AQShOQYDA, ABAY QATTY TORYQQANDA TÓGILGEN TÓRT ÓLEN...

(úly aqynnyng jazylghan jyly belgisiz ólenderin zerttep-zerdeleuding jalghasy)

Basy: Abayda datasyz ólender bolmauy kerek!

Andatpa

Úly Abay Aqshoqy auylynda ýzbey 33 jyl (1861-1893 jj. aralyghy) qystaghan. Shetkeri, iyendeu jer Bauyrdyng etegindegi búl meken – Dildә ekeuining patshalyghy. Qystauda, Abay ýiining tap qasynda dón, tóbe bar. Ol «Ólen-tóbe» deuge layyq. Abaydyng klassikalyq poeziyasy týgelge juyq tuylghan jer – sol dónning ýsti. Qaranghylyq qonlanyp, ainala tynyshtyq tapqanda Abaydyng әr keshi sol dónde ótetin. Sonda kóp uaqyt oigha shomyp otyratyn. Múhtar Áuezov: «Auylda jýrgende qysy-jazy dóng basynda ótetin kesh, qazir taghy da bir ózgeshe bop serpiltip, óz quatyn aiyryqsha bildirip, Abaygha qatty әser etedi» deydi «Abay jolynda».  Mine, biz tómende sóz etetin tórt shygharma sol quat beretin tóbede tuylghan songhy ólender...

Endi Abay qatty toryqqan 1892 jyl men 1892-1893 qysyna keleyik. Osy kezeng tereng qauzalsa eken dep Abay alghash toryqqan 1884 jylgha, Ospan ornyna Kýntu bolys saylanghan oqighagha toqtalugha mәjbýrmin. Sol saylaudan song Erbol, Jiyrenshe, Orazbay, Kýntu, Abyraly siyaqty búrynghy dos bolyp jýrgen, sengen adamdarmen (olargha qosylghan óz aghayyndary bar) Abay mәngige ajyrasty. Jalghyz qalghandyghyn aqyn:

Kónilim qaytty dostan da, dúshpannan da,
Aldamaghan kim qaldy tiri janda?! – degen siyaqty talay sózderimen jetkizip, múnyn shaghady.

Oyshyldyng ishki ómiri de mәz emes-ti. 12 ýlken ispen tergelip Semeyden 3-4 aigha sheyin shygha almay jatqan 1879-1883 jyldary Abay kitapty bas almay oqyp, ozyq oily oqymysty dengeyine kóterildi. Endigi isi, arman, maqsaty ózin týzemek, ózimen birge býkil el-júrtyn týzemektik edi. Búl da otqa janghanday kýy keshti. 1884-1885 jj. kileng syny poeziyasy osy hәlde tuylghan.

Mine, endi 1892 jylgha qayta oralayyq. Jana aitylghan syrtqy jәne ishki jaysyzdyq Abaydy qaytadan tapty. 1891 jyldyng dәl sonynda inisi Ospan qaytys bolady. «Ospan ólgen son, – deydi Múhtar Áuezov, – barlyq jaudyng azaby men әlegi týgel kelip, Abaydyng jeke basyna týsedi» (Abay Qúnanbayúly. Monografiya. –Almaty, 1995. – 64-bet). Aghartushy boludan (naqyl ósiyetterinen)  kónili qalghan, jana ruhany óris, sony baghyt izdegen ishki hәli taghy alay-dýley edi. Osy 1891 jylghy «Kózinen basqa oiy joq» óleninde Abay:

Jýrekting kózi ashylsa,
Haqtyqtyng týser sәulesi.
Ishtegi kirdi qashyrsa,
Adamnyng hikmet keudesi, – dese, búl ózining ishki ómirin, jeke basynyng tәjiriybesin aitqany (Allanyng hikmetin ózi sezinbegen jangha ol jayly aitugha jol jabyq). Osy kezden Abay týpki sebepti izdeuge, yaghny naqliyadan ghaqliyagha auysty dep senimmen aitamyz.

