Konferensiya qonaghy – Berik Ábdighaly oqyrmandar tarapynan qoyylghan saualdardyng ishindegi manyzdy degen súraqtardy jinaqtay kelip, jalpy jauap bere ketudi jón sanapty. Mәselen, Berik myrza qazaq qoghamy turaly aita kelip: «Degenmen tegeurindi sayasy últtyq faktor qalyptasqan joq. Últshyldar jinaluda, qúryltay ótude, biraq olardyng ýndeuine, uәjine, әreketine әzir jappay qoldau joq. Ol ýshin búl ýderis sayasy úiymdastyrushy faktorgha ainaluy kerek. Sol jolda izdenis bar, týrli qimyl seziledi, qoghamdyq ashytqy bar...» deydi.

Konferensiyanyng kezekti bóligi әdettegidey súraq-jauap ýlgisinde beriletin bolady.

Abai.kz



Qúrmetti aghayyn! 

Niyet-pikirlerinizge, payymdy saualdarynyzgha aldyn ala alghysymdy bildiremin. Jәne de mәslihatymyzdyng birinshi bóligi retinde basty әri manyzdy súraqtardyng keybirine jalpylay jauap bere ketkendi jón kórdim.

Qazaq qoghamy

Konferensiya qonaghy – Berik Ábdighaly oqyrmandar tarapynan qoyylghan saualdardyng ishindegi manyzdy degen súraqtardy jinaqtay kelip, jalpy jauap bere ketudi jón sanapty. Mәselen, Berik myrza qazaq qoghamy turaly aita kelip: «Degenmen tegeurindi sayasy últtyq faktor qalyptasqan joq. Últshyldar jinaluda, qúryltay ótude, biraq olardyng ýndeuine, uәjine, әreketine әzir jappay qoldau joq. Ol ýshin búl ýderis sayasy úiymdastyrushy faktorgha ainaluy kerek. Sol jolda izdenis bar, týrli qimyl seziledi, qoghamdyq ashytqy bar...» deydi.

Konferensiyanyng kezekti bóligi әdettegidey súraq-jauap ýlgisinde beriletin bolady.

Abai.kz



Qúrmetti aghayyn! 

Niyet-pikirlerinizge, payymdy saualdarynyzgha aldyn ala alghysymdy bildiremin. Jәne de mәslihatymyzdyng birinshi bóligi retinde basty әri manyzdy súraqtardyng keybirine jalpylay jauap bere ketkendi jón kórdim.

Qazaq qoghamy

«Qazaq qoghamynyng býgingi haly auyr. Qazaqtar – dәrmensiz. Qazaqtar óz tilin nege qajetsinbeydi?...» degen túrghydaghy kýirek saualdargha qatysty. «Halyq qúldyrap barady, qauqarsyzdyq biylep barady. Qazaq tilining ortasy tarylyp barady» degen synaydaghy payymdar búrynghy «Zar-zamandy» eske týsirgendey eken. Shyn mәninde halyqtyghymyz qúldyrap bara jatqan joq. Kerisinshe, últshyldyghymyz, qazaqy patriottyghymyz qogham damuynan algha ozyp ketti. Bar mәsele - qogham men memleket damuy sol talapqa jete almay otyrghanynda, say bolmauynda. Qogham talaby bizding shynayy damu qarqynymyzdan shapshanyraq bolyp ketti.

         Búrynghymen salystyrghanda tildik orta anaghúrlym algha basty. Telearnalardy alayyqshy, qanshama qazaqtildi jana formattar, ónimder, telearnalar dýniyege kelude! Jastar әleumettik jelini jaulauda, jana әdeby tolqyn boy kórsete bastady. Qazaqy shoular jol bermeytin kýide. Ánshiler qanshama molaydy... Osynyng bәri qazaqtyghymyzdyng keri ketkendigi emes qoy, algha basu bar. Biraq bәribir talap pen nәtiyjening arasalmaghy alshaq, zaman talabyna jetuge әli de memleket pen qogham tarapynan kóp enbektenu kerek. Uaqytqa biraz ese jiberip aldyq, atalmysh jayt - sony enseru qajettigin kórsetetin kýirektik der edim.

