaq aqyn-jazushylardyng ishinde kimderding jәne qanday shygharmalaryn oqugha kenes berer ediniz?

- Kórkem әdebiyetke qatysty әr adamnyng talghamy әrtýrli. Naqty bir jazushyny úsynu qiyn. Qazaq әdebiyeti sovet kezeninde ózge Shyghys elderining qazirgi zaman әdebiyetterimen salystyrghanda erekshe qarqynmen ósti. Janrlar meyilinshe jetildi. Qazaqtildi oqyrman sanynyng azdyghyna qaramastan alyp klassik aqyn-jazushylar payda boldy. Tek ghylymy fantastika men detektiv janrlary iydeologiyalyq qúrsaudyng kesirinen kenje qaldy. Qalghan sala boyynsha jazylghan klassikalyq dýniyeler jeterlik. Óziniz qyzyghatyn janr boyynsha talghamynyzgha sәikes dýniyelerdi tandap alyp oqugha mýmkindik mol.

- Angliyada qorghaghan ghylymy monografiyanyzdyng taqyryby men mazmúnynan aqparat bere ketseniz? Jurnalisterge bilim beru salasyna auysu oiynyzda joq pa?

- Búl súraqqa jogharyda jauap berdim.

- 1) Biylik basyndaghy shala qazaqtardyng sany azaymauda. Sebebi nede dep oilaysyz? Olardyng qazaq eline shyn mәninde jany ashuy mýmkin be?

2) Kóp til bilu, әriyne, jaqsy. Qazaqstanda jýrgizilip jatqan ýsh túghyrly til iydeyasy turaly ne aitar ediniz? Búl qazaq tilin qúrtudyng baghdarlamasy boluy mýmkin be?

3) Qazaq balalary matematika, fizika, himiyany ana tilinde jetik mengerse júrttan kem qala ma?

4) Preziydent kómekshisi Erbol Orynbaev býgingi kýni tughan balalar bolashaqta memleket problemasy bolady dedi (ghalamtardan oqydym). Búl pikirge bagha berinizshi?

- 1) Qazaqtardy (jalpy kez-kelgen halyqtyng ókilderin) bilimdi jәne bilimsiz dep qana bólem. Eger «shala qazaqtar» dep týrli sebeppen shet tilde tәrbiyelenip, bilim alghan qazaqstandyqtardy aityp túrsanyz, olardyng ishinde de patriottary jeterlik.

2) Biylik «qazaq tilin qúrtu baghdarlamasyn» jasap, sol boyynsha jýieli týrde júmys jasap jatyr degen konspirasiyagha senbeymin. Jalpy Qazaqstanda qanday da bir qúpiya-jariya strategiya jýieli týrde úzaq merzimge josparlanyp jasalatynyna kýmәnim bar.

3) Jas buyngha orta mektepte jaratylystanu ghylymdary tereng jәne sapaly týrde oqytylsa, jana tehnologiyalar zamanynda kóshten qalmauyna әlbette sep bolady.

4) Ol azamattyng pikirining týpnúsqasyn kórmegen edim. Sol sebepti konteksten alynghan ýzindi boyynsha bagha bere almaymyn.

- Ghalym agha, elge qashan qaytasyz? Saghyndyq...

- Niyetinizge raqmet. Qúrlyq pen qúrlyqtyng arasyn birneshe saghattyq qana jol qylyp jaqyndatyp tastaghan, alystan jay ghana habar alghyzbay, beyne habar alghyzghan (qazir tipti gologramma-baylanys turaly aityla bastady) jana tehnologiyalar zamanynda da saghynysh sezimining saqtaluy shyn keremetting biri. Adamnyng «әleumettik januar» ekenining dәleli. Qyzmet ynghayy men otbasylyq jaghdayym bir retke kelgende elge oraludyng da reti týser dep ýmittenem. El ishinde ózimning de saghynyp jýrgen adamdarym kóp.

