كونفەرەنتسيا قوناعى – شىعىستانۋشى، جۋرناليست عالىم بوقاش وقىرماندار قويعان ساۋالداردىڭ العاشقى لەگىنە جاۋاپ بەردى.

قازاقستانداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ تۋرالى سۇراققا جاۋاپ بەرە كەلىپ، عالىم مىرزا بىلاي دەيدى: «... سول سەبەپتى شىنايى دامۋ مەن وركەنيەتكە ۇمتىلامىز دەسەك، بۇكىل بيلىك پەن ەل تاعدىرىن ءبىر ادامنىڭ (كوپ جاعدايدا ءبىر وتباسى، يا ءبىر توپتىڭ بولىپ شىعادى) قولىنا ۇستاتا سالماي، مۇددەلەر تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ مىندەتىن موينىنا العان ءبىر پارتيانىڭ نەمەسە بىرنەشە پارتيادان قۇرىلعان كواليتسيانىڭ قولىنا تاپسىرعان الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى. ءبىر سوزبەن ايتسام، پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن باسقا جوبالاردىڭ ءبارى پوست-سوۆەتتىك اۆتوريتاريزم قۇبىلىسىن اقتاپ الۋ، يا وعان جاڭاشا جان ءبىتىرۋ سياقتى كورىنەدى».

Abai.kz

- و، ابايلىقتار جارايسىڭدار!

- ءسوز باسىندا «ابايلىقتارعا» مەنىڭ دە راقمەت ايتقىم كەلەدى. وسىعان دەيىن بىرنەشە مارتە ونلاين-كونفەرەنتسيا تۋرالى وتىنىشتەرىن قابىل ەتپەي عافۋ ءوتىنىپ كەلگەن ەدىم. ويتكەن سەبەبىم - «يا ساياساتكەر، يا قوعامدىق تۇلعا ەمەسپىن، مەنىڭ ءسوزىم كىمگە ءدارۋ» دەگەن قيسىن ۇستانعام. سوڭعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن جەكە پوشتاما جالپى شىعىستانۋ، ايماقتانۋ جانە جۋرناليستيكا بويىنشا ساۋال قويىپ، حات جازۋشىلار كوبەيگەسىن، سونداي ىزدەۋشىلەرىمە جالپى جاۋاپ جازۋدىڭ ءجونى وسى عوي دەپ بۇل جولى باس تارتقاندى ماقۇل كورمەدىم.

كونفەرەنتسيا قوناعى – شىعىستانۋشى، جۋرناليست عالىم بوقاش وقىرماندار قويعان ساۋالداردىڭ العاشقى لەگىنە جاۋاپ بەردى.

قازاقستانداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ تۋرالى سۇراققا جاۋاپ بەرە كەلىپ، عالىم مىرزا بىلاي دەيدى: «... سول سەبەپتى شىنايى دامۋ مەن وركەنيەتكە ۇمتىلامىز دەسەك، بۇكىل بيلىك پەن ەل تاعدىرىن ءبىر ادامنىڭ (كوپ جاعدايدا ءبىر وتباسى، يا ءبىر توپتىڭ بولىپ شىعادى) قولىنا ۇستاتا سالماي، مۇددەلەر تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ مىندەتىن موينىنا العان ءبىر پارتيانىڭ نەمەسە بىرنەشە پارتيادان قۇرىلعان كواليتسيانىڭ قولىنا تاپسىرعان الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى. ءبىر سوزبەن ايتسام، پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن باسقا جوبالاردىڭ ءبارى پوست-سوۆەتتىك اۆتوريتاريزم قۇبىلىسىن اقتاپ الۋ، يا وعان جاڭاشا جان ءبىتىرۋ سياقتى كورىنەدى».

Abai.kz

- و، ابايلىقتار جارايسىڭدار!

- ءسوز باسىندا «ابايلىقتارعا» مەنىڭ دە راقمەت ايتقىم كەلەدى. وسىعان دەيىن بىرنەشە مارتە ونلاين-كونفەرەنتسيا تۋرالى وتىنىشتەرىن قابىل ەتپەي عافۋ ءوتىنىپ كەلگەن ەدىم. ويتكەن سەبەبىم - «يا ساياساتكەر، يا قوعامدىق تۇلعا ەمەسپىن، مەنىڭ ءسوزىم كىمگە ءدارۋ» دەگەن قيسىن ۇستانعام. سوڭعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن جەكە پوشتاما جالپى شىعىستانۋ، ايماقتانۋ جانە جۋرناليستيكا بويىنشا ساۋال قويىپ، حات جازۋشىلار كوبەيگەسىن، سونداي ىزدەۋشىلەرىمە جالپى جاۋاپ جازۋدىڭ ءجونى وسى عوي دەپ بۇل جولى باس تارتقاندى ماقۇل كورمەدىم.

- عالىم اعا، ءوزىڭىزدىڭ تايم-مەنەدجمەنتىڭىزبەن بولىسسەڭىز...

- ۋاقىتتى ءتيىمدى جۇمساۋ تۋرالى ايتار بولسام، بويداق ادام مەن ۇيلەنگەن ادامعا بىردەي كەڭەس بەرۋگە كەلمەيدى. جاس بالالى ادام مەن بالالارى ەرەسەك ادامعا بىردەي اقىل ايتۋ جانە قيسىنسىز. ەڭ باستىسى – ادام بىرنەشە جۇمىستى قاتار اتقارۋعا داعدىلانسا، جانە ءدال قازىر، يا بۇگىن-ەرتەڭ جاساۋى ءتيىس ەڭ ماڭىزدى شارۋاسىنىڭ قايسى ەكەنىن رەتتەپ السا، ۋاقىتى كوپ زايا بولمايدى. ءوز باسىم مەكتەپ وقۋشىسى جانە بويداق ستۋدەنت كەزىمدە كۇندەلىكتى نە ىستەپ، نە قوياتىنىمدى تاپتىشتەپ جازىپ جۇرۋگە تىرىساتىنمىن. ارنايى كۇندەلىك ۇستايتىنمىن. كوپشىلىگى ءالى ساقتاۋلى. كۇندەلىكتەرىم ەندى قالتا تەلەفونىم مەن ەلەكتروندىق كىتاپ وقىعىشىما كوشىپ كەتكەن. كۇن ءتارتىبىن، جۇمىس كەستەسىن جوسپارلايتىن وتە ىڭعايلى تەگىن قوسىمشالار بار. سونداي قوسىمشالاردى جۇكتەپ الىپ، كۇن سايىن كەشكىسىن ەرتەڭگى كۇندى مۇقيات جوسپارلاپ وتىرۋعا بولادى. ۇيلەنگەن، تۇرمىس قۇرعان ادامدار ءۇشىن ۋاقىتتى ءتيىمدى جۇمساۋدىڭ ماڭىزدىلىعى كۇرت ارتادى. ويتكەنى جۇبايىڭا، بالالارىڭا قاتىستى جاڭا مىندەتتەر جۇكتەلەدى. اتا-انا، ءبىر تۋعان باۋىرلارىڭمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساۋعا، جۇبايىڭمەن تۇرمىستان بولەك تاقىرىپتار تۋرالى كوبىرەك سۇحباتتاسۋعا، بالالارىڭمەن جاقىن ارالاسۋعا بارىنشا كوپ ۋاقىت جۇمساۋ كەرەك. وفيستەگى جۇمىسىنا شامادان ارتىق جۇمساعان ۋاقىتىنا وكىنگەن ادام كوپ كوردىم، بىراق جاقىندارىما كوپ ۋاقىت جۇمساپ قويدىم دەپ قايعىرىپ وتىرعان ادام كورمەدىم. سول سەبەپتى شىعار باتىستا تۋىستارمەن ارقا-جارقا اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، يا دوستارمەن سەيىل-سەرۋەنگە شىعىپ، نە بولماسا بالالارمەن بىرگە كىتاپ وقىپ، يا قىدىرعان ۋاقىتتى quality time, ياعني ء«ماندى ۋاقىت» دەپ اتايدى. وسىنداي ء«ماندى تۇردە وتكىزەتىن ۋاقىتقا» كوبىرەك كوڭىل بولگەن ادام باقىتتى.

