تاريحشىلار ەجەلگى ريم يمپەرياسىنىڭ ەڭ جاقسى كەزەڭى ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ II عاسىرى دەيدى. سول كەزدە ريم مەن ونىڭ پروۆينتسيالارىندا رەسپۋبليكالىق بوستاندىق داستۇرلەرى مەن مونارحيالىق ءتارتىپ اراسىندا تەڭدىك ورناعان كەز بولاتىن. 

بۇگىن دە تاريحشىلار مەن فيلوسوفتار 161 -180 جىلدارى ريمگە بيلىك ەتكەن يمپەراتور، «تاقتا وتىرعان فيلوسوف» اتانعان مارك اۆرەليدىڭ سول كەزدەگى ەڭبەگىن جوققا شىعارمايدى. ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ II عاسىرىنداعى قوعامدىق - ساياسي ويدىڭ ىلگەرى دامىعانىن مارك اۆرەليدىڭ: «مەن ءوزىمنىڭ جۇرەگىمدە ەركىن مەملەكەت سۇلباسىن جاسادىم، ول مەملەكەتتە ادامداردىڭ بارلىعىنا بىردەي زاڭدار مەن قۇقىقتار نەگىزىندە ءومىر سۇرەدى»، - دەگەن سوزدەرىنەن بايقاۋعا بولادى.

مارك اۆرەلي انتونين (لات.Marcus Aurelius Antoninus) 121 جىلعى 26 ساۋىردە ريمدە دۇنيەگە كەلگەن، 180 جىلعى 17 ناۋرىزدا ۆيندوبانادا قايتىس بولعان (قازىرگى ۆەنا قالاسىنىڭ ماڭى). انتونيندەر اۋلەتىنەن شىققان، 161-180 جىلدارى ۇلى ەجەلگى ريم يمپەرياسىنىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان بەس ۇلى يمپەراتوردىڭ ءبىرى، سونداي-اق، فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرى ارقىلى ءستويتسيزمدى دامىتقان ادام.

بيلىككە كەلگەن العاشقى كۇندەردەن باستاپ جاس يمپەراتور سەناتقا، ەجەلگى ريم داستۇرلەرىن قۇرمەت تۇتادى. مارك اۆرەلي سوت جۇيەسىنە كوڭىل بولەدى، كۇماندى رەفورمالاردىڭ ورنىنا ريمدىك قۇقىقتىق نەگىزدەردى نىعايتۋدى ءجون سانايدى. ونىڭ اقىلدى، پاراساتتى بيلەۋشى بەدەلى بىردەن كوزگە ىلىنەدى. مارك اۆرەلي بيلىك ەتكەن جىلداردا يمپەريا تاراپىنان حالىقتىڭ تۇرمىسى تومەن ادامدارعا، كوپ بالالى وتباسىلارعا، كەدەيلەرگە، سوعىس مۇگەدەكتەرىنە ارنالعان، ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعايتىن ارنايى زاڭ جوبالارى جاسالدى.

مارك اۆرەلي ءوزىنىڭ ويلارىن، ومىرگە كوزعاراستارى مەن تاجىريبەلەرىن  جازىپ وتىرعان، گرەك تىلىندە ون ەكى ەڭبەك قالدىرعان، ونىڭ ەڭبەكتەرى ەجەلگى ريم فيلوسوفياسىنىڭ كلاسسيكاسى سانالادى، «وي تولعانىسى» ەڭبەگىندە ءوزىنىڭ ءومىرى، الەم قۇرىلىسى، جاراتىلىس پەن تابيعات، ساياسات، ادام، حالىق تۋرالى وي كوزعاراستارىندا  كورىنىس تاپقان، ولاردىڭ كوبى ناقىل سوزدەرگە اينالدى.

ادام جاعدايىنا قاراي ەمەس، بولمىسىنان ادال بولۋى كەرەك.

***

كىم نە ىستەسە دە، نە ايتسا دا مەن ىزگى ادام بولىپ قالۋىم كەرەك.

***

جاقسى، ىزگى نيەتتى ادامدى كوزىنەن تانۋعا بولادى.

***

كۇشپەن جەڭە المايتىندى اقىلمەن جەڭۋ كەرەك.

***

اداسىپ جۇرگەن، ناداندىقپەن قاسارىسقان ادام زيانعا ۇشىرايدى.

***

كىمدى كىم ءوزى باقىتقا جەتپەيىنشە، ونىڭ اينالاسىنداعى جاقىن ادامداردىڭ بىردە بىرەۋى باقىتتى بولمايدى.

***

ادىلەتسىزدىك  كوبىنە  ارەكەتسىزدىكتەن تۋادى.             

***

سەنىڭ ويلارىڭ - سەنىڭ ومىرىڭە  اينالادى.

***

شىندىقتى ايتۋ - ەرىك-جىگەردەن ەمەس، قالىپتاسقان ادەت بولۋى كەرەك.             

***

ادام ءوزىن قانشالىقتى جاقسى كورسە، سوعۇرلىم ول باسقالاردىڭ پىكىرىنە تاۋەلدى.

***

ءبىز كۇن سايىن تاڭەرتەڭ: «مەنى بۇگىن ارسىز، ادەپسىز، اقىماق، بۇزىق ادام كۇتىپ تۇر»، - دەپ وزىمىزگە ءوزىمىز ايتۋىمىز كەرەك.

***

ەگەردە مەنى بىرەۋ قورلاعان بولسا – ول ونىڭ ءىسى، ونىڭ ادەتى، بىلگەنى سول. مەنىڭ ءوز بىلگەنىم بار، ول ماعان بولمىسىمنان بەرىلگەن، مەن ءوزىمنىڭ ىسىمدە ءوزىمنىڭ تابيعاتىما ادال بولامىن.

***

باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ادامعا وتە كوپ نارسە كەرەك ەمەس. ءبارى ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى، ونىڭ ويلاۋ امالىندا.

***

كىم دە كىم ءوزىنىڭ ويىن قاداعالاماسا، باقىتتى بولا المايدى.

***

ءوزىڭدى كىنالا نە ەشكىمدى كىنالاما.

***

سابىر - اقىلدىڭ دۇرىستىعىنان.

***

ءومىر - كوپتىڭ جاعىندا ءجۇرىپ ءسۇرۋ ەمەس، ءوزىڭ بىلەتىندەرىڭمەن ءومىر ءسۇرۋ.

***

مەيىرىمگە قارسى تۇرا المايسىڭ. ەگەر سەن وعان ۇنەمى مەيىرىمدى بولساڭ، ءتىپتى ەڭ جەتەسىزدىڭ ءوزى ساعان نە ىستەي الادى؟

***

ءوزىڭدى اقىلدى كورمە، قاراپايىم بولۋعا تىرىس.

***

دۇشپانىڭنان كەك الۋدىڭ دۇرىس جولى - وعان ۇقساماۋ.

***

ار-ۇجدانىڭا اۋىر تيەتىن نارسەلەردى جاساما جانە شىندىققا قارسى كەلەتىن نارسەلەردى ايتپا. وسى ەڭ باستى نارسەلەردى ساقتا، سوندا سەن ومىرىڭدە ءوز مىندەتىڭدى ورىندايسىڭ.

اۋدارعان سالاۋات كارىم  

سالاۋات كارىم. «كۇن استىنداعى قازاق» كىتابىنان

Abai.kz