         Jalpy men búl jaygha shýkirshilikpen qaraymyn. Sebebi búl talap, kýirektenu – bizding últshyldyghymyzdyng ósu dengeyin kórsetetin indikator. Qazaq qoghamy algha basyp, últtyq patriotizm ózektenip, qoghamdyq sayasi, mәdeniy-ruhany talap ósip kele jatqandyghynyng aighaghy osy.

         Tildik talap búrynghyday jay ghana jylap-syqtau emes, kәzir búl qúqyqtyq-sayasy talapqa úlasyp keledi, zamangha say әreketke kirisu algha shyghuda. Yqpal etu ýrdisi boy kórsete bastady. Búl jaghday bolashaqta ýlken sayasy faktorgha ainaluy sózsiz jәne soghan alghyshart jasaluda.

         Degenmen tegeurindi sayasy últtyq faktor qalyptasqan joq. Últshyldar jinaluda, qúryltay ótude, biraq olardyng ýndeuine, uәjine, әreketine әzir jappay qoldau joq. Ol ýshin búl ýderis sayasy úiymdastyrushy faktorgha ainaluy kerek. Sol jolda izdenis bar, týrli qimyl seziledi, qoghamdyq ashytqy bar...

         Últtyng minezin kórsetetin últtyq maydan jalang bastamalar men iydeyalargha emes, manyzdy nәrselerge sýienip qúryluy kerek. Ol maydan bizding syrtqy ortamen bәsekelestikke say ekenimizding kórinisindey әser etui kerek. Talpynyp jýrgen jigitterding betin bir baghytqa ýilestirip, sapalyq minez kórseterlik әreketke kóshken jaqsy. Búryn jazghan «Qazaq missiyasy» payymym da osyghan sayatyn. Tolyqqandy últ bolyp qalyptasu ýshin ne isteu kerek degen mәselege bas qatyru manyzdy. Birinshi kezektegi mәsele – tek til mәselesi emes, últtyq minez ben namys. Tilmen birge jiger, minez, namys manyzdy, sonda til men din ózinen ózi qalpyna keledi.

 Últtyq әljuazdyq turaly

         Al, әleumettik әljuazdyqty memleketting ne biylikting qasaqana sayasatyna qatysty qarastyrugha bolmaydy. Elde «bolmasyn» degen sayasat bar deu – ýstirt, qate payym. Qazaqtyng ekonomikalyq-әleumettik әlsizdigi, sharyqtap damy almauy ishki damu ýrdisine qatysty nәrse. Osynday tarihy ahualdyng siresken tony birden jiby almauynan.

         Sayyp kelgende, qazaqy ortanyng әleumettik-qoghamdyq belsendiligi onyng damu qarqyny men dengeyine qatysty jayt. Belgili bir uaqyttan song biz búl әljuazdyqty enseretinimizge kýmәnimiz bolmasyn. Biraq soghan talpynu, enseruge kirisu barynsha enjar qarqynda bolyp otyr. Bermesti tartyp alatynday aryn kerek. Júmys isteymin degen qazaqqa auylda da, qalada da mýmkindik bar.Ýkimet, memelket tarapynan qoldaulardyng týr-týri bar, sony iygere almay otyrmyz. Biz sol kýrdeli ýderisten qashqaqtap jenil jolyna kóbirek alandaytyn syqyldymyz.

         Qazaqtyng toylaryna qarap, olardy eldegi basqa júrttan beyshara, artta qalghanday sezinu – meninshe dýdamal nәrse. Búl da bizding keshegi kemtarlyghymyzdan qalmay kele jatqan stereotip sezim dep oilaymyn. Qazaqtyng býgingi kәsipkerligi, yjdaghattyghy basqalardan kem emes.

         Áriyne, tarihy jaghynan alghanda bizding halyq otyryqshy ómirdegi bәsekege әzir bolmauy belgili, soghan qaramastan sony iygergen halyqtardan qalmauy, jyldam ýirenui әlgindey kýirek sezimge boy aldyrugha túratynday emes, qanaghattanugha say keletin aqual.

         Últty qayraugha әlgindey qytyqqa tii bolmasa jylamsaqtanudyng qanshalyqty qajet ekendigin oilanu kerek. Bәlkim, basqasha biyazy da tiyimdi әdister qajet bolar...