- Internet jurnalistika elimizde eptep damy bastaghan siyaqty. Onyng basynda әriyne, "Abay.kz", "Azattyq" siyaqty sayttar túrghany anyq. Internetjurnalistikanyng bolashaghy qanday? Búl ýrdis shetelderde qalay damuda?

- Búl saualgha jartylay jogharyda jauap berdim. Al onlayn jurnalistikanyng Batystaghy qazirgi ahualyn qysqasha sipattar bolsam – qazir Batys Europa men Soltýstik Amerikada adamdardyng basym kópshiligi BAQ-tardyng veb nemese mobilidik núsqasyn oqidy. Kóp jaghdayda adamdar beytarap oqyrman emes, oqighagha qatysushy, mәseleni forumda talqylaushy, tipti azamattyq tilshi de bolyp ketedi. Internet Batystaghy BAQ pen auditoriyany bir-birine qatty jaqyndatyp jiberdi.

- Irandaghy óziniz kórgen islam men shiittik aghymnyng erekshelikteri turaly aita ketseniz...

- Irantanushylar jaqsy biledi – Irannyng sayasy shiizmge bet búrghany tarih túrghysynan alghanda keshe ghana. Áueli Sefeviyler dinastiyasy shiizmdi biyleushi toptyng diny iydeologiyasy etip qalyptastyryp ketti, al 1979 jyly Qúm qalasynan shyqqan teologtar ony birjola sayasy rejimge ainaldyrdy. Iranda qazirding ózinde sunnizm men ózge de aghymdargha jatatyn diny toptar barshylyq. Sunnizm men shiizmning aiyrmashylyghy men ara-qatynasy turaly tom-tom kitap jazugha da bolar edi, jazylyp ta jatyr. Bir auyz sózben aitatyn bolsaq, shiitter tórtinshi halif Áliyding (el auzynda Ázireti Áli dep atalady) ruhany jәne sayasy mәrtebesine erekshe mәn beredi. Ály men onyng úrpaqtary әdiletsiz týrde biylikten shettetildi dep sanaydy. Sunnittik Islam siyaqty shiizm de óz ishinde jýzdegen mektep pen aghymdargha bólinedi.

- Ghaleke, Qazaqstanda qazirgi uaqytta Preziydenttik basqaru, Parlamenttik-preziydenttik basqaru, Konstitusiyalyq monarhiya t.b. sayasy jýieler turaly jii aitylady. Sizdinshe, Qazaqstangha qanday basqaru modeli ong bolady? Elimizding geosayasi, mentalidik, postkenestik t.b. sipattaryn eskere otyryp, óz oiynyzdy bilgimiz keledi.

- Meninshe, Qazaqstandaghy biyleushi top pen iydeologtarymyz «harizmasy kýshti sayasy kósemder men jetekshiler» zamany HH ghasyrmen birge tariyhqa ainalghanyn týsinuleri kerek. Vladimir Leniyn, Djon Kennedi, Nelison Mandela, Margaret Tetcher men Yasir Arafattardyng ornyn korporasiyalar men azamattyq qoghamnyng arasyndaghy mýddeler shayqasynda tughan kompromistik jobalar basty. «Indira degenimiz – Indiya, Indiya degenimiz – Indira!» degen úrandar keshegi kýnge jarasady, býgingi sayasy naryqqa ótkizu qiyn. Býgingi liyderler – el-júrty jolyna gýl laqtyryp, atyn estise boldy enirep qoya beretin harizma iyeleri emes, ary ketse saylaushylardyng 51 payyz dauysyn jinaugha qabiletti, belgili bir әleumettik-sayasy toptyng jiyntyq obrazy ghana. Demokratiyalyq jәne liyberaldyq qúndylyqtar men azamattyq sayasy sauattyng jetilui qazirgi qoghamdy osynday ózgeriske úshyratyp jatyr. Sol sebepti shynayy damu men órkeniyetke úmtylamyz desek, býkil biylik pen el taghdyryn bir adamnyng (kóp jaghdayda bir otbasy, ya bir toptyng bolyp shyghady) qolyna ústata salmay, mýddeler tepe-tendigin saqtau mindetin moynyna alghan bir partiyanyng nemese birneshe partiyadan qúrylghan koalisiyanyng qolyna tapsyrghan әldeqayda tiyimdi bolar edi. Bir sózben aitsam, parlamenttik basqaru jýiesinen basqa jobalardyng bәri post-sovettik avtoritarizm qúbylysyn aqtap alu, ya oghan janasha jan bitiru siyaqty kórinedi.

