Qazaqstanda AES salu turaly Referendum jaqyndaghan sayyn qoghamnyng oghan qyzyghushylyghy arta týsude. Astana qalasynda Energetika ministrligi úiymdastyrghan «songhy talqylau» birjaqty sheshimge kele almady. Ol, tipten, mәseleni odan әri kýrdelilendirip, talqylaudyng sonyn dau‑damaygha úlastyryp jiberdi. Ministrlikting dayyndaghan spiykerleri men mamandary halyqtyng qarapayym súraqtaryna jauap bere almay, mikrofondy óshirip, belsendilerdi polisiyamen sýirep әlekke saldy. Osy әreketti jelilerden kórgen qoghamda senimnen góri kýmәn basym bola týsti...

Sonymen, «AES talqysy» ayaqtaldy. Nәtiyjesinde ‑ ýkimet «býkilhalyqtyq referendum ótkizu turaly» qaulygha qol qoydy. Onyng ótetin uaqytyn Preziydent jariyalaydy. Mýmkin, ol 2‑qyrkýiek kýni Parlamentting birlesken otyrysynda mәlim bolatyn bolar ‑ ol jaghy belgisiz, әri, onsha manyzdy da emes...

Sonymen, jylgha juyq sozylghan talqylau neni kórsetti? Qanday qayshylyqtar oryn aldy? Qarsy jaqtardyng derekteri qanday? Referendum qanday sheshim qabyldauy mýmkin? Mine, osy súraqtar býginde әrbir qazaqstandyqtyng kókeykesti mәselesine ainalyp otyr.

Qazaqstandyq «atomofobiya» qalay payda boldy?

Mәselening tórkinine keler bolsaq, birinshiden, atom turaly jәne osy tónirektegi súraqtar boyynsha býkil qazaqstandyqtardyn, әsirese, memleketting avtohtondy túrghyndary – qazaq halqynyng jýregin «atomofobiya» dep atalatyn ýrey jaylaghan deuge bolady. Ol ‑ KSRO kezinde Qazaq KSR jerining alyp atom synaghy alanyna ainalghan sәtten bastap payda bolghan. Kenes ýkimeti Qazaqstannyng Semey oblysyndaghy túraqty synaq alanynda 456 yadrolyq synyq jasady. Onyng jarylys quaty 1945 jylghy Herosima jarylysynan 250 ese joghary boldy. Endeshe, múndaghy «sәule auruyna» úshyrau qaupi de sonshalyqty kóp bolatyny zandy. Ekinshiden, Qazaqstanda KSROnyng birneshe әskery synaq alandary boldy. Mysaly, Sary Shaghan – Almaty oblysy, Jem(Emba) ‑ Aqtóbe oblysy, 4‑shy әskery synaq alany – Batys Qazaqstan oblysy, Kapustin Yar raketalyq synaq alany jәne Bayqonyr kosmodromy boldy. Búlardyng bәri de tabighatqa jәne adam densaulyghyna orasan zor ziyanyn tiygizdi. Ásirese, Bayqonyrdan úshqan «geptil uynyn» zardabyna qarsy býkilhalyqtyq qozghalys qúrugha alyp keldi. Búl, ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldary payda bolghan Nevada‑Semey Últtyq qozghalysynan keyin payda bolghan ekinshi iri qozghalys edi. Ýshinshiden, Qazaqstan әlemde uran óndirisi boyynsha aldynghy orynda. Endeshe, barlyq qazaqstandyqtar uran óndirisi oshaqtarynan shyghatyn qauip‑qaterdi jaqsy biledi – óz basynan ótkergen...  AES qúrylysyn talqylau barysynda ýkimet halyqtyng osy psihologiyalyq kónil‑kýiin nazardan tys qaldyrdy. Ýkimet, kerisinshe, osyny eskere otyryp, qazirgi zamanghy AES salu tehnologiyasy men onyng qauipti‑qauipsizdigi turaly halyqpen ashyq pikiralmasu júmystaryn jýrgizui tiyis edi, ol jasalmady. Yaghni, ýkimet, әdettegidey, Referendum talaptaryna say әreketke barmady. Sondyqtan halyq referendumgha osynday – «senim men kýmәn aralasqan»  ekiúdayy kýimen bara jatyr desek bolady. Sóitip, Ýkimet ókilderi AES qúrylysyna qarsymyz degenderdi «sauatsyzdar», «patriot emester»  dep synasa, qarsylastary da olardy ayamady: «aqsha úrlanady», «búl Reseyding tapsyrysy», «tabighatty býldirushiler» degendey qatty sózder aitty. Ózara syi‑qúrmet jayyna qaldy...

Eki jaq osylay aitysyp jatqanda, olardyng qaysys dúrys, qaysysy búrys ekenin anyqtaudyng ózi de qiyngha ainalady eken. Sondyqtan, osylardy saralay kele, «Kim ne dedi» degen súraqty biz de qoydyq. Endi osyghan jauap izdep kórelik.

AES qúrylysyn jaqtaushylar ne deydi? 

Olardyng basty argumentteri, әdettegidey jattandy sózderden qúraldy. Esterinizde bolsa, osy mәseleni kótergende reziydent Q.K.Toqaev «Qazaqstan jaqyn bolashaqta energetikalyq tapshylyqqa tap bolady» dep aitqan bolatyn. Mine osy sóz múnda da basty sebep retinde aityldy. Ol tek keyde «Elimizde energiyagha degen súranys eselep artady» degendey júmsaq variantta atyldy. Al, onyng qanshalyqty ekeni, onyng qanday naqty esepterden qúralghany, onyng elimizding industriyalyq damuymen qanday naqty baylanystary bar ekeni, ol ózin qansha uaqytta aqtaydy, ol qashan iske qosylady, oghan deyin ne isteu kerek, qoghamda oryn alghan «atomofobiyadan» qalay qútylamyz  degendey mәselelerdi naqtylap, týsinikti etip jetkize almady. Sondyqtan, ýkimet tarapynyng osyghan deyin jýrgizgen «Referendumgha dayyndyq» júmysyna oilanbastan ekilik» baghasyn qoigha bolady dep sanaymyz.

