Tarihshylar Ejelgi Rim imperiyasynyng eng jaqsy kezeni bizding dәuirding II ghasyry deydi. Sol kezde Rim men onyng provinsiyalarynda respublikalyq bostandyq dәstýrleri men monarhiyalyq tәrtip arasynda tendik ornaghan kez bolatyn. 

Býgin de tarihshylar men filosoftar 161 -180 jyldary Rimge biylik etken imperator, «Taqta otyrghan filosof» atanghan Mark Avreliyding sol kezdegi enbegin joqqa shygharmaydy. Bizding dәuirimizding II ghasyryndaghy qoghamdyq - sayasy oidyng ilgeri damyghanyn Mark Avreliydin: «Men ózimning jýregimde erkin memleket súlbasyn jasadym, ol memlekette adamdardyng barlyghyna birdey zandar men qúqyqtar negizinde ómir sýredi», - degen sózderinen bayqaugha bolady.

Mark Avreliy Antoniyn (lat.Marcus Aurelius Antoninus) 121 jylghy 26 sәuirde Rimde dýniyege kelgen, 180 jylghy 17 nauryzda Vindobanada qaytys bolghan (qazirgi Vena qalasynyng many). Antoninder әuletinen shyqqan, 161-180 jyldary Úly Ejelgi Rim imperiyasynyng órkendeuine ýles qosqan bes úly imperatordyng biri, sonday-aq, filosofiyalyq enbekteri arqyly stoisizmdi damytqan adam.

Biylikke kelgen alghashqy kýnderden bastap jas imperator Senatqa, ejelgi Rim dәstýrlerin qúrmet tútady. Mark Avreliy sot jýiesine kónil bóledi, kýmәndi reformalardyng ornyna Rimdik qúqyqtyq negizderdi nyghaytudy jón sanaydy. Onyng aqyldy, parasatty biyleushi bedeli birden kózge ilinedi. Mark Avreliy biylik etken jyldarda imperiya tarapynan halyqtyng túrmysy tómen adamdargha, kóp balaly otbasylargha, kedeylerge, soghys mýgedekterine arnalghan, olardyng qúqyqtaryn qorghaytyn arnayy zang jobalary jasaldy.

Mark Avreliy ózining oilaryn, ómirge kózgharastary men tәjiriybelerin  jazyp otyrghan, grek tilinde on eki enbek qaldyrghan, onyng enbekteri Ejelgi Rim filosofiyasynyng klassikasy sanalady, «Oy tolghanysy» enbeginde ózining ómiri, әlem qúrylysy, jaratylys pen tabighat, sayasat, adam, halyq turaly oy kózgharastarynda  kórinis tapqan, olardyng kóbi naqyl sózderge ainaldy.

Adam jaghdayyna qaray emes, bolmysynan adal boluy kerek.

***

Kim ne istese de, ne aitsa da men izgi adam bolyp qaluym kerek.

***

Jaqsy, izgi niyetti adamdy kózinen tanugha bolady.

***

Kýshpen jene almaytyndy aqylmen jenu kerek.

***

Adasyp jýrgen, nadandyqpen qasarysqan adam ziyangha úshyraydy.

***

Kimdi kim ózi baqytqa jetpeyinshe, onyng ainalasyndaghy jaqyn adamdardyng birde bireui baqytty bolmaydy.

***

Ádiletsizdik  kóbine  әreketsizdikten tuady.             

***

Sening oilaryng - sening ómirine  aynalady.

***

Shyndyqty aitu - erik-jigerden emes, qalyptasqan әdet boluy kerek.             

***

Adam ózin qanshalyqty jaqsy kórse, soghúrlym ol basqalardyng pikirine tәueldi.

***

Biz kýn sayyn tanerten: «Meni býgin arsyz, әdepsiz, aqymaq, búzyq adam kýtip túr», - dep ózimizge ózimiz aituymyz kerek.

***

Egerde meni bireu qorlaghan bolsa – ol onyng isi, onyng әdeti, bilgeni sol. Mening óz bilgenim bar, ol maghan bolmysymnan berilgen, men ózimning isimde ózimning tabighatyma adal bolamyn.

***

Baqytty ómir sýru ýshin adamgha óte kóp nәrse kerek emes. Bәri adamnyng ózine baylanysty, onyng oilau amalynda.

***

Kim de kim ózining oiyn qadaghalamasa, baqytty bola almaydy.

***

Ózindi kinәla ne eshkimdi kinәlama.

***

Sabyr - aqyldyng dúrystyghynan.

***

Ómir - kópting jaghynda jýrip sýru emes, ózing biletinderinmen ómir sýru.

***

Meyirimge qarsy túra almaysyn. Eger sen oghan ýnemi meyirimdi bolsan, tipti eng jetesizding ózi saghan ne istey alady?

***

Ózindi aqyldy kórme, qarapayym bolugha tyrys.

***

Dúshpanynnan kek aludyng dúrys joly - oghan úqsamau.

***

Ar-újdanyna auyr tiyetin nәrselerdi jasama jәne shyndyqqa qarsy keletin nәrselerdi aitpa. Osy eng basty nәrselerdi saqta, sonda sen ómirinde óz mindetindi oryndaysyn.

Audarghan Salauat Kәrim  

Salauat Kәrim. «Kýn astyndaghy qazaq» kitabynan

Abai.kz