Qazaqstan Respublikasy Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev ótken jylghy Joldauynda el ekonomikasynyng qúrylymyn reformalau qajet ekenin aitqan edi. Preziydentting sózinshe, ekonomikany әrtaraptandyru búrynghydan da manyzdy mindetke ainaluda.

«Qazirgi eng basty mindet – elimizding myqty ónerkәsiptik negizin qalyptastyru jәne ekonomikamyz ózimizdi tolyq qamtamasyz ete alatyn jaghdaygha jetu. Sondyqtan óndeu salasyn jedel damytugha basa mәn beruimiz qajet», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Joldau jariyalanghannan bergi  uaqyt aralyghynda elimizde ne ózgerdi, osynau baghytta  qanday naqty is-sharalar atqaryldy? Sala mamandary  saralaghan sarapqa toqtalsaq.

Q.IY.Sәtbaev atyndaghy QazÚTZU-dyng agha oqytushysy Ermahan Qalmyrzaevtyng saraptauynsha, 2023 jyly elimizde qayta óndeu ónerkәsibinde qúny 928 mlrd tengeni qúraytyn 170 joba jýzege asyrylghan. Sonday-aq, otandyq tauar óndirushilermen 179 úzaq merzimdik kelisimsharttar men offteyk-kelisimsharttar jasalghan. Atqarylghan is-sharalar barysynda býgingi kýnde ekonomikadaghy qayta óndeu salasynyng alatyn ýlesi tau-ken salasynyng ýlesimen tenesken.

«Jalpy elimizde 2024 jyly ekonomikany shiykizatqa tәueldilikten aryltugha baghyttalghan 180 industrialdyq joba jýzege asyryla bastaghan. Jiktep aitatyn bolsaq, osynau jobalardyng jalpy kýny 1,2 trl tengege baghalanyp otyr. Industriyalandyrudyng qarqynyn ýdetuge  sonday-aq, qayta óndeu kәsporyndaryn otandyq shiykizatpen qamtamasyz etuding jana mehanizmi qyzmet etpek», - dedi Ermahan Qalmyrzaev.

Onyng aituynsha, mashina jasaudy damytugha baghyttalghan Keshendi jospargha sәikes, 2028 jylgha qaray osynau saladaghy qosymsha qúnnyng kólemi 4,5 ese óspek.

«Qazirgi tanda Qazaqstanda jalpyúlttyq  dengeydegi qúny 32 trln tengeni qúraytyn 1000 astam investisiyalyq jobalar jýzege asyryla bastaghan. Búl ekonomikanyng barlyq salalaryn qamtidy. 2023 jyly  jalpy elimiz boyynsha qúny 1,8 trln tengeni qúraytyn 298 joba bastalghan bolsa, 2024 jyly jalpy qúny 3,8 trln tengeni qúraytyn 326 joba iske qosylady dep kýtilude.

Memleket basshysynyng tikeley tapsyrmasymen investisiyalyq shtabtyng júmysy qaralyp, ony kýsheytuge kónil bólingen. Asa kólemdi investjobalar jeke-jeke qaralady, is-shara barysynda tuyndaghan mәseleler sol sәtte tikeley sheshiledi», - dedi Ermahan Serikbayúly.

Sarapshynyng sózinshe, Premier-ministr Oljas Bektenovting qatysuymen ótken Kazakh Invest últtyq kompaniyasynyng diyrektorlar kenesinde 2024 jyly sheteldik investorlardyng qatysuymen 40-tan astam iri joba iske qosylatyndyghy aityldy.

«Atalghan jobalar ishinde amerikalyq investorlardyng qatysuymen Astana qalasynda iske qosylatyn medisina qúral-jabdyqtaryn shygharatyn kәsiporyn da bar.  Osynau kәsiporynda  UZY jәne kompiuterlik tomografiya qúraldary shygharylmaq. Búl óz kezeginde otandyq densaulyq saqtau mekemelerin qajetti qondyrghylarmen qamtamasyz etedi jәne shetelderge eksporttau mәselesin de sheshpek.  Preier-ministrding tapsyrmasymen sonday-aq, dәndi-daqyldardy kýrdeli óndeu, múnay-gaz qúral-jabdyqtary men joghary qosymsha qúndy ónimder shygharugha investorlar tartu qolgha alynbaq», - dedi Q.IY.Sәtbaev atyndaghy QazÚTZU-dyng agha oqytushysy.

Memleket basshysy 2022 jyly qysta eldegi jylu elektr stansiyalaryndaghy apattardy esine alyp, infraqúrylymnyng әbden tozuy industriyalandyrudy tejep, «jana ekonomikalyq ýlgige» kóshuge jol bermeytinin aitty. Aldaghy 5 jylda keminde 14 gigavattyq jana elektr quaty iske qosylatynyn mәlimdedi.