- Qazaqtyng ruhany vakumdyq kenistigin toltyratyn tól әdebiyetimizdegi kitaptardy tizip aitsanyz eken.

- «Ruhaniy» degen syn esimdi әrkim әrqily týsinedi. Kórkem әdebiyet turaly súraghan bolsanyz, oghan jogharyda jauap jazdym. Al diny әdebiyetke qatysty ekibastan kenes bere almaymyn. Akademiyalyq dintanushy oqityn kitap bir bólek, teolog pen din ústanushy oqityn kitap jәne bir basqa. Jeke poshtama habarlasyp, jayynyzdy týsindirseniz, shama-sharqymsha kenes berip kóreyin.

- Ómirinizde kórgen eng ýlken opasyzdyq qanday?

- Birde Múhtar Maghauin aqsaqal maghan: «Qazaqtyng «Jaqsylyqqa – jaqsylyq әr adamnyng isi, jamandyqqa – jaqsylyq er adamnyng isi» degen maqalymen kelispeymin. Bylay dep ózgerter em: «Jaqsylyqqa – jamandyq әr adamnyng isi. Jaqsylyqqa – jaqsylyq er adamnyng isi» dedi.

Qazir qylghan qayyrymdy isine qaytarym kýtpeytin zaman tughan. Sol sebepti kórgen opasyzdyqqa da tang qalu, ony este saqtau – jýrekke bosqa jýk týsiru dep bilem.

- Ghalym myrza Qazaqstandaghy 5 myqty ziyaly atanyzshy.

- Shekteuli dýniyetanymym men óz boyyma shaq talghamyma salyp 5 adamnyng atyn atap jibersem de, sodan sizge payda bolaryna kýmәnim bar. Jәne elimizde «shyn ziyaly» atalugha layyq adamdar sany 5-ten әldeqayda kóp dep oilaymyn. Ghafu etersiz.

- Qazaqstannyng qazirgi basshylyghy týrli halyqaralyq úiymdargha basshylyq etuge, týrli әlemdik jiyndardy úiymdastyrugha, soghan múryndyq bolugha qúmar. Sizding oiynyzsha, dýniyejýzilik qauymdastyqta búl әreket qalay qabyldanady? Búl jiyndardan Qazaqstan ózine kerekti paydany tauyp jatyr ma? Orta Aziyada, Euraziyada, jalpy әlemdik ortada Qazaqstannyng ózine layyq mindeti, roli qanday dep oilaysyz? Aldyn ala rahmet!

Qazybek.

- Qazybek, Qazaqstannyng kóptegen ishki sayasy nauqandary syrtta da joldaudy taldau, kitap prezentasiyasy, resmy kórme, konferensiya týrinde ótip jatady. Sol is-sharalar turaly óz betimen izdep baryp tegin maqala jazghan gazet kórmeppin. Ara-túra sheteldegi Qazaqstan elshilikteri Últtyq muzeyimizdegi saq dәuirining zergerlik búiymdary turaly kórme, Qúrmanghazy orkestrining konserti, talantty ónerpazdarymyzdyng shygharmashylyq keshteri, suretshilerimizding kórmesi, qabiletti ghalymdarymyzdyng beysayasy dәristeri siyaqty jobalardy da úiymdastyryp túrady. Biraq óte siyrek. Mine, sonday kezderi Batystyng jetekshi BAQ-tary sol turaly birneshe nómirine qatar jazyp, tamsanyp, ah úryp jatady. Eldi tanytu ýshin odan artyq nasihattyng da keregi joq.