Sonymen, 1892 jyly Abay qatty toryqty. Úly jýrek qajydy, ulandy. Oghan búltartpas aighaqtar: «Ne izdeysin, kónilim, ne izdeysin?», «Jýregim, oibay, soqpa endi», «Jaqsylyq úzaq túrmaydy», «Qayghy shyghar ilimnen», «Kýlimsirep aspan túr», «Keldik talay jerge endi» jәne t.b. múndy ólenderi. Osy siklge endi «Tәnirberdige» jәne «Dombyragha qol soqpa» degen eki jyry jәne keler jyly jazghan eki óleni: «Jýregimdi qan qyldy» men «Oygha týstim, tolghandym» qosyluy shart. Atalghan ólenderding aldynghy ekeui men songhysyn 1940 jyly abaytanushylar Qayym Múhamethanov pen Árham Ysqaqov el azamattary auzynan jazyp alyp, Ghylym akademiyasyna tapsyrghanyn aita otyrayyq.

Bizding mindet – osy tórt ólenning jazylghan jylyn anyqtau jәne olardyng Aqshoqy dóninde, Abay qatty toryqqanda jazylghanyn dәleldeu.

«Tәnirberdige»

Tәnirberdi (Tәkejan) – Abaydyng tughan aghasy. Ólendi aqyn 1892 jyly aghasyna degen renishi pen ókpesi, ashuy men yzasy sharasynan asqanda zәrli tilmenen jazghan. Avtobiografiyalyq syrgha toly jeti shumaq ólen:

Baysyp, pansyp,
Kóringenge bәlsip.
Ózi ghana kelgendey,
Dýniyege jansyp.
Man-mang basyp,
Menmendigi asyp.
Mal bitti dep, kónili
Kóterilip tasyp, – dep bastalghan. Óleng sol dәuir baylarynyng tiptik beynesin kóz aldyna әkeledi. «Orazbay men Jiyrenshening әrqaysysynda myn-mynnan jylqy bolghan, – dep jazady Múhan. – Al Abaydyng óz basynda eshbir uaqytta onday baylyq bolghan emes» (sonda, 63-bet). Atalghan ekeui «Abaydyng ataghy, abúiyry, baq dәrejesi bir Tobyqty emes, san Tobyqtyday elderge týgel jete bastasa da» (Áuezov) «sholaq dәulet» iyesi Abaydy ózderine teng sanamaghan, bir ólenin de jatqa bilmegen. Mine, Tobyqtynyng iri baylary qataryna qosylghan, myng jylqy bitken Tәkejannyng da «kónili kóterilip tasyghan» jayy sol.

Bay-bay dese mastanyp,
Myng tengesin jastanyp,
Eshkim tiymey ózine,
Aghayyngha qastanyp.

Tәkejan Qarqaraly jәrmenkesine shyghyp, sauda-sattyq jasaumen de bayyp, әldenip alghan-dy. «Myng tengesin jastanyp» deytini sol.

...Pys-pys etip demigip.
Ótirik jala jabady,
Bireuge kór qazady.
Otyrghanda ýiinde,
Yldidyng tórin alady.
Ótirik, ósek, dau dese,
Bәige atynday shabady.
Qolynnan keler týk te joq,
Osynyng maghan boldy kek.

Mysqyl óleng osylaysha týiindelgen. Tәkejannyng menmendigi, óz aqylymen jýrmeytin solqyldaq minezine jalghyz qalyp qinalghan inisi janynan tabyludyng ornyna qarsy top jaghyna shyqqan jymysqy shiykiligi qosylghan. Búl opasyzdyqty Túraghúl «Ákem Abay turaly» degen esteliginde: «1891 jyly Orazbay Ospanmen arazdasyp jaulasqanda Tәnirberdi degen aghasy Orazbay jaghyna shyqqan. ...Orazbaymen qúda bolghan» dep jayyp salady (oghash qylyghyn «maldan basqa múny joq» Tәnirberdi Ospan ólgen song da qoymaghan). Aghasy jayly shyndy Abay búrynnan aitqan, «Keseldi bolyp bitedi, Jaqsygha bitken jaqyndar» (1886) óleni sonyng mysaly. Biraq búryn býrkemelep baqsa, búl joly ashyq aitqyzyp, óleng sonynda: «Osynyng maghan boldy kek» degizgen songhy soraqy jәit edi.