«Týptep kelgende, Qazaqstan elektr quatyn basqa jaqtan almaugha tiyis, yaghny kórshiles elderge tәueldi bolmauy kerek. Bizding qazirgi ahualymyz mәz emes. Búl – eng aldymen, memlekettik qauipsizdik mәselesi», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Preziydent tarif sayasatyn qayta qarap, tarif belgileuding jana әdistemesin engizu jәne investorlardyng qyzyghushylyghyn arttyru qajet deydi. Oghan qosa, azamattargha tariftik smeta men investisiyalyq baghdarlamalar turaly aqparat beretin sifrlyq baqylau tәsilderi engiziledi.

«Qazaqstandyq salalyq energetikter kәsipodaghy» QB atqaru komiytetining mýshesi Sabyrjan Qaliyding sózinshe, Qazaqstannynenergetikasy  qiynjәneqyzyqtykezendi bastan ótkerude.

«Memleket basshysy óz sózinde elektrmen jabdyqtau jelilerining ýshten ekisi tozghanyn,  qoldanystaghy jelilerdi janghyrtu jәne  jana jeliler men qosalqy stansalar salu shúghyl investisiyalardy talap etetinin atap ótti. JEO men jylu jelileri de tozghan. Respublikadaghy birqatar apattar búghan aiqyn mysal bola alady. Jaghdaydy jaqsartu ýshin jeke JEO memleketke jәne kvaziymemlekettik kompaniyalargha berildi. JEO-da jabdyqtardy janghyrtu jәne kýrdeli jóndeu júmystary jýrgizilude. Memleket basshysynyng tapsyrmasynyng arqasynda túralaghan mәselelerding týiini sheshilip, salagha jan bitti, ýkimet jeke jәne sheteldik investorlarmen birlesip oblystyq manyzy bar qalalarda birneshe JEO saludy josparlady. Nәtiyjesinde  Manghystau oblysynda gibridti elektr stansiyasynyng qúrylysy bastaldy. Janartylatyn energiya kózderi nysandarynyng belsendi qúrylysy jýrip jatyr. Býkil elde jel jәne kýn elektr stansiyalary salynuda», - dedi Sabyrjan Qaliy.

Onyng aituynsha, elimizding ontýstik ónirining túrghyndary men óndiristik nysandaryna  elektr energiyasy asa qajet. Osy rette atom elektr stansiyasyn salu mәselesi ótkir túr.

«Áriyne, búl mәsele jaqyn arada referendumda sheshiledi dep ýmittenemiz. Atalghan sharalar kesheni respublikamyzdyng energetikalyq túraqtylyghy men tәuelsizdigine әkeledi dep ýmittenemiz», - dedi sarapshy.

Sabyrjan Qaliyding sózinshe, energetika salasynda kadr tapshy. Tipti,  bar mamannyng ózi júmystan ketip jatqan kórinedi. Oghan saladaghy, әsirese energiya tasymaldaushy kompaniyalardaghy jalaqynyng azdyghy basty sebep.

«Statistikagha sýiensek, 2023 jyldyng basynda energetika salasy qyzmetkerlerining ortasha jalaqysy respublika boyynsha ortasha jalaqydan 16% - gha tómen boldy. "Qazaqstandyq salalyq energetikter kәsipodaghy" QB jәne kәsiporyn basshylarynyng  mәseleni der kezinde kóteruining arqasynda jaghday týzelip, jalaqy dengeyi tenestirilip edi. Alayda biylghy birinshi toqsannyng nәtiyjesi boyynsha energetikterding jalaqysy jalpy respublikalyq kórsetkishten әli de bolsa az. Salystyru ýshin aitsaq, Resey Federasiyasynda energetikterding jalaqysy jalpy eldegiden 21 payyzgha joghary. Belarusi Respublikasynda búl kórsetkish 28%, al Qyrghyz Respublikasynda energetikterding ortasha jalaqysy respublikadaghy ortasha jalaqydan 44% joghary. Qazir biz otandyq energetikterding jalaqy mәselesi  men sala qyzmetkerlerining enbek jaghdayyn jaqsartu boyynsha júmys jasap jatyrmyz. Aldaghy uaqytta energetikter layyqty jalaqy alady dep ýmittenemiz», - dedi Sabyrjan Qaliy.

Ótken jylghy Joldauda Preziydent aldymyzda taghy bir manyzdy mindet túrghanyn atap ótti.