- عالىم اعا، اسسالاۋماعالەيكۇم. ءسىزدىڭ عىلىمي ەڭبەك جازىپ جاتىر دەيدى، سول راس پا؟ قۇپيا بولماسا نە تۋرالى ەكەنىن ايتساڭىز؟

- ۋاعالەيكۇماسسالام. موعول يمپەرياسىنىڭ ساراي ساياساتى مەن ءدىني مادەنيەتى تۋرالى وكسفوردتا MPhil ديسسەرتاتسيا رەتىندە باستاعان تاقىرىبىمدى قال-قادارىمشا كەڭەيتىپ، تولىقتىرۋعا تىرىسىپ جاتقانىم راس. بۇدان ەشقاشان قۇپيا دا جاساپ كورگەن ەمەسپىن. موعول حانزادالارى تۋرالى جۋىردا تەرەڭ زەرتتەۋ-كىتاپ جاريالاعان شەتەلدىك ءبىر تاريحشىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇلى موعولداردىڭ دارگەيىنە بارىپ قىزمەت قىلعان (بۇگىنگىنىڭ تىلىمەن ايتساق ساياسي كارەرا جاساعان) قازاق جانە وزبەك حاندىقتارىنان شىققان اقسۇيەكتەر تۋرالى دەرەكتەر ىزدەپ، جازىپ كورسەم دەگەن جوسپارىم دا بار.

- ءار ءتۇرلى ءدىني توپتارعا، جاماعاتتارعا، تاريقاتتارعان ءبولىنىپ ۇلگەرگەن قازاقستاننىڭ بولاشاعى قالاي ەلەستەتەسىز؟ بولاشاقتا ولار ءبىر-بىرىمەن ءتىل تابىسا الۋى مۇمكىن بە؟

- قازاقستان - كونستيتۋتسياسى بويىنشا زايىرلى مەملەكەت. زايىرلى مەملەكەتتەگى ساياسي ديسكۋسسيا الاڭىنا شىققان ساۋاتتى ويىنشىلار دەموكراتيا، سەكۋلياريزم مەن اكادەميالىق راتسيوناليزم پرينتسيپتەرىن ۇستانعانى ءلازىم. بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىندا دا جەكە ءدىني، يا باسقا كوزقاراستارىن قىزمەتىنە ارالاستىرىپ، قالايماقان جاسايتىن اپەرباقاندارعا مۇنداي جۇيەدە ورىن تابىلماسا كەرەك. ياعني، اكىم: «ينشاللا، بۇل كوپىر قۇرىلىسى بيىل ءبىتىپ قالار» دەپ ءدىندارسىپ تۇرماي، كاسىپقوي شەنەۋنىك رەتىندە جوبانىڭ ناقتى ورىندالۋ مەرزىمىن ايتۋى كەرەك. سوت پەن پروكۋرور ءدىني ازشىلىق وكىلدەرىمەن ء«داستۇرلى ءدىندى نەگە ۇستانبايسىڭ؟» (ونىڭ نە ەكەنىنەن ءوزىنىڭ دە حابارى جوق) دەپ سالعىلاسىپ ايتىسىپ كەتپەي، ساليقالى تۇردە زاڭ اياسىندا ديالوگ ورناتۋى قاجەت. دەپۋتات «مورالدىق ازعىنداۋ» تۋرالى ءفالسافاسى مەن «ۇلتتى سىرتتان بولشەكتەۋ» تۋرالى كونسپيراتيۆتىك تەوريالارىن قويا تۇرىپ (ۇيىندە بالا-شاعاسىنا، يا دوس-جارىنا ايتسىن), پارلامەنتتە ناقتى ماسەلەلەر كوتەرۋى ءتيىس. ءتىپتى سول ءفالسافالارىن دۇرىستاپ ساۋاتتى تۇردە باسقا زاڭدىق اسپەكتىلەر تۇرعىسىنان قاراپ، جەتكىزە السا، الدەقايدا ءتيىمدى ۇسىنىستار جاسار ەدى.

ال قوعامدىق ديسكۋسسياعا كەلسەك، كونستيتۋتسياعا سايكەس ءار ازاماتتىڭ ءدىني، نە باسقاداي سەنىمى مەن ۇستانىمىن اشىق كورسەتۋگە، جانە ونىسى ءۇشىن قۋدالانباۋعا حاقى بار. ء«تۇرلى ءدىني توپتار مەن تاريقاتتارعا ءبولىنۋ» تۋرالى ويلاعاندا ء«ار كاللادا ءبىر قيال» دەگەن ماقال ءجيى ەسىمە تۇسەدى. ءار ادام – دارا قۇبىلىس. قورشاعان ورتا مەن قۇدايدى تانۋ جولى دا دارا. ءبىر عانا يسلام دىنىندەگى پايعامبار زامانىندا-اق پايدا بولعان ءتۇرلى اعىمداردى ەسكە ءتۇسىرىڭىز. سول كەزدىڭ وزىندە-اق فۋندامەنتاليستەر دە، ورتودوكستار دا، ەزوتەريكتەر دە بايقالعان. سودان بەرگى ءار عاسىردا اتتارى عانا وزگەرىپ تۇرادى. تۇپكى تابيعاتتارى سول باياعى «اۋەلگى ارىپكە سەنەمىز بە»، «بيلىكتىڭ كيەسىنە سەنەمىز بە»، «جەكە قيسىنعا سەنەمىز بە» دەگەن سۇراقتاردان كەپ شىعادى. سول سەبەپتى ءدىني كوزقاراستار مەن اعىمداردىڭ كوپ بولاتىنى تۇسىنىكتى ءھام تابيعي جايت. ولاردىڭ ءبارىن ءبىر قالىپقا سالىپ، ءبىر شىبىقپەن ايداۋعا ۇمتىلاتىندار نە تەوكراتياعا، نە اۆتوكراتياعا قاراي اۋىپ كەتكەندەر، يا كەشەگى «ۆوينستۆۋيۋششي اتەيزمنەن» كورگەن قورلىعىن تەز ۇمىتقاندار. ءححى عاسىردا تەوكراتيا مەن اۆتوكراتيا ۋتوپياعا بارىپ تىرەلەتىن تۇيىق جول. سوندىقتان قازاقستاننىڭ ءدىني توپتارىنا ساياسي جانە قوعامدىق پىكىرتالاس الاڭىندا ءبىرىن-ءبىرى سىيلاۋدى، وركەنيەتتى تۇردە پىكىر تالاستىرۋدى ۇيرەنۋدەن باسقا امال جوق. ءدال وسى جەردە بۇلارعا ءادىل، ءارى بەيتاراپ اربيتر بولۋى ءۇشىن جاڭاعى زايىرلى مەملەكەتتىڭ ءوزى ۇلگى كورسەتۋى ءتيىس. ەگەر مەملەكەت ولاردىڭ ءبىرىن جارتىلاي جاسىرىن، جارتىلاي اشىق قولداپ، ەكىنشىلەرىن تۇقىرتىپ وتىرسا، ءدىني شيەلەنىستى قولدان جاسايدى جانە ۋشىقتىرا بەرەدى.

مىسالى، قازىر راديكالدىق دەپ سيپاتتالاتىن كەيبىر ءدىني اعىم وكىلدەرىن الايىق. باتىس ەلدەرىنەن بايقاعانىم – ەشقايسىسى بۇلاردىڭ ارتىنان شام الىپ ءتۇسىپ، تۇرمەگە قاماپ، ء«داستۇرلى ءدىن» ەمەس ەكەندەرىن بەتىنە باسىپ جاتقان جوق. وتباسىندا، دوس-جارىنىڭ ورتاسىندا، قانداي دا ءبىر جەكە جيىندا ءوزى سەنەتىن ءدىني پرينتسيپتەرىن ۋاعىزداسا – جەكە شارۋاسى. ال جوعارىدا ايتقان زايىرلى پرينتسيپتەرگە – دەموكراتيالىق قۇندىلىققا، كونستيتۋتسيالىق سەكۋلياريزم مەن اكادەميالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە اشىق قارسى شىقسا، زياندى ارەكەت ەتسە، وندا زاڭ الدىندا بىردەن قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلادى. تەك ولار ەمەس، كەز-كەلگەن ءدىندار ادام زايىرلى مەملەكەتتەگى ساياسي ارەنادا ناقتى ءبىر ءدىني يدەولوگياعا سيمپاتياسىن اڭعارتىپ، ءوز ءدىني كوزقاراسىن كوپشىلىككە زورلىقپەن تاڭسا، قوعامدىق باق-تا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، ءار سوزىنە شالا ۋاعىز قىستىرىپ وتىرسا، وزدەرى قۇساعان باسقا ءدىني توپتارعا تىزەسىن باتىرىپ، كەكەتىپ-مۇقاتىپ، توزىمسىزدىك تانىتسا، وزگەنىڭ قاستەرلى ءدىني ۇعىمدارىنا ءتىل تيگىزسە، بىردەن جولدارى كەسىلەدى.

