Nemese ashyq qoghamnyng zandylyqtary

Nemese ashyq qoghamnyng zandylyqtary

Aqyldy bir halyqtyng basyna jata-jastana oqityn kitabynan mynaday bir tirkesti keziktirgen edim. Onda eki adam morja tazalaydy, bireuining bet-auzy kýielesh bolady. Júmystan song ekeui birining betine biri qaraydy. Sonda aldymen kim juynugha barady? Súraqtyng jauabyn oilanbay beretinder «әlbette, kýielesh bolghan adam juynugha aldymen barmay ma?» deytini dausyz. «Biraq, — delingen kitapta, — juynugha aldymen kýielesh bolghan adam barmauy mýmkin, sebebi, ol qarsysynda túrghan adamnyng bet-auzynyng taza ekenin kórgen son, «men de taza ekenmin!» dep oilap qaluy mýmkin, sondyqtan ol juynugha aldymen bara qoymaydy, qayta anau adam taza bolsa da, qasyndaghy adamnyng kýielesh týrin kórgen son, «men de kýielesh ekenmin» dep aldymen juynugha ketui mýmkin» deydi. Bir qaraghanda dúrys sóz. Tipti «solay eken, ә!» dep senip te qalasyn. Degenmen, songhy qortyndy búl emes. Kitapta bylay delingen: «jogharydaghy eki týrli oigha da senip qalmanyz, sebebi, onyng bәri aldamshy boluy mýmkin. Oilanyzshy, eki adam birdey júmys istese, qalaysha bir adam kýielesh, endi bireui taza boluy mýmkin? Ásilinde, olardyng ekeui de kýielesh! Ekeui birdey juynugha barady!» Búdan ne týyge bolady? Múnda, aitylghan ýsh týrli jaghday qalayda bólip qaraluy tiyis dýniyeler. Olay bolmaghan jaghdayda, jogharydaghyday adasu oryn aluy mýmkin. Múndayda jeke adam emes, qogham adassa, qiyn.  

Jogharydaghy sóz mening oiyma birden «Túrmys sanany biyleydi!» degen tirkesti saldy. Osynau sóilem, Marksten be, әlde Darvinnen be, qaydan shyqqany belgisiz, keshegi kenestik-kommunistik qoghamda óte tanymal boldy, onyng ainymas aqiqat ekenine býkil qogham sendi, sendirdi. Biz osy sózge qazir de senemiz. Ol sóz bir úghymdy aiqaylap aityp túr, ol — adamdy kedeylik mәjbýrlep adamdyqtan shygharady! Bir qaraghanda búl da dúrys sóz. Kedeylikting súrqay dýnie ekeni shyndyq. Alayda, qoghamdyq sana tek qana kedeylikten túrmaydy ghoy. Álde kedeylikten basqa sana joq pa?! Álbette bar.  Biraq, ol búl tirkeste tasada qalyp jatady.

 «Túrmys sanany biyleydi» degen osy sózdi tóbesine kóterip, halyqty bir tudyng astyna jinap, qoldaryna qaru berip, soghan deyingi qoghamdy tónkeruge, kýreske aidap salghan kommunistik qogham eshqashan kedeylikti joya almapty. Onyng ornyna shyrqap ketken shaghynda ghana (at tóbelindey biyleushiler meylinshe erkin, bay-baquatty ótkenimen) halqyna ólmesting kýnin kóretin týlkiqúrsaq kýidi ghana jasay alghan. Ol kezeng adam enbek etetin, biraq, onyng iygiligi men jemisin memleket, onyng basynda otyrghan adamdar jasaghan iydeologiya kóretin zaman edi. Kommunizm iydeyasynyng qúlauynyng ózinde de osyndaghy tasadaghy ótirikting týbinde kórnekilenuimen qatysy bar. 1979 jyly «mәdeniyet tónkerisin» ayaqtaghan qytaydyng biylik basyna kelgen Den Syaopin Japoniyagha memlekettik saparmen barady. Japondyqtar qytay basshysyn ózderindegi eng jýrdek qalaaralyq poyyzgha otyrghyzady. Sol saparda joldyng jiyeginde qaz-qatar tizilgen ýilerdi kórgen qytay basshysy «mynau әsem ýiler kimderdiki?» dep súraydy. Sonda japondyqtar «ol bizding dihandardyng ýii ghoy» depti. Sol sapardan qaytqannan keyin qytay basshysy ózining otyz jyl boyynda ótirik úrandarmen ghana ómir sýrgen, esesine ash-jalanash otyrghan bir milliard halqynyng súrqay tirligin kóz aldyna keltirse kerek,  «Sosializm — kedeylik emes! Damu — bәrinen manyzdy!» dep, qytaydy naryqtyq sharuashylyqqa bastaytyn reforma jolyna búrady.  Búl joly qytay kommunisteri túrmys sanany biyleytinin shyndap týsindi. Týsingende, jogharydaghyday jalan, birbetkey, halyqty adastyrghan jolda emes, tura maghynasynan týsindi. Sol arqyly ózderine az da bolsa tynystaytyn oray tapty.  