Qarasózinde Abay qyr baylarynyng tiptik beynesin bylaysha sipattaydy: «Baylar, olar ózderi de bir kýn bolsa da, dәulet qonyp, dýniyening jarymy basynda túr. Ózinde joqty malymen satyp alady. Kónilderi kókte, kózderi aspanda, adaldyq, adamdyq, aqyl, ghylym, bilim – eshnәrse maldan qymbat demeydi. Mal bolsa, Qúday taghalany da paralap alsa bolady deydi. Onyng dini, qúdayy, halqy, júrty, bilimi, úyaty, ary, jaqyny – bәri mal. Sózdi qaytyp úqsyn, úghayyn dese de qoly tie me?» (8-sóz). Salystyra qarasaq, qara sózi men «Tәnirberdige» óleni ýndes te ýiles.

Sonymen, «Tәnirberdige» ólenin Abay 1892 jyly jazghan (jazynda, bәlkim, sonynda).  Búghan deyin qúndy múra Abay jinaqtaryna keyde enip, keyde enbey, ýnemi tasada qalyp keldi (Kәkitay, Túraghúl qajy úrpaghy arasynda arazdyq bolmasyndy oilap, 1909 jylghy túnghysh jinaqqa salmaghan ólenning biri). Taghdyry qily ólendi óz ketigine qalaudyng kezi keldi degen oidamyn.

«Dombyragha qol soqpa»

Úly aqyndy nalytqan, әure-sarsangha týsirgen 1892 jylghy kelesi tuyndy – «Dombyragha qol soqpa». Onyng Áygerimge arnalghany mәlim (Kәkitay, Túraghúl qanqu sóz jayylmauy ýshin Túnghysh jinaqtan alyp qalghan ólenning biri). «Mәn-mazmúny nәzik, avtobiografiyalyq syry bar» (Áuezov) jyryn Abay:

Dombyragha qol soqpa,
Shymyrlatyp bir-birlep.
Jýregim, soqpa, kel toqta,
Jas keler kózge jýr-jýrlep.
Qayghyly kónilim qaydaghy,
Búrynghymdy janghyrtar.
Qayratty alyp boydaghy,
Basymdy qayghy qanghyrtar, - dep bastaghan. Aqynnyng kózine jas ala otyryp, jaryna qolyn sozghanday sezimmen aitqan ótinishi alaqangha salghanday kórinip túr. Áygerim tamasha dombyrashy әri әnshi adam bolghan. Abay әnderin alghash oryndaushy hәm túnghysh taratushy osy kisi desek artyq aitqandyq bola qoymas. 1887-1890 jyldary Abay-Áygerim auyly ónerding ordasy bolghan. Toy-duman, altybaqan ainalasy Abay әnderimen bastalyp, Abay әnderimen ayaqtalyp otyrghan. Ólenning ekinshi jarymynda Áygerim keshting júldyzy, kónilining muzasy bolghan sol kezderdi saghyna eske alghan aqyn:

Onan da jyly jýzinmen,
Kel, jarym, qara betime.
Jauap ait jyly sózinmen,
Ishtegi qayghy dertime.
Ishtegi eski jalyndy,
Sóndir jana qylyqpen.
Sóilesshi jaqsy, jaghymdy,
Mendey kónili synyqpen, - dep ótinedi. Biraq, Áygerim jaqsy, jaghymdy sóilese aldy ma, Abaydyng synyq kónilin «semirte» aldy ma? Joq, olay bolmaghan. Qos jýrek arasyn jalghaghan nәzik jip ýzilip qalghan hәldi Múhang qalt jibermey bylaysha syr shertedi: «Songhy birneshe jyl boyynda Abay men Áygerim arasy tek bir syilastyq qana saqtasqanday. Kónilding tony jibip, búrynghysynday emirenisken kýidi qayta taba almaghan. ...Aralarynda alghashqy baqyt jyldarynday úzaq syr sheship, sher aitatyn saghattar ýzilgen» («Abay joly» kitabynyng «Biyikte» tarauy). Shyny osy.