«Bilesizder, men sifrlandyru  men innovasiya  mәselelerine erekshe kónil bólemin. Bizding aldymyzda strategiyalyq manyzdy mindet túr – Qazaqstandy IT elge ainaldyru», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Qazaqstandaghy sifrlandyru kýndelikti ómirding әrtýrli salalaryn, sonyng ishinde ekonomikany, bilim berudi, densaulyq saqtaudy jәne memlekettik basqarudy qamtidy. Elimizde azamattardyng ómir sýru sapasyn jaqsartu, memlekettik jәne kommersiyalyq qúrylymdardyng tiyimdiligin arttyru, elding әlemdik arenadaghy bәsekege qabilettiligin qamtamasyz etu maqsatynda zamanauy sifrlyq tehnologiyalar belsendi týrde engizilude.

Logistika jәne kólik akademiyasy «Aqparattyq-kommunikasiyalyq tehnologiyalar» kafedrasynyng mengerushisi, PhD doktory Dinara Qasymovanyng aituynsha, sifrlandyru - búl ómir men óndiristing әrtýrli salalaryna zamanauy sifrlyq tehnologiyalardy engizu.

«Sifrlandyru salasyndaghy negizgi bastamalardyng biri – sifrlyq ekonomika men qogham qúru maqsatynda әzirlengen «Sifrlyq Qazaqstan 2020-2025» strategiyasy. Búl strategiya aqparattyq infraqúrylymdy, sifrlyq bilim berudi, elektrondy ýkimetti, kiyberqauipsizdikti, sifrlyq densaulyq saqtaudy jәne sifrlandyrudyng basqa da aspektilerin damytu sharalaryn qamtidy. Sifrlandyru jolyndaghy manyzdy qadam – kommunikasiya jәne internet infraqúrylymyn damytu. Qazaqstanda keng jolaqty internet jelileri belsendi týrde salynuda jәne janartyluda, búl internetti paydalanushylar sanynyng artuyna jәne sifrlyq ekonomikanyng damuyna yqpal etedi», - dedi Dinara Qasymova.

Ghalymnyng payymdauynsha, memlekettik basqaru da sifrlyq transformasiyadan ótude. Azamattardyng memlekettik organdarmen ózara is-qimylyn jenildetu, sonday-aq memlekettik basqarudyng ashyqtyghy men tiyimdiligin arttyru maqsatynda elektrondy ýkimet engizilude. Jalpy, Qazaqstandaghy sifrlandyru ekonomikany janghyrtu, azamattardyng ómir sýru sapasyn jaqsartu jәne elimizding әlemdik arenadaghy ústanymyn nyghaytu baghytyndaghy strategiyalyq maqsattargha qol jetkizude sheshushi ról atqarady.

«2023 jylghy 30 qarashada IMD-2023 sifrlyq bәsekege qabilettilik reytingining nәtiyjeleri jariyalandy. Qazaqstan reytingte 71,84 ball nәtiyjesimen 64 elding ishinen 34-orynda túr. Osynday nәtiyjemen Qazaqstan Portugaliya (36 oryn), Polisha (39 oryn), Italiya (43 oryn) jәne Týrkiya (53 oryn) siyaqty elderden ozyq túr. Reyting nәtiyjeleri barlyq elderding jasandy intellekt (AI) dәuirinde sifrlyq transformasiyagha beyimdeluin kórsetedi», - dedi Dinara Týgelbekqyzy.

Onyng aituynsha, qazirgi uaqytta birtindep sifrlyq ekonomikagha ainalyp kele jatqan ekonomika salasy Qazaqstanda jәne basqa elderde sifrlandyrugha negizdelgen basty sala bolyp tabylady. Yaghni, barlyq derekter sandyq týrde óndeledi. Sifrlyq ekonomika onlayn qyzmetter, internet arqyly sauda jasau, elektrondyq tólemder, kraudfanding, internettegi jarnama, elektrondyq qújat ainalymynda aiqyn kórinis tapqan.

Bilim beru salasynda da sifrlyq tehnologiyalar keninen qoldanyluda. Elimizde elektrondy bilim beru, sifrlyq bilim beru platformalary belsendi damyp keledi, sonymen qatar halyqtyng sifrlyq sauattylyghyn arttyru boyynsha sharalar qabyldanuda. JOO-larda kóp qaghazdylyqtan arylu maqsatynda elektrondy qújat almasu, onlayn bilim berude týrli platformalar qoldanylady.

«Qazaqstanda osy jyldyng sonyna deyin superkompiuter jasap, jana data-ortalyqty iske qosu josparlanghan. Superkompiuterding iske qosyluy jasandy intellekti damytuda Ortalyq Aziyadaghy kóshbasshylyqty aiqyndaydy dep boljaydy mamandar. Joba eki kezenmen jýzege asyrylady, aldymen qoldanystaghy derekterdi óndeu ortalyghynyng quattylyghyn arttyrady, sodan song jana derekterdi óndeu ortalyghy salynady. Osy baghytta memleket «Til-Qazyna» qorymen birlese júmys jasauda. Ekonomika jәne elektrondyq ýkimet sektorlarynda jasandy intellekti keninen qoldanu ýshin «Kazakh LLM» qúrugha dayyndyq júmystary jýrgizilude», - dedi PhD doktory.