بولاشاقتا قازاقستانعا دا وسىنداي زاڭ ۇستەمدىگى مەن ءدىني توزىمدىلىك قاجەت دەپ ويلايمىن.

- عالىم اعا، ەلدەن كەتۋىڭىزدىڭ ءبىلىم ىزدەۋدەن باسقا سەبەپتەرى بار ما؟ عالىم دوسكەنمەن حابارلاسىپ تۇراسىز با؟ قازاقستاننىڭ بيىلعى ساياسي ومىرىندە قانداي وزگەرىستەر بولادى دەپ ويلايسىز؟ قازاق ۇلتشىل بەلسەندىلەرىنىڭ 5 كەمشىلىگىن اتاپ وتسەڭىز؟

- 2009 جىلى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندەگى وقۋىمدى ءتامامداپ، ەلگە ورالىپ، قىزمەت ەتۋگە دايار ەكەنىمدى ءبىلدىردىم. بىراق كوپ ۇزاماي ءتۇرلى ساياسي توپتاردىڭ تالاس-تارتىسىنا تاعى كۋا بولا باستادىم. «سۇيكەنگەن تۇيەلەردىڭ» اراسىنا تۇسكىم كەلمەدى. سول سەبەپتى 2010 جىلدان باستاپ حالىقارالىق كومپانيادا تاجىريبە جيناپ، بوس ۋاقىتىمدا ءبىلىمىمدى جەتىلدىرە بەرۋگە بەكىندىم.

عالىم دوسكەن اعامىزبەن حابارلاسىپ تۇرام. ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم جيناعان، ەپيكالىق تاريحي جاد بۇيىرعان از قازاقتىڭ ءبىرى رەتىندە قادىرلەيمىن.

قازاقستاننىڭ ساياسي ومىرىنە قاتىستى ەشقانداي بولجام ايتقىم كەلمەيدى. جالپى، جۇيەلەنىپ العان جۇيەسىزدىكتەگى وزگەرىستەر تۋرالى بولجام ايتۋ - ەڭ قيىن شارۋا.

قازىر اركىم «ۇلتشىل-پاتريوتتار»، «دەموكرات ۇلتشىلدار»، «ەتنيكالىق سەپاراتيستەر»، ت.س.س. دەپ اتاپ ءارتۇرلى جۇرگەن بەلسەندىلەر ساۋاتتى قوعامدىق كۇشكە اينالۋدىڭ العاشقى ساتىلارىندا تۇر دەپ ويلايمىن. بولاشاقتا بۇلاردىڭ ساياسي ساحنادا دا ويىنشى بولۋلارىنا تولىق حاقىلارى بار. ەڭ باستىسى – قولداۋشى ەلەكتورات تاپسا، سوسىن اسىرە ۇلتشىلدىققا ۇرىنباسا بولدى. بۇلاردىڭ بارىنە ءتان ورتاق كەمشىلىك – توزىمسىزدىك سياقتى كورىنەدى. ءبىر-بىرىمەن ءتىل تابىسا الماۋلارى سونىڭ بەلگىسى سياقتى. كەيدە وسى توپتارعا قاراپ وتىرىپ ۇلىبريتانيادا توني بلەر كەتكەن سوڭ سوتسيال-دەموكراتتارعا جول بەرمەۋ ءۇشىن عاسىرلار بويعى جەككورىنىشتەرىن ىسىرا تۇرىپ، وداق قۇرعان كونسەرۆاتورلار مەن ليبەرالداردى ەرىكسىز ەسكە الام. «ۇلتشىل» توپتار ءدال كونسەرۆاتورلار مەن ليبەرالدار سياقتى مۇددەلەرى مۇلدەم قاراما-قايشى، ەكى بولەك باستا جاتقان ساياسي-قوعامدىق كۇشتەر ەمەس قوي. ءبىرى «اق ۇلتشىل»، ءبىرى «كوك ۇلتشىل» دەگەندەي. «ۇلتشىلدار» ەڭ اۋەلى بيلىككە قوياتىن باستى تالاپ-تىلەكتەرى بويىنشا مامىلەگە كەپ، ءوز باستارىن ءبىر اليانسقا بىرىكتىرىپ السا، قوعامداعى بەدەلى مەن سالماعى دا ارتار ەدى. بۇرناعى ءبىر پىكىرىمدى تاعى قايتالايىن – قازاقستاندا وزدەرىن ۇلتشىلمىز دەپ سانايتىن ساياساتكەرلەر مەن بەلسەندىلەر ەتنيكالىق، لينگۆيستيكالىق، يا ەكولوگيالىق ۇلتشىلدىقپەن عانا شەكتەلمەي، ليبەرالدىق پاتريوتيزم يدەياسىن قابىلداسا، الدەقايدا كوپ قولداۋعا يە بولار ەدى.

- كوپ وقىعان كوپ ەل جەر كورگەن ادامسىز عوي. قازىر قازاققا نە جەتىسپەيدى جانە سوعان قاتىستى قانداي شارا قولدانۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟ بيلىكتە بولساڭىز، قانداي شارۋانى العا قويار ەدىڭىز؟

- دۇنيەنى كوپ ارالاعانىم راس. بىراق مۇقىم قازاققا ءجون سىلتەپ، اقىل ايتۋ ءبىز قۇساعان پاقىرعا كۇپىرلىك بولار ەدى. ءوزىمدى قازاقستانداعى بيلىك جۇيەسىنىڭ قانداي دا ءبىر تەتىگى رەتىندە ازىرشە ەلەستەتە المايمىن.

- عالەكە، الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى كەزىڭىزدە نە ىستەي الدىڭىز؟ ول قىزمەتتەن نەگە ءۇن-ءتۇنسىز كەتىپ قالدىڭىز؟ وسىنىڭ سەبەبىن ايتىڭىزشى. يمانعالي تاسماعامبەتوۆ سىزشە قانداي تۇلعا؟

ازامات.

- نە ىستەي العانىمدى سول جىلدارى ءتۇرلى وتىنىشپەن الدىما كەلگەن جانە قىزمەتتەس بولعان جاندار جاقسىراق بىلەدى دەپ ويلايمىن. ءۇن-ءتۇنسىز كەتكەم جوق. باتىس ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسكەندىكتەن قازۇۋ-دى بىتىرگەلى ارمانداعان ماقساتىما جەتىپ، ءبىلىم الۋ ءۇشىن كەتتىم. ال ساياساتكەرلەر تۋرالى پىكىرىمدى اشىق ايتاتىن زامان - الدا. ءدال قازىر حالىقارالىق مەديا كومپانيا قىزمەتكەرى رەتىندە ەشبىر ساياساتكەرگە باعا بەرە المايمىن. جۋرناليست رەتىندە كاسىبي ەتيكا ەرەجەلەرىن ۇستانۋعا مىندەتتىمىن.

- سالەم عالىم!

1. قازاقتار وسىنشا جاعىمپاز، داراقى ۇلتقا اينالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى نە دەپ ويلايسىز، بۇل دەرتتەن قۇتىلاتىن داۋا تۋرالى جاستارعا نە اقىل ايتاسىز.

2. شىعىستىڭ كوزىمەن باتىستانۋ زەرتتەۋىن جۇرگىزۋ جايىندا وي-پىكىرىڭىز.

3. قۇلدىق سانادان قۇتىلۋدىڭ ەڭ قىسقا جولى نە دەپ ويلايسىز؟

4. كەدەندىك وداق قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قۇرتۋدىڭ العاشقى قادامى، ماڭگى ەل ويىنى مۇنىڭ دالەلى دەگەن پىكىرگە قوسىلاسىز با؟

قۇرمەتپەن، ءسىزدى سىيلايتىن دا قۇرمەت تۇتاتىن اعاڭىز.

- سالەمەت بولىڭىز، اعاسى.

1. شارتاراپتى شارلاعاندا كورگەنىم – جاعىمپازدىق پەن داراقىلىق تا مارتتىك پەن بەكزاتتىق سياقتى ۋنيۆەرسالدىق مىنەز ەكەن. بۇل مىنەزدەن ءبىرجولا قۇتىلعان قوعامدى بايقامادىم.