Kónilding tony jibimegeni nesi? Emirenisken kýidi taba almaghany qalay?  Oghan sebep: ónerli Áygerimning mal jinau, dәulet qúrau qazyghyna baylanuy edi. Mәselen, Dәuletiyardyng esteliginde Abay: «Áy, Áygerim, ...sen adamnan maldy jaqsy kóresin», – dep elding kózinshe jazghyrady (Abay turaly estelikter. – Almaty, 2018. 238-bet). Qysqasy, Áygerim tandauy – baylyq, Abaydiki ruhany jol boldy. Úghynysu mýmkin emes. Sýiip qosylghan ekeuding biri-birine jat boluynyn, joldary ekige aiyryluynyng ózgedey sebebi joq.

Jasalghan tekseristen shyghar qorytyndy: «Dombyragha qol soqpa, shymyrlatyp bir-birlep» –  Abaydyng «Tәnirberdige» ólenimen merzimdes, Aqshoqyda, 1892 jyldyng sonynda jazghan syrly óleni.

«Jýregimdi qan qyldy»

Túnghysh jinaqta (1909) jaryq kórgen «Abay Qúnanbayúlynyng ómiri» atty enbeginde Kәkitay Ysqaqúly: «Marqúm Abaydyng 1893-shi jyly jazghan bir óleni» dep myna ýsh shumaqty keltiredi:

Jýregimdi qan qyldy,
Ótken ómir, ólgen jan.
Aqyl izdep izerlep,
Bәrin synap sandalghan.
Birin tappay solardyn,
Endi ishime oy salghan.
Túla boydy ulatty,
Bәri aldaghysh súm jalghan.
Basyna tiydi, bayqadyn,
Bәrinen basty shayqadyn.
Taghy bar ma aitaryn?
Nanghysh bolsan, endi nan!

Búl arada «ólgen jan» – әriyne, inisi Ospan, al «bәrin synap sandalghan» – ózin menzegeni dep úqsaq dúrystyq.  Sonday-aq, jyrdyng elden kómek tappadym, yaghny bәrinen basty shayqadym degen saryny, ózderiniz de bayqap otyrsyzdar, aqynnyng «Mensinbeushi em nadandy» ólenin eske salady.

Óleng tarihyna qatysty bir sózimiz aitylmay qalyp barady. 1892-93 jyldary Abaydy jalghyzdyq qúrsauynan qútqarghan  adam – kesek talant iyesi Lermontov edi. Kópten ansaghan ruhany dosty sonyng poeziyasynan tapty jәne ony óle-ólgenshe jan serigi etti. Búl eki darynnyng tanymy birliginin, yaghny kókirek kózi dengeylestigining belgisi. Sóz bolyp otyrghan tústa Lermontovtyng jinaghy Abaydyng qolynan týspey, bes-alty ólenin «qyzyghyp sýiip, sýisinip otyryp audarady» (Áuezov). Sonyng biri – Abay «Al, seneyin, seneyin» dep audarghan «Ispovedi» óleni. Endi «Jýregimdi qan qyldy» men osy audarma arasyndaghy baylanys pen bólektikti qozghamay bolmaydy.

Mәsele sonda, «Jýregimdi qan qyldy» 1954 jylghy jinaqqa deyin  Abaydyng tól óleni delingen edi. Biraq keyinde ýsh shumaqtyng aldynghy ekeui Lermontovtyng «Ispovedi» óleninen audarma dep sheshilgen. Osy kýmәndi sheshim. «Jýregimdi qan qyldynyn» eki shumaghy men «Ispoveditin» soghan sәikes eki shumaghyn zeyin qoyyp salystyrghanda, aldynghyny audarma deuge auyz barmaydy. Bar aiyby, óleng Lermontov qalybynda, әitpese týgel taza  Abaydiki, tól sózi, ishki sezimi degendey. Bayronnyng «V alibom» atty ólenining stiyli men qalybyn alyp, Lermontov osy attas óleng jazghan. Biraq, ony eshkim de Bayronnan audarma demey, tek soghan tektes tuyndy sanaghan. Sol siyaqty Abaydyng tól ólenining Lermontovqa telinui obal-aq.