Dinara Qasymovanyng saraptauynsha, 2022 jyldan beri eng quatty superkompiuter retinde Amerikalyq Frontier kompiuteri sanalady.

«Aldymen superkompiuterler últtyq qauipsizdikti qamtamasyz etu, yadrolyq qaru jasau men kriptografiya salasyna baylanysty qosymshalarda qoldanylghan. Qazirgi uaqytta aerogharysh, múnay jәne avtomobili jasau salasynda jii qoldanyluda. Sebebi olar kýrdeli esepteulerdi, jobalaudy jәne modelideudi jyldam esepteuge mýmkindik beredi», - dedi ol.

Kaspiy tenizining týbi arqyly talshyqty-optikalyq baylanys jelisin salu josparlanuda. Búl joba Europa men Aziya arasynda taghy bir sifrly dәliz ornatugha jol ashady.

«Men jaqynda «Qazaqstan temir joly» kompaniyasynyng Innovasiya ortalyghynda boldym. Ortalyq qyzmetining arqasynda enbek ónimdiligin arttyrugha, shyghyndardy azaytugha mýmkindik beretin ozyq tehnologiya osy salagha engizilip jatyr. Búl júmysqa elimizding jәne shetelding bilikti IT-mamandary júmyldyryldy. Temirjoldyng ótkizu qabiletining artuy, janar-jagharmaydyng ýnemdelui jәne kompaniya tabysynyng kóbengi – sifrlandyru isining naqty әri kózge kórinetin nәtiyjesi. Sifrly ekojýieni osylay qalyptastyru kerek. Ýkimet osy júmystyng auqymyn keneytip, ony ekonomikanyng barlyq salasyna engizuge tiyis», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.

«Jogharyda aitylghan Preziydentimizding pikirine mәn beretin bolsaq, bolashaqta JOO studentterining bilim dengeyin zaman talabyna sәikestendiru kózdeledi. Qazirgi kezde dualdy oqytu, yaghny uniyversiytet bilimin óndirispen úshtastyru, iri kompaniyalarda arnayy kurstardan ótu, tәjiriybe almasu eng qajetti mýmkindikter dep esepteymin»,- dedi Dinara Qasymova.

Onyng aituynsha, «Logistika jәne kólik akademiyasy» men «Qazaqstan temir joly» kompaniyasy birneshe jyldar boyy birlese kóptegen is-sharalar ótkizip, bәsekege qabiletti mamandar dayarlap, júmyspen qamtamasyz etip keledi. Atalghan kompaniyamen Akademiyanyng bilikti oqytushy-professorlary ortaq ghylymy júmystar jasap, nәtiyjelerin temirjol salasyna engizude. Akademiyada negizgi 77 bilim beru baghdarlamasy bar. Jana oqu jylynan bastap elimizding strategiyalyq josparyna sәikes kólik salasyndaghy IT mamandaryn dayarlaytyn bilim beru baghdarlamalary 3 jyldyq bilim beruge ótip jatyr, yaghny triymestr retinde oqytylady.

«Elimizde Coursera platformasyndaghy kóptegen kurstar qazaq tiline audaryldy jәne ol kurstardy studentterding keybir oqityn pәnderimen almastyru jana oqu jylynan bastap qoldanysqa enedi. Búl degenimiz studentter óz jerinde otyryp-aq «TOP-500» shet eldik professorlardyng kurstaryn ana tilinde oqy alatyn bolady. Atalghan joba jergilikti studentterge zamanauy bilim alyp, jana trendterdi mengeruge jol ashady», - dedi PhD doktory.

Elimizding damuyndaghy jetekshi roldi IT-salasy atqarady. Qazaqstannyn  IT-salasy qazirgi uaqytta 10 mynnan astam kompaniyalardy qamtidy, olardyng mynnan astamy Astana Hub qúramyna engen. Memleket tarapynan preferensiya, IT-mamandaryn dayyndau retinde qoldau jasaluda. Startap iyegerleri ózderining tyng iydeyalaryn úsynyp, investor tabu mýmkindigine ie boluda. Sonymen qatar, elimiz týrki tildes eldermen osy salada keninen baylanys jasau joldaryn qarastyryp keledi. Sifrlyq tehnologiyalar ómirimizdi jaqsartady, al ómir talaby tehnologiyalardyng ózgerisine әkeledi.

Janna Jomart

Abai.kz