- Jalghan sopylyq jol men shyn sopylyq joldyng aiyrmasy qanday dep oilaysyz? Silsilasyz sopylyq jol bola ma? Aughanstanda Ismatullanyng ústanghan joly qanday? Alla rizashylyghy ýshin shyndyghyn aitynyzshy.

- Akademiyalyq túrghydan qaraghanda da, zayyrly azamattyq kózqaras boyynsha da qanday da bir adamnyng diny senimin «jalghan», ya «shyn» dep ýzildi-kesildi týrde anyqtau qisyngha da, konstitusiyagha da qayshy. Olay dep tek din ústanatyn ortanyng ókilderi ózara bir-birine bagha berui mýmkin. Onyng ózinde de óz ortalarynda ghana.

Silsila – sopylyq tariqattardyng kópshiligine tәn shyghu tegin tanytatyn shejire hәm iyerarhiyalyq jýie. Silsilasyz tariqat turaly estip, ya oqyp kórmeppin. Biraq naqty bir tariqatqa jatpasa da, sopylyq, ya askettik jol ústanghan taqualar tarihta bolghan.

Shyghystanushy retinde bayqaghanym – Ismatulla Maqsúm jasynda Qadariya tariqatynyng sheyhynan tәlim alghan, keyin Qazaqstanda Yassauiya tariqatyn tiriltuge tyrysqan. Ol kisining ústanatyn joly turaly Almatydaghy Shyghystanu instituty shygharghan birneshe akademiyalyq zertteu enbekten oqyp biluge bolady. Jogharyda aitqanymday búl eki tariqattyng kóptegen ritualdary úqsas.

- Ghalym agha, batystyng otbasy qúndylyqtarynmen qazaqtyng otbasy qúndylyqtaryn salystyra aityp ótseniz...

- Batystaghy otbasy úghymy songhy jarty ghasyrda qatty ózgeriske úshyrady. Genderlik tendik pen seksualdyq azshylyqtar qúqyghyn qorghau qozghalystary er men әielding qarym-qatynasyna mýldem jana sipat bitirdi dese de bolady. «Er» men «zayyp» sózderin «serik» (partner) sózimen almastyrghandar da bar. Bir jynysty nekege túrghandardyng bala asyrap aluyn qúp kóretinder de bar. Biraq múnday ózgeriske ýzildi-kesildi qarsy shyghyp, «otbasy degen er men әielding ghana odaghy» deushiler de jeterlik. Byltyr Parijde ótken, jýzdegen myng fransiyalyq qatysqan narazylyq sherui siyaqty jiyndar sonyng dәleli. Múnday ózgeristerding sebebin Batystyng jýrip ótken sayasy joly men tarihy ereksheliginen izdegen jón. Búl – tym kýrdeli taqyryp. Qazaqstanda qalyptasqan dәstýrli jәne sovettik otbasy qúndylyqtarymen salystyrugha kelmeytin jayt.

Mening oiymsha otbasyndaghy er men әielding shynayy minezi, ómirlik ústanymdary men bir-birine degen kózqarasy ekeui teng dәrejede ekonomikalyq erkindik pen rólge ie bolghanda kórinedi. Erli-zayyptylar bir-birining individualdyq kenistigine basa-kóktep shapqynshylyq jasamauy kerek, zat qúsap menshiktenbeui tiyis jәne ekonomikalyq jaghynan bir-birin ózine әdeyi tәueldi etip qoymauy qajet. Sonda ghana ómirlik odaqtary shynayy, әri berik bolady dep oilaymyn.

(jalghasy bar)

Abai.kz