2. وكسيدەنتاليستيكا، ياعني شىعىستىڭ باتىستى زەرتتەي باستاۋى تۋرالى بۇعان دەيىن ايتقانىم راس. بۇل بەلگىلى شىعىستانۋشى بەرنارد ءليۋيستىڭ «قاي جەردەن قاتە كەتتى؟» اتتى كىتابىن وقىعان سوڭ تۋعان وي ەدى. قازىر بۇكىل مۇسىلمان الەمى جابىلىپ ءبىر جىلدا شەت تىلدەرىنەن اۋداراتىن كىتاپتار سانى ەۋروپانىڭ ورتاقول عانا ءبىر شاعىن ەلى جالعىز اۋداراتىن كىتاپ سانىمەن بىردەي بولىپ شىعادى ەكەن. بىلايشا ايتقاندا حاليف مامۋن باعداتتا حيكمەت ءۇيىن قۇرعان كەزدەگى ترەند مىڭ جىلدان سوڭ تەرىس اينالىپ شىعا كەلگەن عوي. قازاق ءتىلدى وقىرماندار دا قازىر باتىستىڭ ونەر-ءبىلىمىن، تەحنولوگياسىن، ساياسي وي تاريحىن تىكە اۋدارىپ تانىپ-بىلۋگە جول تاپپاي وتىر. بۇل تاراپتاعى بۇكىل جاڭا يدەيالار رەسەيدىڭ اقپارات كەڭىستىگىندەگى سۇزگىلەردەن ءوتىپ بارىپ قازاقستانعا جەتەدى. سول سەبەپتى وكسيدەنتاليستيكا ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى يدەيام كىمنىڭ قولىمەن بولسىن جۇزەگە اساتىنداي بولىپ جاتسا، تەك قۋانار ەدىم.

3. قۇلدىق سانادان قۇتقاراتىن اۋەلگى ارەكەت – ءوزىڭ تۇسكەن قۇلدىقتىڭ تاريحىن ءبىلۋ.

4. كەدەن وداعى – ەۋروپانىڭ تەڭ دارەجەلى مۇشەسى بولۋعا شاماسى دا كەلمەگەن، ونداي دارەجەنى مىسە دە تۇتپايتىن پوست-سوۆەتتىك رەسەيدىڭ بالاما ساياسي-ەكونوميكالىق ىقپال ەتۋ ايماعى. ءححى عاسىرداعى گەوساياساتتان حابارى بار ادام ەندى ەشبىر ەلدىڭ وڭايلىقپەن ساياسي تۇرعىدا تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلا قويمايتىنىن بىلەدى. بار ماسەلە – جاڭا كەدەندىك تاريفتەر مەن مىندەتتەمەلەر قاراپايىم حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى مەن شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ الەۋەتىنە قالاي اسەر ەتپەك؟ ەگەر شەكاراڭ ءبۇتىن، ەلىڭ امان كۇيدە بۇكىل بازارىڭدى شەتەلدىك تاۋار جاۋلاپ السا، ءوز تاۋارىڭ ەڭ قۇرىعاندا كەدەن وداعىنداعى ەلدەرگە ەكسپورتتالماي جاتسا، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋ قاۋپى بار. ال اقوردانىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەولوگيالىق جوباسىنا قاتىستى پىكىر ايتا المايمىن. ويتكەنى ءالى دۇرىستاپ تانىسقان جوقپىن.

- قازىرگى ينتەرنەت داۋىرىندە – قازاق ءباسپاسوزى باسەكەلەستىككە قانشالىقتى قابىلەتتى؟ قابىلەتتى بولۋى ءۇشىن نە ىستەلۋى كەرەك؟

دۋمان.

- ساۋالىڭ ورىندى، دۋمان. قازاقتىلدى باق-تىڭ تەز جەتىلۋىنە قاجەت كەم دەگەندە ەكى ماڭىزدى فاكتور بار دەپ ويلايمىن: ءبىرىنشىسى – كاسىپقويلىق، ەكىنشىسى – جەكەمەنشىك فورمات.

كاسىپقويلىق ماسەلەسىنە قاتىستى ايتار بولسام، قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسى سوۆەت كەزەڭىندەگى ناسيحاتشى وچەركيزمنىڭ نەگىزىندە دامىپ كەلە جاتىر. قازاقتىلدى باق-تا كوركەم ءسوز بەن پۋبليتسيستيكانىڭ اراسىنان شىققان بۋدان فورمالى، ناقتى اقپاراتتىق جانرعا جاتپايتىن جازبالار ءجيى كەزدەسەدى. مۇنداي ماتەريالداردان يا جاڭالىقتىڭ، يا رەپورتاجدىڭ، يا جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ، يا باسقانىڭ انىق سيپاتىن تاني الماي قور بولاسىز. كوپ جاعدايدا كوممەنتاريگە ۇقساپ كەتەدى. ياعني بولعان ءبىر وقيعاعا، يا ماسەلەگە قاتىستى كەشە عانا جۋرفاكتى بىتىرگەن جاس ءتىلشى دە ءوز «تولعانىسىن» قوسىپ كوممەنتاري جازادى، تاجىريبەلى رەداكتور مەن بەلگىلى ساراپشى دا كوممەنتاريىن جاريالاپ جاتادى. بىراق مۇنىڭ ءبارى «ماقالا» دەپ اتالادى. ءوزىڭ جازعانداي ينتەرنەت داۋىرىندەگى باسەكەگە تۇسۋگە دايىن بولۋى ءۇشىن وسى «ماقالالار» انىق جانرلارعا جىكتەلە تۇرلەنىپ، ىقشامدالۋى ءتيىس. ۆەبسايت گازەت ەمەس. ينتەرنەت كەڭىستىگىندەگى وقىرماندار نەعۇرلىم جىلدام، ءدال، انىق اقپارات بەرەتىن شاعىن ماتىندەرگە مۇقتاج. مۇنداي نارىقتا كورنەكى ەسكى سۋرەت قويا سالسا، شاعىن ءماتىن دە «وتپەيدى». وقيعا، ماسەلە، يا كەيىپكەردىڭ نەعۇرلىم جاڭا فوتوسى مەن ۆيدەوسى سياقتى مۋلتيمەديالىق يلليۋستراتسيا بولۋى مىندەتتى. دەمەك ينتەرنەت ءداۋىرىنىڭ جۋرناليستەرى تۇگەل دەرلىك امبەباپ تىلشىگە اينالۋى ءتيىس. مۇنداي امبەباپ جۋرناليستەر وقيعا ورنىندا شاعىن ۆيدەو مەن ساپالى فوتو ءتۇسىرىپ، دىبىسىن جازىپ، ونىڭ ءبارىن قالتا تەلەفونىندا-اق مونتاجداپ، ارى كەتسە ءبىر جارىم بەتتىك ماتىنمەن بىرگە دايار ەتەدى.

كاسىبي ەتيكا دا كاسىپقويلىقتىڭ ءبىر ماڭىزدى شارتى. پوست-سوۆەتتىك اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ءالى دە ءسوزدىڭ ءتۇبىن تەكسەرمەي جاتىپ كونسپيراتسياعا سەنۋ داعدىسى كۇشتى. سوتتىڭ شەشىمىن كۇتپەي-اق ۇكىم شىعارا سالۋ ادەتى سول كۇيى ساقتالعان. وقيعاعا، يا كەيىپكەرگە ءتىلشىنىڭ باعا بەرۋى دە كەڭ تاراعان قۇبىلىس. بۇدان ارىلمايىنشا «باسەكەگە قابىلەتتى» بولۋ قيىن.

جەكەمەنشىك فورماتقا توقتالار بولسام، بۇل سالادا دا سوۆەتتىك كەزەڭدەگى پارتيا مەن كومسومول ۇيىمدارىنىڭ باسپا ورگانى بولىپ ۇيرەنگەن پوست-سوۆەتتىك قازاق ءتىلدى باق-تىڭ كوپشىلىگى جارىم-جارتىلاي رەسمي مارتەبەلى بولىپ قالىپ قويدى. وزدەرىن «تاۋەلسىز» اتايتىنداردىڭ دا كوپشىلىگى بيلىك باسىنداعى توپتارمەن جالعاسىپ جاتقان جاڭا قوجايىن تابۋعا مۇقتاج. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، قۇرىلتايشىلار جەكەمەنشىك تاۋەلسىز باق-تى اشۋ مەن تىركەتۋ ماشاقاتىنان قاشادى. ەكىنشىدەن، قازاقتىلدى مەديانارىق كوممەرتسيالىق تابىس تۇسىرەتىندەي ەمەس، شاعىن. ۇشىنشىدەن، جاڭا مەديا تەحنولوگيالارىن مەڭگەرگەن مەنەدجەرلەر مەن جۋرناليستەر جوقتىڭ قاسى.