Kedeyshilikti, joqshylyqty jekkóruden bastalghan dýniyetanym birtindep sayasy ústanymgha ainalghanda, ol ózining әuelgi týp negizinen auytqyp, «baylyqty, baydy qúrtu» degenge qaray bet búrdy. Endi bar zúlmattyng shyghar týp-mekeni — baylyq, sony qúrtyp-joysa, bәri ongha basatynday kórindi. Ásilinde, kedeyshilikti jekkóru sózsiz týrde baylyqtan bas tartu degendi bildirmeytini belgili. Biraq, kommunister solay dep qarady jәne soghan ózderi senip qana qoymay, halyqty da sendirdi. Búl arada bәrin bir tayaqpen aidaghan, bir qoghamnan ekinshi qoghamgha oilanbastan sekirgen (әlgindegi beti kýielesh adamnyn, sonynan beti taza adam da juynugha aldymen barady degenge senip qalghan siyaqty), kózi qarayghan radikaldy dýniyetanymnyng ról oinap túrghanyn bayqau qiyn emes. Búnday sana-sezim biylegen qoghamda tynyshtyq bolmaydy, halyq ýnemi tónkeriske, soghysqa, qashanda әldebir basa-kóktep tónip túrghan jaugha qarsy dayyndyqta ómir sýredi jәne sonday ómirdi qalypty túrmys dep baghalaydy. Biylik halyqty sonday tynyshsyz kýige dayyndau ýshin shynayy ómirmen esh qabyspaytyn әlgindey sholaq oilardy ýsti-ýstine dәriptep, olardy tórkinine eshkim ýnilmeytindey etip sanagha siniruge baryn salady. Ondayda bara-bara tipti kedeylikting ózi baqyt sanalady.  

Jýrisinen janylmaghan qogham múnday tynyshsyzdyqqa jol bere qoymaydy. Bastysy, halyq pen biylik óz túrghylarynan auytqyp, ózgening erkin shekteuge bara almaydy. Zang ýstemdik qúrady. Qolynda biyligi men baylyghy bar adamdar odan asa almaydy. Búl arada qoghamdyq sananyng kóp týrliligi birdey ról oinaydy. Qogham birtekti biylikting úsynghan kózqarasymen ghana emes, kóp negizdi dýniyetanymmen ómir sýredi. Búl týiin zayyrly elding taban tirer týp tiyanaghy.  

Zayyrly el retinde qaralatyn AQSh-ta bir qoghamdyq úiym «sening oiyndaghy bizding elding batyry kim?» degen súraqpen azamattar arasynda saualnama jýrgizgen. Sonda kóp dauys jinaghan on adamnyng ishinde Vietnam soghysyna qatysqan eki әskery adamnyng aty atalady. Onyng bireui soghysta jaudyng qolyna týsip qalyp, týrmede jan tózgisiz qiyndyqtar kóre jýrip, 6 jyl degende bostandyqqa shyqqan әsker. Ekinshisi sol soghysta 9 vietnamdyqtyng janyn aman alyp qalghan adam. Songhy jauynger qolgha týsken qarapayym vietnamdyqtardy qyryp salmaqqa niyettengen әriptesine «sen eger myna adamdargha oq shygharsan, men saghan oq shygharatyn bolamyn» dep qaru kezegen eken. Júrt ýshin búl eki adam biylikting resmy «batyry» atalatyn K.Pauel (1992 jyly Orta Shyghysta Iraktaghy soghysqa basshylyq etken, AQSh armiyasynyng Bas shtab bastyghy mindetin atqarghan armiya generaly) siyaqty túlghalarmen birdey baghalanady. Múnan biz atalghan el azamattarynyng әleumettik qún kózqarasynyng kóp týrlilikke negizdelgen ereksheligin bayqaymyz. Olar ýshin batyrlyq — jaudan qoryqpau, otan ýshin jan qiya bilu ghana emes, sonymen birge basqa da sharttardy qamtidy, aitalyq, sonyng biri basqanyng ómirine qúrmetpen, jauapkershilikpen qarau. Mine, búlar atalghan qoghamnyng belgili dengeyde ózin retke sala alatyn,  biylik pen halyqtyng túrghysy jaqyndasqan,   radikaldyqqa jol bermeytin quatqa ie ekenin anghartady. Shynayy eldik patrotizm de osynday birtútastyqqa jetken ortada órkendeydi. Onday ortanyng qoghamdyq sanasy da ózgeshe bolady. Aytalyq, onday ortadan tómendegidey adamdar shyghuy mýmkin.