Ásireúltshyldyq

         Eldegi resurstardy eng әueli qazaq halqyna bereyik degen talap ta halqymyz ýshin әdiletti deuge bolmaydy. Bizding halyq eldegi materialdyq iygilikterge memleket qúraushy retinde ie bolugha tiyisti bolghanymen, basqasynan artyq jaghdaygha ie bolugha qúqyly deuge bolmaydy. Qazaq halqy onday basym jaghdaygha ie bolatynday sharasyz emes. Mysaly, múnaydan týsken qarjyny qazaqtar arasynda bólisip, soryp jata bersek, naghyz enjar da kemtar, bәsekege qabyletsiz halyqqa ainalyp shygha kelemiz. Arabtar sekildi shariat jolynda emespiz.

         Áriyne, týrli aumaqtyq, ekologiyalyq basqa da sәikes jaghday jasaluyn, әleumettik әdilet ornauyn kótergen dúrys. Biraq últ dengeyinde múnday sayasatty qolgha alsaq, eldegi ekonomikalyq-әleumettik aqualdy shiyelenistermiz, halqymyzgha keri әserimiz tiyedi.

         Jas buynnyn, úrpaqtyng kәzirgi talpynysy men alynyp jatqan asular bizding últtyng bәsekege barynsha qabylettigin pash etude. Biraq osyny jýiege, mәdeniyetke, tәrbiyege ainaldyruymyz kerek. Sonda biz basqalar qyzyghy da, qyzghana da, syilay da qaraytyn últqa ainalamyz.

Últqa tәn minez mәselesi

         Eldegi qazirgi jaghday qazaq tilining erkin ainalysqa týsuine jol ashyp otyrmaghany mәlim. Biraq bizding taraptan sony enseretindey qoghamdyq qúrylymdar jasaqtap, jýieli kirisu jaghy osal. Ziyaly qauymnyng tegeurindi yqpaly sózben ghana shektelude. Últqa tәn mәselelerdi jerine jetkizip ashyp, ony sayasatqa ainaldyra bilu, qoghamgha moyyndatu, sheshim qabyldaugha mәjbýr etu sekildi nәtiyjeler meylinshe az bolyp otyr.

         Osydan birneshe jyl búryn asharshylyqqa qatysty birshama әreket etkenbiz, qazir sol azdap algha basty, astanamyzda oghan arnalghan eskertkish qoyyldy, memlekettik sayasattyng moyny búryldy. Áriyne búl basy ghana. Osynday dengeydegi Alash taqyryby da sol jolda. Biraq әli moyyndalghan joq. Tarihymyz da eldegi ózekti mәsele retinde endi ghana qoyylyp otyr. Ol da qoghamdyq taraptyn, BAQtyn, ziyaly qauymnyn, ghalymdardyng әserinen bolyp otyrghan jayt.

         Osydan birneshe jyl búryn Kenesary taqyrybyn qozghaghanymyzda, bir sayasy populizmdi betke alghanymyz joq, bolmasa Reseyge qyr kórsetu emes, qazaqtyng bolashaghyna kerekti minez qalyptastyru edi; ata-babalarymyz mynaday bolyp edi degendey últty oilandyru, jas úrpaqtyng tәrbiyesin sonday aibyndylyqqa búru bolatyn. Qazirgi әleumettik jelilerdegi, BAQtardaghy qozghalyp jatqan taqyryptar men dengelerge qaraghanda últymyzdyng boyyna egemen elge tәn minez qalyptasu ýstinde ekenine kózim jetip otyr.

Til tónireginde

         Eldegi orys tilining basymdyghy biylikke nemese jekelegen lauazymdy adamdargha qatysty alsaq, menshe qatty qatelesemiz.  Jaraydy, ýkimet qazaqsha sóiley almay jatyr deyik. Al, ónkey qazaq balalary jinalghan balabaqqa ne kórindi? Qalalardaghy qazaq mektebindegi til aqualy da belgili: sabaqtan basqa kezde ózara oryssha til qatysady. Olardy zorlap qazaqsha sóilete alamyz ba? Olargha zanmen, erejemen orys tilinde sóileudi tyya alamyz ba? Ata-analardyng ózderi dәrmensiz.