سويتە تۇرا، سوڭعى بىرنەشە جىل ىشىندە بىرقاتار قازاقتىلدى باق-تىڭ ينتەرنەت كەڭىستىگىندە وقىرماندار تارتۋدا اجەپتاۋىر تابىسقا جەتكەنىن ايتپاۋ ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. كوپشىلىگى ويىن-ساۋىق، تانىمدىق كونتەنتكە ارنالسا دا، بۇلاردىڭ ديزاينى مەن اقپاراتتى تاراتۋ تاسىلدەرى اي سايىن جەتىلىپ كەلەدى. بىراق قازاقستاننىڭ جالپى مەديا نارىعىنداعى ۇلەسى ءالى از.

- عالىم اعا، زىكىرشىلدىك اعىم جايلى جانە وعان ءوزىڭىزدىڭ قاتىسىڭىز، كوزقاراسىڭىز جايلى ايتىپ وتسەڭىز؟

- شىعىستانۋشى رەتىندە ايتارىم – اللانى زىكىر ەتۋ ريتۋالى يسلامنىڭ العاشقى عاسىرلارىندا پايدا بولعان مۇسىلمان ءميستيتسيزمى (قازاق اراسىندا سوپىلىق دەپ اتالادى), ياعني تاساۆۆۋفتىڭ نەگىزگى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى. اسىرەسە، ءحىى عاسىردا باعداتتا تاريقات بولىپ قالىپتاسا باستاعان قاداريا مەن ءحىV عاسىردان باستاپ بۇقارا مەن سامارقاننان الەمگە جايىلعان ناقىشبانديا جانە نەگىزىنەن كوشپەلى تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا تاراعان ياسساۋيا تاريقاتتارىنا ءتان ساكرالدىك عيبادات ءتۇرى. اكادەميالىق سالادا ونى «زىكىرشىلىك» دەپ ەشكىم جەكە اعىم قۇساتىپ سيپاتتامايدى.

قازاقستانداعى ورتودوكسالدىق، فۋندامەنتاليستىك جانە ەزوتەريكالىق يسلام ۇستانۋشى قانداي دا ءبىر توپپەن ەتەنە جاقىن ارالاسام دەپ ايتا المايمىن. بىراق بارلىعىنىڭ دا زاڭ اياسىندا قازاقستان كونستيتۋتسياسىندا كورسەتىلگەن ءدىني نانىم-سەنىم بوستاندىعىن پايدالانۋىن قوشتايمىن.

- عالىم مىرزا، ەسىمدە، ءبىر سۇحباتىڭىزدا "مەنى جۋرناليستيكاعا اكەلگەن داۋرەن قۋات" دەپ ەدىڭىز. شاماسى، جاڭىلسىپاسام وسىلاي دەگەن بولاتىنسىز. وسى اڭگىمەنى تاراتىپ ايتىپ بەرىڭىزشى.

گۇل

- داۋرەن قۋات مىرزانى جۋرناليست رەتىندە سىرتىنان بىلسەم دە، جاقىن جەكە باس تانىستىعىم جوق. 1999 جىلى «جاس الاش» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىندە داكەڭ «تاليبان» قوزعالىسى مەن اۋعان ماسەلەسى تۋرالى كوممەنتاريىمدى جاريالاتقان ەدى. كەيىن دە بىرنەشە مارتە حابارلاسىپ، وسى تاقىرىپ بويىنشا پىكىرىمدى الىپ ءجۇردى. بۇل – راسىندا دا مەنىڭ شىعىستانۋشى رەتىندە باسپاسوزدە جاريالانعان العاشقى ماتەريالدارىمنىڭ ءبىرى بولدى.

- عالەكە!

شىعارماشىلىق تاجىريبەڭىزبەن قوسا وكسفورد سىندى الەمدىك ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتە دوكتورلىق قورعاعان ادامسىز. مۇنداي ءبىلىم مەن تاجىريبەسى بار ادام ەلدەگى كەز-كەلگەن ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتى باسقارۋعا پوتەنتسيالى جەتەرى انىق. ءتىپتى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىن باسقارۋعا دا. مۇنىم ءسىزدى اسىرا دارىپتەۋ ەمەس، يمانداي شىنىم. مۇنىڭ ءبارىن ىسىرىپ تاستايىقشى! تىم قۇرىعاندا، ەۇۋ-ءنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە دەكان بولىپ ەلگە ورالساڭىز قايتەدى؟ جۋرناليستيكا سالاسىن عىلىمي-زەرتتەۋگە، بولاشاق مامانداردى كاسىبي وقىتىپ، ۇيرەتۋگە وسىنداي قادام جاساۋىڭىزدىڭ پايداسى زور بولار ەدى. كونكۋرسقا تاپسىرىپ، وسى دەكاندىققا ورنالاسۋعا قالاي قارايسىز؟ ءسىزدىڭ بىلىمىڭىزگە مينيسترلىك تە كۇمان كەلتىرمەس ەدى.

- لەبىزىڭىزگە كوپ راقمەت. جۋرناليستيكاداعى شەبەرلىك جەتىلدىرۋ ىسىمەن اكادەميالىق ءبىلىم بەرۋ ورىندارى اينالىسپايدى. باق سالاسىنداعى بارلىق كەمشىلىكتى جۋرفاكتاردان ىزدەۋ قيسىنسىز. ويتكەنى مۇنداي وقۋ ورىندارى كوبىنە تەوريالىق ءبىلىم بەرۋمەن شەكتەلەدى. باتىستا جۋرفاك دەگەن مۇلدەم جوقتىڭ قاسى. Media Studies دەپ اتالاتىن ماماندىق باق-تىڭ قوعامعا، الەۋمەتكە، مادەنيەتكە، ساياسات پەن ەكونوميكاعا تيگىزەتىن اسەرىن زەرتتەيدى. جاپونياداعى ءىرى باق-تاردا بىلىكتىلىكتى جەتىلدىرۋ كۋرسىنان وتكەن كەزىمدە بىلگەنىم – ءاربىر ءىرى باق ءوزىنىڭ باعىتى مەن ستيلىنە وراي جەكە جۋرناليستىك مەكتەبىن اشىپ العان. ەگەر ەكونوميكا مەن قارجى، يا مادەنيەت بويىنشا ساراپشى كەرەك بولسا، سول سالاعا قاتىستى وقۋ بىتىرگەن، تاجىريبە جيناعان، جازۋعا ەبى بار ءبىر ماماندى بايقاۋ ارقىلى تاڭداپ الادى دا،  باس-اياعى بىرنەشە اي ىشىندە ءوز مەكتەبىندە وقىتىپ، تىلشىگە، يا ساراپشىعا اينالدىرادى. كاسىبي جۋرناليستيكا دامىعان سايىن قازاقستاندا دا مۇنداي جەكە مەكتەپتەر پايدا بولا باستاۋى مۇمكىن. مەن ءۇشىن سونداي مەكتەپتە ءدارىس وقۋ الدەقايدا قولايىما جاعاتىن شارۋا بولار ەدى.

- Esimim Erlan. koyar saualym: zhyrakta jurgenshe elge kaityp oralyp, kyzmet étu oiynyzda bar ma? Memkyzmetke kaita oralgynyz kelmei me?

- البەتتە، ءوزىن شەتەلدە ۋاقىتشا ءجۇرمىن دەپ سەزىنەتىن كەز-كەلگەن ادام ەلگە قايتۋ تۋرالى جوسپاردى ويىنان شىعارمايدى. ازىرشە ونداي ناقتىلانعان جوسپارىم جوق.

- اسسالاۋماعاليكۋم عالەكە! بۇگىنگى قازاق قوعامى، قوعامنىڭ باستى اۋرۋلارى، ونى ەمدەۋ جولدارى تۋرالى ويلارىڭىزدى ورتاعا سالىڭىزشى! جاستارعا اقىل-كەڭەس بەرىڭىزشى.