Tújyra kelgende, Kәkitaydyng «Abaydyng jazghany» degeni dúrystyq, «Jýregimdi qan qyldyny» Abaydyng tól tuyndysy dep qaytadan moyyndau, ony «Al seneyin, seneyin» ólennen bólektep alu, jeke basu qajettilik. Búl – býgingi kýnning súranysy. Keshegi Mәskeuge qaraylaghan zaman kelmeske ketkenin úmytpayyq, aghayyn.

«Oygha týstim, tolghandym» 

Fәny dýniyede ne bar, bәri de ótkinshi, «jamandyq ta qaydan bayandap qalady deysin?» (Abay). Aqyry Abay basyna tóngen qara búlt ta seyile bastaghan. Oghan syrtqy ómir oqighalary: 1893 jyldyng jazynda demalysqa kelgen Ábishting ýilengeni, ózining halyq qalauymen Shynghys bolysyna songhy ret bolys saylanghany jәne osy jyldyng kýzinde el ortasy, jer kindigi sanalghan Jiydebaygha ornyqqany dәlel.

Ishki dәlelding biri – «Oygha týstim, tolghandym» óleni. Ol ong ózgeristing kuәsi. Nege deseniz, óz minin qolgha alu, minezin tekseru – optimistik nyshan, kemeldikke satylaudyng belgisi. Asqar taudyng shyny kórine bastaghanda endi adaspasyn bilgen jolaushynyng kónili jay tabady emes pe. Sol siyaqty Abaygha da 1893 jyl sәuleli, ruhty uaqyttyng basy boldy. Izdegen jolyn tapty, aldaghy biyik maqsaty belgilendi.

Boydaghy mindi sanasam,
Tau tasynan az emes.
Jýregimdi bayqasam,
IYnedeyin taza emes, – dese de, jana aitqanday, búl týnilu emes, qayta kónili ýmitke toly aqynnyng tolghanysy. Aldaghy asulardy sezinip, ruhany tolysudyng shynyna kóz tikken hәli. Oiymyz týsinikti bolu ýshin myna bir tәmsildi keltire ketelik. Sahabalar: «Qúdaygha eng jaqyn adam kim? Ol namazyn qaza qylmaghan taqua ma?», – dep súraghanda payghambarymyz Múhammed (s.gh.s.): «Joq, olay emes, Qúdaygha eng jaqyn óz minin sezinip, aiybyn moyyndap, sony týzeuge bet alghan adam», – depti.  Ólenning ortanghy shumaghynda Abay:

Osynsha aqymaq bolghanym,
Kóringenge qyzyqtym.
... Aqyl menen bilimnen,
Ábden ýmit ýzippin, – deydi. Onyng sebebi, aldynghy kezenmen (1878-1884 j.j.) salystyrghanda, Abay kitap oqudan qol ýzdi, әlemdik әdebiyet pen ghylym-bilim búlaghynan shettep qaldy. Altyn uaqytyn tól shygharmashylyghyna, talapty jastargha  júmsady, el júmysy da qalys qalmady. Ishki syryn aqtarghan jyrdy aqynnyn:

«Siz bilesiz» degende,
Kýnge kýiip, pisippin.
Maqtanbasqa maqtanyp,
Dep jýrippin «pysyqpyn», – dep ayaqtaghany – fәny ómirding jarqylyna men de aldandym degen ókinishi.

Qoryta kelgende, Abay oigha týsip, tolghanghan óleng anyq – 1893 jylghy. Búdan bylay onyng  jazylghan jylyn «mәlimsiz» deu qighashtyq bolady. Shygharma kemengerding oishyldyq evolusiyasy saty-satylap damyghanynyng kuәsi boluymen de qúndy. Aqshoqyda ólen-tóbe basynda dýniyege kelgen tórt ólenge jasalghan tekseris osymen tәmam, aldaghy uaqytta Jiydebayda tuylghan shaghyn tuyndylardy tilge tiyek etpekpin.

Asan Omarov,

abaytanushy

Abai.kz