         Óz bayqauymsha oryssha sóilesuge qúmar bolatyn balalar ýshin ol tilding ne qúdyreti bar? Nege olay? Búny jay ghana  pikirtalas taqyryby etu jetkiliksiz, arnayy zertteu kerek, ghylymy osynday әreket qana bizge naqty ne isteu kerektigin aldymyzgha jayyp salar edi. Múny sosiolingvistika myqtap múqiyat zertteui kerek.

         Eldegi barlyq telearnalar men radiolardy qazaqshagha kóshiruge bolady, biraq bizge ol qadam nәtiyje bere me, kózdi júmyp múnday sheshimder esh elde qolgha alynbaydy, eng әueli alda ghylym jýrui kerek, solardyng aldyna mәsele qoyyp, sheshim shygharugha qajetti úsynysty kýtken abzal. Tilge degen qúlshynystyn, motivasiyanyng eresekterden bastap, bala buyngha deyingi aralyqta nege qalyptaspay otyrghanyna ghylymy týrde jauap alyp, sosyn naqty kirisu kerek. Til – saldar, mәselening sebebi – ózimizde.

         Shyndyghyna kelsem, men eshbir tildin, sonyng ishinde orys tilining jauy emespin. Tilge jauyghyp nem bar? Kerisinshe damyghan tilderdi qúrmetteymin. Meninshe, biz orys tilining ózin qazaq tilining damuyna paydalana almay otyrmyz. Biz onyng qyzmetin qazaq tiline, elding damuyna, memleketting damuyna jege almay otyrmyz. Óitkeni, orys tili tek qana orystar men orys tildilerding sóileytin tili emes, ol qanshama ghylymiy-әdeby resurstyng tili dep qarasaq, bizding tilge odan keletin paydany bayqaghan bolar edik. Orystildi әdebiyetterdi, enbekterdi sol tilden nege qazaq tiline qotarmasqa? Soghan әlimiz jetedi ghoy, aghylshyn tilinen audarghannan góri. Odan audaru tipti qymbatyraq ekeni belgili.

         Preziydenttik qorda jýrgenimizde biraz nәrseni bastap edik, ókinishke oray ony jalghastyryp, sonyna jetu mýmkin bolmady.

Euraziyalyq odaq turasynda

         Búl odaqty qazaqty qayta bodan etu tetigi retinde qaraytyndarmen tolyq kelise almaymyn. Bizding onday keri ketuimiz mýmkin bolsa, ol tek qana ózimizding kemshiligimizden. Eger bizding ishki quatymyz ben ruhymyz nyghaysa, qanday odaq ta qorqynyshty emes. Bizding tәuelsizdigimizge qauip tóndiretin Reseyden góri men ózimizding egemendikke sәikestigimizden, tәuelsizdikti tәu eterlik qúndylyqqa ainaldyru jaghdayymyzdyng osaldyghynan kóremin.

         Bizdi syrttan saqtap tútastandyratyn faktorlar: til, ruhaniyat, din. Álginde tilge qatysty aitqan jaghday osy mәselege de qatysty: til mәselesining sheshilui auysa beretin biylikte emes ózimizde bolsa, qaytadan bodan bolmauymyz da ózimizge ghana baylanysty jayt.

         Mynaday bir belgili әngime bar: alyp jylangha qoyan jútylghanda qashudyng ornyna shyryldap kelip auyzyna sngip ketedi eken. Sol sekildi bizde de Reseyding joq agressiyasyn sózge ainaldyru kóp te, oghan qarsy әreket, joba, is bayqalmaydy. Tek oibaylau basym.

         Orystardyng bizdi qayta tәueldendiru әreketi aiqyn dey almaymyn. Iә onday pighyldary bar, biraq soghan bas alyp kirisip jatqan әreketti men sezinbeymin. Bizding tarapymyzdan egemen elge tәn әreket bolmaghasyn, әriyne ol sonday sipat alatyny sózsiz. Onday әreket biylikke ghana emes, últqa tәn boluy kerek. Últ onday bodandyqqa dayyn emestigin ylghy da bayqatyp otyruy maqúl.