- ۋاعالەيكۇماسسالام، قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ سوڭعى ءبىر عاسىرداعى احۋالىن ءبىر سوزبەن سۋرەتتەر بولسام، بولشەۆيكتەر اۋەلى استىنداعى اتىن تارتىپ اپ ء«بىر اۋىل ءبىر اتقا ءمىنسىن» دەدى. سوسىن ول اتىن سوقاعا جەگىپ، ماساق تەرۋگە ەندى كوندىگە بەرگەندە نەپ، رەپرەسسيا مەن سوعىستان قىرىلىپ قالدى. ودان ءسال ەس جيا باستاعاندا ۋربانيزاتسياعا ىلىنبەي جاتىپ ستاليندىك يندۋسترياليزاتسيانى باستان كەشىپ كەتتى. استىنداعى اتىن ساتىپ جاپپاي بالاسىن ورىسشا وقىتتى. برەجنەۆ زامانىندا قالاداعى جارتىسى قازاقشاسىن ۇمىتسا دا، اۋىلداعى جارتىسى قايتا اتقا ءمىنىپ، ءتۇرلى ءتۇستى تەلەۆيزورعا قولى جەتە باستادى. كوپ كەشىكپەي «قايتا قۇرىلىپ»، «جاپپاي جاريا سايراۋ» كەزىندە قالاداعىسى شەجىرەسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، اۋىلداعىسى پوليگوننىڭ كومپەنساتسياسىن تالاپ ەتە بەرگەندە دۇكەندە كەبەكتىڭ ۇنى مەن مارگارين عانا قالعان جوقشىلىققا كەز بولدى. ول از بولسا «كووپەراتيۆ زامانى» جەتپىس جىل ۇيىقتاپ جاتقان جەكەمەنشىك قۇقىعىن وياتىپ جىبەرىپ پاتەرى مەن ءۇيىن جانتالاسا راسىمدەپ جاتقاندا تاۋەلسىزدىكتىڭ قالاي، قاي جاقتان جەتكەنىن تۇسىنبەي دە قالدى. قولى جەتكەنى استىنداعى جالعىز اتىن قايتا ساتىپ، ەسكى «ينوماركا» مىنگەنىنە ءماز بولىپ جۇرگەندە ساياسي ساۋاتى «قاشاعان» مەن «قازاقستاندى» سينونيم دەپ تۇسىنەتىن دەڭگەيگە دەيىن قۇلدىرادى. بىزگە ەڭ قاجەتى – تراگيكومەديالىق تەلەسەريال قۇساعان ورتاق تاريحىمىزدىڭ ءاربىر سەرياسىن ەگجەي-تەگجەيلى ەسكە ءتۇسىرىپ، تەرەڭ تالداپ، «بىزگە نە بولدى؟ سوڭعى ءبىر عاسىردا نە كۇيگە ۇشىرادىق؟ ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟» دەگەن ساۋالدار قويىپ، بارىنشا اشىق پىكىر الماسۋ. اركىم ءوز ءسوزىن ايعايلاي ايتىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەرەتىن داڭعازا داۋ ەمەس، ءبىر-ءبىرىمىزدى ەستۋگە تىرىساتىن جاناشىردىڭ اڭگىمەسى. ەرتەڭنىڭ قامى. قازىر قادىم زامان قويناۋىنان ءوزىن ىزدەپ تاپقىسى كەلەتىن قازاقتار كوپ. تىم تەرەڭ تولعاپ كەتەدى. كۇنى كەشە عانا، سوۆەتتىك زاماندا قانداي مەتامورفوزاعا ۇشىراعانىن بالاسىنا ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. ءتۇسىنۋ مەن ءتۇسىندىرۋ وسىدان باستالسا كەرەك. ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان «ەمنىڭ» باسى وسى بولار.

- عالىم جورنالشى ەمەس، شىعىستانۋشى، حيندي-ۋردۋ تىلدەرىنىڭ حاس شەبەرى.

- نەگىزگى ماماندىعىم – شىعىستانۋشى-يندولوگ ەكەنى راس. «حاس شەبەرمىن» دەپ ايتا المايمىن. بىراق حيندي مەن ۋردۋ بىلگەنىمنىڭ پايداسىن باتىستا دا ءجيى كورىپ ءجۇرمىن. لوندون مەن ۆاشينگتوندا بولسىن، پاريج بەن كەلندە بولسىن ءوزىم كورگەن دۇكەن يەلەرى مەن تاكسي جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ جارتىسىنان كوبى – ءۇندىستان مەن پاكىستاننان كەلگەن ميگرانتتار بولىپ شىعادى.

- عالىم اعا، قازىرگى كوزى ءتىرى قازاق اقىن-جازۋشىلاردىڭ ىشىندە كىمدەردىڭ جانە قانداي شىعارمالارىن وقۋعا كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟

- كوركەم ادەبيەتكە قاتىستى ءار ادامنىڭ تالعامى ءارتۇرلى. ناقتى ءبىر جازۋشىنى ۇسىنۋ قيىن. قازاق ادەبيەتى سوۆەت كەزەڭىندە وزگە شىعىس ەلدەرىنىڭ قازىرگى زامان ادەبيەتتەرىمەن سالىستىرعاندا ەرەكشە قارقىنمەن ءوستى. جانرلار مەيىلىنشە جەتىلدى. قازاقتىلدى وقىرمان سانىنىڭ ازدىعىنا قاراماستان الىپ كلاسسيك اقىن-جازۋشىلار پايدا بولدى. تەك عىلىمي فانتاستيكا مەن دەتەكتيۆ جانرلارى يدەولوگيالىق قۇرساۋدىڭ كەسىرىنەن كەنجە قالدى. قالعان سالا بويىنشا جازىلعان كلاسسيكالىق دۇنيەلەر جەتەرلىك. ءوزىڭىز قىزىعاتىن جانر بويىنشا تالعامىڭىزعا سايكەس دۇنيەلەردى تاڭداپ الىپ وقۋعا مۇمكىندىك مول.

- انگليادا قورعاعان عىلىمي مونوگرافياڭىزدىڭ تاقىرىبى مەن مازمۇنىنان اقپارات بەرە كەتسەڭىز؟ جۋرناليستەرگە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا اۋىسۋ ويىڭىزدا جوق پا؟

- بۇل سۇراققا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم.

- 1) بيلىك باسىنداعى شالا قازاقتاردىڭ سانى ازايماۋدا. سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ ولاردىڭ قازاق ەلىنە شىن مانىندە جانى اشۋى مۇمكىن بە؟

2) كوپ ءتىل ءبىلۋ، ارينە، جاقسى. قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ءۇش تۇعىرلى ءتىل يدەياسى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟ بۇل قازاق ءتىلىن قۇرتۋدىڭ باعدارلاماسى بولۋى مۇمكىن بە؟

3) قازاق بالالارى ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميانى انا تىلىندە جەتىك مەڭگەرسە جۇرتتان كەم قالا ما؟

4) پرەزيدەنت كومەكشىسى ەربول ورىنباەۆ بۇگىنگى كۇنى تۋعان بالالار بولاشاقتا مەملەكەت پروبلەماسى بولادى دەدى (عالامتاردان وقىدىم). بۇل پىكىرگە باعا بەرىڭىزشى؟

- 1) قازاقتاردى (جالپى كەز-كەلگەن حالىقتىڭ وكىلدەرىن) ءبىلىمدى جانە ءبىلىمسىز دەپ قانا بولەم. ەگەر «شالا قازاقتار» دەپ ءتۇرلى سەبەپپەن شەت تىلدە تاربيەلەنىپ، ءبىلىم العان قازاقستاندىقتاردى ايتىپ تۇرساڭىز، ولاردىڭ ىشىندە دە پاتريوتتارى جەتەرلىك.

2) بيلىك «قازاق ءتىلىن قۇرتۋ باعدارلاماسىن» جاساپ، سول بويىنشا جۇيەلى تۇردە جۇمىس جاساپ جاتىر دەگەن كونسپيراتسياعا سەنبەيمىن. جالپى قازاقستاندا قانداي دا ءبىر قۇپيا-جاريا ستراتەگيا جۇيەلى تۇردە ۇزاق مەرزىمگە جوسپارلانىپ جاسالاتىنىنا كۇمانىم بار.

3) جاس بۋىنعا ورتا مەكتەپتە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى تەرەڭ جانە ساپالى تۇردە وقىتىلسا، جاڭا تەحنولوگيالار زامانىندا كوشتەن قالماۋىنا البەتتە سەپ بولادى.

4) ول ازاماتتىڭ پىكىرىنىڭ تۇپنۇسقاسىن كورمەگەن ەدىم. سول سەبەپتى كونتەكستەن الىنعان ءۇزىندى بويىنشا باعا بەرە المايمىن.

- عالىم اعا، ەلگە قاشان قايتاسىز؟ ساعىندىق...