2005 jyly AQSh-tyq ýsh azamatqa әrbirine ishinde qúny bir milliard dollardan túratyn ýsh hat kelip týsedi. Alghashqy hatty alghan Hel esimdi fermer úzaq jyldar qorshaghan ortany qorghau isimen ainalysatyn edi. Atalghan aqshamen ol óz isin odan ary dóngeletip, Afrikanyng susyz ónirine su qúbyryn tartu, tospalar salu isin qolgha alady, kedeylikten әbden japa shekken qúrlyqtyng kókeytesti mәselesin sheshuge atsalysady. Ekinshi hatty alghan Petr esimdi adamgha kóp júrt biznesine qarjy qosu turaly ótinish etipti. Biraq, ol búl ótinishterding bәrine «joq!» dep jauap bergen. Onyng ornyna әlemdegi kedey elderdegi kәmeletke tolmaghan qyzdar men jas әielderding bilim aluy men kәsiptenu isine qarjy qosyp, sol salada júmys atqarady. Petr «ókinishtisi, kedey elderde kәmeletke tolmaghan qyzdar men jas әielder túrmys taqsiretinen «joq!» degen sózdi aitugha sharasyz, sonymen bar ómiri qorlyqpen ótedi. Men sol jaghdaydy mýmkindiginshe ózgertkim keledi», — degen. Ýshinshi hatty alghan  Lusy atty әiel ózine tiyesili qarjymen AQSh-tyng shyghys bóligindegi mektepterde oqityn 5 jastan 18 jasqa deyingi kirisi tómen otbasynan shyqqan, jalghyzbasty analardyng qarauyndaghy balalargha qamqorlyq jasaytyn әleumettik oryndar ashqan. Osylaysha ýsh azamat úzaq jyldar aldaryna qoyghan maqsattaryn odan ary is jýzine asyrugha mýmkindik alypty. Alayda, olardyng óz tirligi sol bayaghy kýninen onsha ózgerip ketpepti.

Búl adamdargha qarjy syilaghan olardyng әkesi, býginde әlemdegi eng auqatty adamdardyng biri — U.Baffet (2007 jyly 62 milliard dollar qarjysymen әlemdegi birinshi bay adam atalghan) edi. Ýsh balasyna qarjy berumen birge U.Baffet myrza ósiyet hat jazghan. Onda «men bay-baquatty otbasynda dýniyege keldim, sol ýshin ómir maghan jenil dep oilaytyndarmen kelispeymin. Men óz balalarymnyng búlay ómir sýruin qalamaymyn. Sender qazir óz tapqandarynmen ózderindi asyrap, jaqsy ómir sýrip jatyrsyndar. Búl meni quantady. Býgin júrt mening baylyghymnyng kimge qalatynyna kóp bas qatyruda. Men óz baylyghymnyng 99 payyzyn qayyr-saqauat isine berudi jón kórdim. IYә, men senderding әrbirine  bir milliard dollardan qarjy berip otyrmyn. Senderding de qayyr-salauat isimen ainalysularyndy tileymin. Ondaghy oiym, senderding de ómirde eng jaqsy nәrse — basqalargha kómek qolyn sozu ekenin, әkelering jiyp-terip ketken mal-mýlikpen ómir sýru emes ekenin  týsinsender deymin», — delingen. Bir aita ketetin jaghday, 2006 jyly U.Baffet óz baylyghynyng 99 payyzyn qayyr-salauat isine ataghan son, әlemdegi taghy bir auqatty adam B. Geyts te  oghan serik bolyp, óz baylyghynyng basym bóligin atalghan salagha audaratynyn jariya etken.

Mine, búl zayyrly eldin, zang aldynda tendik ýstemdik qúrghan, paraqorlyqty eng las dýnie sanaytyn, adal enbegimen bayyghan azamattary bar memleketting qoghamdyq sanasynyng tuyndysy. Búl da «túrmys sanany biyleuinin» bir týri.

Ardaq NÚRGhAZYÚLY

"Almaty aqshamy" gazeti