         Shyn mәninde men Resey sayasatyn baqylap otyram, olardy Qazaqstan men Orta Aziya sonshalyqty qyzyqtyrmaydy. Tәjikstanda әskeri túrghasyn ghana kóbirek solay alandaytyny ras, al negizinen orystardy qyzyqtyratyny - Ukraina, Belarus, Kavkaz, Baltyq elderi. Óitkeni, olar Europagha jaqyn, yqpaly kýsheyip kete me dep jasqanady. Biz - Resey ýshin sonshalyqty ózekti taqyryp emespiz. Ony janalyqtarynan da bayqaugha bolady, bizge onday aqparattyq jerde sonshalyqty teren  de keninen uaqyt bólmeydi. Múny men jalang aityp otyrghanym joq, Reseyding bizdegi etnikalyq sala boyynsha yqpalyn arnayy zerttep dissertasiya qorghadym. IYә, geosayasy túrghyda bizdi baqylaugha alu pighyly joq emes. Al bizdi qosugha, jymqyrugha, qymqyrugha sonshalyq qúlyqty deuge bolmaydy.

         Eger biz basqany bettetpeytindey ruhaniyatymyzdy bekitip alsaq, búl jaghynan alandaugha oryn qalmaydy. Al, óz jónine jorghalap bara jatqan jylandy kórgen sayyn dirildesek, bәlkim sonyng tәbetin ashatyn iyis shygharyp, shaqyryp alarmyz...

         Al әlem býginde ekonomikalyq odaqsyz, baylanyssyz bola almaydy, mәsele sony óz paydamyzgha jarata aluymyzda. Áriyne Reseymen aradaghy tensizdik joyylghan joq, ol alpauyt memleket. Desek te, bizding óz kemshiligimizden sol odaqtan bizge qauip kóbirek tónedi, Reseyding shynayy qaupinen góri. Mәselen, bizdegi týrli dengeydegi biylikting bar is pen qarym qatynasty orys tilinde jýrgizui de bizding Reseyge iykemimizdi bәlkim әigilep túrghan bolar, eger sol jaghyna jóndesek, soltýstiktegi kórshining bizge degen tәbeti bola qoyuy neghaybyl.

         Ózderinizge mәlim, biz Jeltoqsan, Kenesary, Alash taqyryptaryn qozghaghanda biz aldymen Reseyge qarsy últtyq immuniytet týzgimiz keldi. 2006-2008 jyldary әdeyi qolgha alghanda Jeltoqsandy, asharshylyqta milliondaghan halqymyzdyng qyrylghanyn betine basyp, onymen teng sóilesuge sayasy aqual әzirleuge bet búrghan edik. Ol memlekettik dengeyde bolsa qúba qúp, biraq qoghamdyq dengeyde jýrip jatyr. Kәzir sol bastamanyng nәtiyjesi bayqalady. Sol ruhta tәrbiyening shetin kórgen jana buyn sonday kesapattyng qaytalanuynan qorqady jәne Reseyge onay beriletin úrpaqtyng azayghanyn bildirude. Búl últtyq minezding qalyptasuyna manyzdy refleks dep oilaymyn.

         Endigi satyda halyqtyng Reseyge dúshpankózdigin arttyrugha emes, ózimizding sonday qauipke qarsylyghymyzdy, immuniytetimizdi әreket jýzinde qalyptastyru kerek. Kezinde 90-jyldary antiotarlyq «Azat», «Nevada-Semey» qozghalystary sekildi endi «Antiygeptiyl» sekildi qozghalystardyng boluy zandy, ol tarihy spiralidyng kórinisi. Búl endi Reseyge ese jiberuge qarsylyq. Biraq bizge sapalyq minez kerek.

         Álemdik ýderiste sayasi-ekonomikalyq odaqtardan qoryqpaytyn, sonday ortaq kenistikte balyqsha sezinetin últ qana endi aman  qalatyn bolady. Sondyqtan odaqtan qorqumen ómir sýrmey, qanday odaq bolsa da últty dayyndaumen shúghyldanghan jón. Óz basym, bolashaqta Qazaqstan Evroodaq mýshesi boluyn qalaymyn.

         Qúrmetti dostar! Búl oi-payymdy jalpylama jauap dep qabylday túrynyzdar. Súraq-jauapty kelesi bólimge qaldyrdym.

Berik Ábdighaliy

Abai.kz