- نيەتىڭىزگە راقمەت. قۇرلىق پەن قۇرلىقتىڭ اراسىن بىرنەشە ساعاتتىق قانا جول قىلىپ جاقىنداتىپ تاستاعان، الىستان جاي عانا حابار العىزباي، بەينە حابار العىزعان (قازىر ءتىپتى گولوگرامما-بايلانىس تۋرالى ايتىلا باستادى) جاڭا تەحنولوگيالار زامانىندا دا ساعىنىش سەزىمىنىڭ ساقتالۋى شىن كەرەمەتتىڭ ءبىرى. ادامنىڭ «الەۋمەتتىك جانۋار» ەكەنىنىڭ دالەلى. قىزمەت ىڭعايى مەن وتباسىلىق جاعدايىم ءبىر رەتكە كەلگەندە ەلگە ورالۋدىڭ دا رەتى تۇسەر دەپ ۇمىتتەنەم. ەل ىشىندە ءوزىمنىڭ دە ساعىنىپ جۇرگەن ادامدارىم كوپ.

- ينتەرنەت جۋرناليستيكا ەلىمىزدە ەپتەپ دامي باستاعان سياقتى. ونىڭ باسىندا ارينە، "اباي.كز"، "ازاتتىق" سياقتى سايتتار تۇرعانى انىق. ينتەرنەتجۋرناليستيكانىڭ بولاشاعى قانداي؟ بۇل ءۇردىس شەتەلدەردە قالاي دامۋدا?

- بۇل ساۋالعا جارتىلاي جوعارىدا جاۋاپ بەردىم. ال ونلاين جۋرناليستيكانىڭ باتىستاعى قازىرگى احۋالىن قىسقاشا سيپاتتار بولسام – قازىر باتىس ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكادا ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى باق-تاردىڭ ۆەب نەمەسە موبيلدىك نۇسقاسىن وقيدى. كوپ جاعدايدا ادامدار بەيتاراپ وقىرمان ەمەس، وقيعاعا قاتىسۋشى، ماسەلەنى فورۋمدا تالقىلاۋشى، ءتىپتى ازاماتتىق ءتىلشى دە بولىپ كەتەدى. ينتەرنەت باتىستاعى باق پەن اۋديتوريانى ءبىر-بىرىنە قاتتى جاقىنداتىپ جىبەردى.

- يرانداعى ءوزىڭىز كورگەن يسلام مەن ششيتتىك اعىمنىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز...

- يرانتانۋشىلار جاقسى بىلەدى – يراننىڭ ساياسي شيزمگە بەت بۇرعانى تاريح تۇرعىسىنان العاندا كەشە عانا. اۋەلى سەفەۆيلەر ديناستياسى ءشيزمدى بيلەۋشى توپتىڭ ءدىني يدەولوگياسى ەتىپ قالىپتاستىرىپ كەتتى، ال 1979 جىلى قۇم قالاسىنان شىققان تەولوگتار ونى ءبىرجولا ساياسي رەجيمگە اينالدىردى. يراندا قازىردىڭ وزىندە سۋننيزم مەن وزگە دە اعىمدارعا جاتاتىن ءدىني توپتار بارشىلىق. سۋننيزم مەن ءشيزمنىڭ ايىرماشىلىعى مەن ارا-قاتىناسى تۋرالى توم-توم كىتاپ جازۋعا دا بولار ەدى، جازىلىپ تا جاتىر. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتاتىن بولساق، شيتتەر ءتورتىنشى حاليف ءاليدىڭ (ەل اۋزىندا ازىرەتى ءالى دەپ اتالادى) رۋحاني جانە ساياسي مارتەبەسىنە ەرەكشە ءمان بەرەدى. ءالي مەن ونىڭ ۇرپاقتارى ادىلەتسىز تۇردە بيلىكتەن شەتتەتىلدى دەپ سانايدى. سۋننيتتىك يسلام سياقتى شيزم دە ءوز ىشىندە جۇزدەگەن مەكتەپ پەن اعىمدارعا بولىنەدى.

- عالەكە، قازاقستاندا قازىرگى ۋاقىتتا پرەزيدەنتتىك باسقارۋ، پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك باسقارۋ، كونستيتۋتسيالىق مونارحيا ت.ب. ساياسي جۇيەلەر تۋرالى ءجيى ايتىلادى. سىزدىڭشە، قازاقستانعا قانداي باسقارۋ مودەلى وڭ بولادى؟ ەلىمىزدىڭ گەوساياسي، مەنتالدىك، پوستكەڭەستىك ت.ب. سيپاتتارىن ەسكەرە وتىرىپ، ءوز ويىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى.

- مەنىڭشە، قازاقستانداعى بيلەۋشى توپ پەن يدەولوگتارىمىز «حاريزماسى كۇشتى ساياسي كوسەمدەر مەن جەتەكشىلەر» زامانى حح عاسىرمەن بىرگە تاريحقا اينالعانىن تۇسىنۋلەرى كەرەك. ۆلاديمير لەنين، دجون كەننەدي، نەلسون ماندەلا، مارگارەت تەتچەر مەن ياسير ارافاتتاردىڭ ورنىن كورپوراتسيالار مەن ازاماتتىق قوعامنىڭ اراسىنداعى مۇددەلەر شايقاسىندا تۋعان كومپروميستىك جوبالار باستى. «ينديرا دەگەنىمىز – ينديا، ينديا دەگەنىمىز – ينديرا!» دەگەن ۇراندار كەشەگى كۇنگە جاراسادى، بۇگىنگى ساياسي نارىققا وتكىزۋ قيىن. بۇگىنگى ليدەرلەر – ەل-جۇرتى جولىنا گۇل لاقتىرىپ، اتىن ەستىسە بولدى ەڭىرەپ قويا بەرەتىن حاريزما يەلەرى ەمەس، ارى كەتسە سايلاۋشىلاردىڭ 51 پايىز داۋىسىن جيناۋعا قابىلەتتى، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك-ساياسي توپتىڭ جيىنتىق وبرازى عانا. دەموكراتيالىق جانە ليبەرالدىق قۇندىلىقتار مەن ازاماتتىق ساياسي ساۋاتتىڭ جەتىلۋى قازىرگى قوعامدى وسىنداي وزگەرىسكە ۇشىراتىپ جاتىر. سول سەبەپتى شىنايى دامۋ مەن وركەنيەتكە ۇمتىلامىز دەسەك، بۇكىل بيلىك پەن ەل تاعدىرىن ءبىر ادامنىڭ (كوپ جاعدايدا ءبىر وتباسى، يا ءبىر توپتىڭ بولىپ شىعادى) قولىنا ۇستاتا سالماي، مۇددەلەر تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ مىندەتىن موينىنا العان ءبىر پارتيانىڭ نەمەسە بىرنەشە پارتيادان قۇرىلعان كواليتسيانىڭ قولىنا تاپسىرعان الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى. ءبىر سوزبەن ايتسام، پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن باسقا جوبالاردىڭ ءبارى پوست-سوۆەتتىك اۆتوريتاريزم قۇبىلىسىن اقتاپ الۋ، يا وعان جاڭاشا جان ءبىتىرۋ سياقتى كورىنەدى.

- قازاقتىڭ رۋحاني ۆاكۋمدىق كەڭىستىگىن تولتىراتىن ءتول ادەبيەتىمىزدەگى كىتاپتاردى ءتىزىپ ايتساڭىز ەكەن.

- «رۋحاني» دەگەن سىن ەسىمدى اركىم ارقيلى تۇسىنەدى. كوركەم ادەبيەت تۋرالى سۇراعان بولساڭىز، وعان جوعارىدا جاۋاپ جازدىم. ال ءدىني ادەبيەتكە قاتىستى ەكىباستان كەڭەس بەرە المايمىن. اكادەميالىق ءدىنتانۋشى وقيتىن كىتاپ ءبىر بولەك، تەولوگ پەن ءدىن ۇستانۋشى وقيتىن كىتاپ جانە ءبىر باسقا. جەكە پوشتاما حابارلاسىپ، جايىڭىزدى تۇسىندىرسەڭىز، شاما-شارقىمشا كەڭەس بەرىپ كورەيىن.

- ومىرىڭىزدە كورگەن ەڭ ۇلكەن وپاسىزدىق قانداي؟

- بىردە مۇحتار ماعاۋين اقساقال ماعان: «قازاقتىڭ «جاقسىلىققا – جاقسىلىق ءار ادامنىڭ ءىسى، جاماندىققا – جاقسىلىق ەر ادامنىڭ ءىسى» دەگەن ماقالىمەن كەلىسپەيمىن. بىلاي دەپ وزگەرتەر ەم: «جاقسىلىققا – جاماندىق ءار ادامنىڭ ءىسى. جاقسىلىققا – جاقسىلىق ەر ادامنىڭ ءىسى» دەدى.

قازىر قىلعان قايىرىمدى ىسىڭە قايتارىم كۇتپەيتىن زامان تۋعان. سول سەبەپتى كورگەن وپاسىزدىققا دا تاڭ قالۋ، ونى ەستە ساقتاۋ – جۇرەككە بوسقا جۇك ءتۇسىرۋ دەپ بىلەم.

- عالىم مىرزا قازاقستانداعى 5 مىقتى زيالى اتانىزشى.

- شەكتەۋلى دۇنيەتانىمىم مەن ءوز بويىما شاق تالعامىما سالىپ 5 ادامنىڭ اتىن اتاپ جىبەرسەم دە، سودان سىزگە پايدا بولارىنا كۇمانىم بار. جانە ەلىمىزدە «شىن زيالى» اتالۋعا لايىق ادامدار سانى 5-تەن الدەقايدا كوپ دەپ ويلايمىن. عافۋ ەتەرسىز.

- قازاقستاننىڭ قازىرگى باسشىلىعى ءتۇرلى حالىقارالىق ۇيىمدارعا باسشىلىق ەتۋگە، ءتۇرلى الەمدىك جيىنداردى ۇيىمداستىرۋعا، سوعان مۇرىندىق بولۋعا قۇمار. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتا بۇل ارەكەت قالاي قابىلدانادى؟ بۇل جيىنداردان قازاقستان وزىنە كەرەكتى پايدانى تاۋىپ جاتىر ما؟ ورتا ازيادا، ەۋرازيادا، جالپى الەمدىك ورتادا قازاقستاننىڭ وزىنە لايىق مىندەتى، ءرولى قانداي دەپ ويلايسىز؟ الدىن الا راحمەت!

قازىبەك.

- قازىبەك، قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ىشكى ساياسي ناۋقاندارى سىرتتا دا جولداۋدى تالداۋ، كىتاپ پرەزەنتاتسياسى، رەسمي كورمە، كونفەرەنتسيا تۇرىندە ءوتىپ جاتادى. سول ءىس-شارالار تۋرالى ءوز بەتىمەن ىزدەپ بارىپ تەگىن ماقالا جازعان گازەت كورمەپپىن. ارا-تۇرا شەتەلدەگى قازاقستان ەلشىلىكتەرى ۇلتتىق مۋزەيىمىزدەگى ساق ءداۋىرىنىڭ زەرگەرلىك بۇيىمدارى تۋرالى كورمە، قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ كونتسەرتى، تالانتتى ونەرپازدارىمىزدىڭ شىعارماشىلىق كەشتەرى، سۋرەتشىلەرىمىزدىڭ كورمەسى، قابىلەتتى عالىمدارىمىزدىڭ بەيساياسي دارىستەرى سياقتى جوبالاردى دا ۇيىمداستىرىپ تۇرادى. بىراق وتە سيرەك. مىنە، سونداي كەزدەرى باتىستىڭ جەتەكشى باق-تارى سول تۋرالى بىرنەشە نومىرىنە قاتار جازىپ، تامسانىپ، اھ ۇرىپ جاتادى. ەلدى تانىتۋ ءۇشىن ودان ارتىق ناسيحاتتىڭ دا كەرەگى جوق.

- جالعان سوپىلىق جول مەن شىن سوپىلىق جولدىڭ ايىرماسى قانداي دەپ ويلايسىز؟ سيلسيلاسىز سوپىلىق جول بولا ما؟ اۋعانستاندا يسماتۋللانىڭ ۇستانعان جولى قانداي؟ اللا ريزاشىلىعى ءۇشىن شىندىعىن ايتىڭىزشى.

- اكادەميالىق تۇرعىدان قاراعاندا دا، زايىرلى ازاماتتىق كوزقاراس بويىنشا دا قانداي دا ءبىر ادامنىڭ ءدىني سەنىمىن «جالعان»، يا «شىن» دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە انىقتاۋ قيسىنعا دا، كونستيتۋتسياعا دا قايشى. ولاي دەپ تەك ءدىن ۇستاناتىن ورتانىڭ وكىلدەرى ءوزارا ءبىر-بىرىنە باعا بەرۋى مۇمكىن. ونىڭ وزىندە دە ءوز ورتالارىندا عانا.

سيلسيلا – سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان شىعۋ تەگىن تانىتاتىن شەجىرە ءھام يەرارحيالىق جۇيە. سيلسيلاسىز تاريقات تۋرالى ەستىپ، يا وقىپ كورمەپپىن. بىراق ناقتى ءبىر تاريقاتقا جاتپاسا دا، سوپىلىق، يا اسكەتتىك جول ۇستانعان تاقۋالار تاريحتا بولعان.

شىعىستانۋشى رەتىندە بايقاعانىم – يسماتۋللا ماقسۇم جاسىندا قاداريا تاريقاتىنىڭ شەيحىنان ءتالىم العان، كەيىن قازاقستاندا ياسساۋيا تاريقاتىن تىرىلتۋگە تىرىسقان. ول كىسىنىڭ ۇستاناتىن جولى تۋرالى الماتىداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى شىعارعان بىرنەشە اكادەميالىق زەرتتەۋ ەڭبەكتەن وقىپ بىلۋگە بولادى. جوعارىدا ايتقانىمداي بۇل ەكى تاريقاتتىڭ كوپتەگەن ريتۋالدارى ۇقساس.

- عالىم اعا، باتىستىڭ وتباسى قۇندىلىقتارىنمەن قازاقتىڭ وتباسى قۇندىلىقتارىن سالىستىرا ايتىپ وتسەڭىز...

- باتىستاعى وتباسى ۇعىمى سوڭعى جارتى عاسىردا قاتتى وزگەرىسكە ۇشىرادى. گەندەرلىك تەڭدىك پەن سەكسۋالدىق ازشىلىقتار قۇقىعىن قورعاۋ قوزعالىستارى ەر مەن ايەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنا مۇلدەم جاڭا سيپات ءبىتىردى دەسە دە بولادى. «ەر» مەن «زايىپ» سوزدەرىن «سەرىك» (partner) سوزىمەن الماستىرعاندار دا بار. ءبىر جىنىستى نەكەگە تۇرعانداردىڭ بالا اسىراپ الۋىن قۇپ كورەتىندەر دە بار. بىراق مۇنداي وزگەرىسكە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعىپ، «وتباسى دەگەن ەر مەن ايەلدىڭ عانا وداعى» دەۋشىلەر دە جەتەرلىك. بىلتىر پاريجدە وتكەن، جۇزدەگەن مىڭ فرانتسيالىق قاتىسقان نارازىلىق شەرۋى سياقتى جيىندار سونىڭ دالەلى. مۇنداي وزگەرىستەردىڭ سەبەبىن باتىستىڭ ءجۇرىپ وتكەن ساياسي جولى مەن تاريحي ەرەكشەلىگىنەن ىزدەگەن ءجون. بۇل – تىم كۇردەلى تاقىرىپ. قازاقستاندا قالىپتاسقان ءداستۇرلى جانە سوۆەتتىك وتباسى قۇندىلىقتارىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن جايت.

مەنىڭ ويىمشا وتباسىنداعى ەر مەن ايەلدىڭ شىنايى مىنەزى، ومىرلىك ۇستانىمدارى مەن ءبىر-بىرىنە دەگەن كوزقاراسى ەكەۋى تەڭ دارەجەدە ەكونوميكالىق ەركىندىك پەن رولگە يە بولعاندا كورىنەدى. ەرلى-زايىپتىلار ءبىر-ءبىرىنىڭ ينديۆيدۋالدىق كەڭىستىگىنە باسا-كوكتەپ شاپقىنشىلىق جاساماۋى كەرەك، زات قۇساپ مەنشىكتەنبەۋى ءتيىس جانە ەكونوميكالىق جاعىنان ءبىر-ءبىرىن وزىنە ادەيى تاۋەلدى ەتىپ قويماۋى قاجەت. سوندا عانا ومىرلىك وداقتارى شىنايى، ءارى بەرىك بولادى دەپ ويلايمىن.

(جالعاسى بار)

Abai.kz