Qoldaushylar qatarynda alghashqy bolyp Kazenergy qauymdastyghy AES qúrylysyna qatysty mәlimdeme jasapty. (Ol turaly Azattyq Rýhy habarlady).

1. AES elding energiya qauipsizdigin edәuir nyghaytugha kómektesedi. AES ‑ el damuynyng manyzdy aspektisi. AES ‑ senimdi energiya kózi jәne t.t.

2. Atom energetikasy qazba kózderine tәueldilikti azaytady, atmosferagha ziyandy zattardy azaytady, ekologiyany jaqsartady jәne t.t.

3. Atom energetikasy - búl ghylym men bilimning damuyna yqpal etetin joghary tehnologiyalyq sala jәne t.t..

4. Atom elektr stansiyalary qauipsizdik pen tiyimdilikting halyqaralyq standarttaryna sәikes keletin 3+ buyndy reaktorlarmen jabdyqtalady jәne t.t..

5. Biz uran óndiru boyynsha әlemdik kóshbasshymyz jәne t.t.,

Áriyne, atalghan kompaniyadan basqasha jauap kýtu artyq. Óitkeni, búl kompaniya elimizdegi negizgi energotútynushylar qatarynda. Alayda, olar nege AES iske qosylghangha deyingi aralyqtaghy «energetikalyq damu jobasyn» úsynbaydy? Olar osy aralyqtaghy 15 jyl boyy ne istemek? Ózderining damu strategiyasy joq pa? ...Endeshe, múny «qoldau tek qoldau ýshin» degen pozisiya deuge bolady...

Qytay – kórshige kómekke keluge әzir me? 

Sonymen birge, CNOS kompaniyasynyng Europa boyynsha diyrektory In Shidjun Qytay tarapy Qazaqstangha yadrolyq energetikany damytugha jan-jaqty qoldau kórsetuge dayyn ekenin aitty, dep habarlaydy Azattyq Rýhy.

«Qytayda 57 AES júmys istep túr jәne 47-si qúrylys kezeninde eken. Onymn tanysugha mýmkindik bar. Biz kórshimiz. Óz tәjiriybemizben bólise alamyz. Kómektesuge dayynbyz» depti ol. Áriyne, ol ýshin oghan alghystan basqa sóz joq. Biraq, osy mәseleni taldap týsindiru júmystary jýrmegendikten, búl sózge de halyqty ilandyru qiyn. Oghan qosa, bú jerde jogharydaghy «atomofobiyagha» endi «qytayfobiya» qosylsa – AESke qarsylar sany eselep kóbeii mýmkin.

«QR Energetikalyq qauymdastyq» qoghamdyq birlestigi AES qúrylysyn ne sebepten qoldaydy?

«Qazaqstannyng elektr energetikalyq qauymdastyghy» zandy túlghalar birlestigi de AES qúrylysyn qyzu qoldady.

«Býgin bizding aldymyzda el bolashaghyn aiqyndaytyn tandau túr. Qazaqstanda atom elektr stansiyasyn salu bizding energetikalyq tәuelsizdigimizding bolashaghy, ekonomikalyq túraqtylyq jәne tehnologiyalyq serpilis. Ol – qarqyndy ekonomikalyq ósimdi, azamattardyng әl-auqatyn jaqsartudy qamtamasyz etedi. Bizde urannyng ýlken qory bar. Ol 990 myng tonnany qúraydy. Jyldyq óndiru kólemi 21,1 myng tonna. Endeshe biz bolashaqta atom energiyasyn paydalanatyn derbes derjavagha ainala alamyz.

MAGATE mәlimetteri boyynsha, qazir 31 elde jalpy quaty 373,7 GVt bolatyn 415 atom elektr blogy júmys isteude. On bes elde 61 reaktor salynyp jatyr. Olarda qauipsizdikting joghary dengeyi qamtamasyz etilgen.  Tәuekel az. Biz de osynyng jana buyny III nemese III+ atom elektr stansiyasyn saludy qarastyrudamyz. Qazaqstan ýshin aua rayyna tәuelsiz energiya kózi asa manyzdy.

2024 jyldyng jartysynda biz shamamen 1 mlrd kVt/sagh importtadyq. Búl Resey eksportynyng eksportynyng 50%‑y. Atom energetikasyn damytu – ónerkәsip pen ghylym damunyng kepili. Onda birden 2000 júmys orny ashylady. Onyng 20 payyzy joghary bilimdi mamandar.

Bayqap qarasaq, búl qoldaushy mәlimdemelerding barlyghy derlik AES‑ti qazirgi zamannyng Ilif‑Petrovtyng әigili «12 stul» kitabyndaghy  «Niu Vasukovo» etip kórsetkisi keledi eken.

AES‑ti qoldamaushylar ne deydi?

1. Qazaqstan halqy «AES salu salmau» siyaqty óte kýrdeli tehnologiyalyq jәne njenerlik salmaqty súraqqa jauap beruge dayyn ba?

Joq, qogham oghan dayyn emes. Óitkeni, yadrolyq zertteuler «memlekettik qúpiya» sanatyna jatatyn ghylym salasy bolyp tabylatyndyqtan, arnayy mamandar bolmasa, búl salada halyqtyng tayaz. Endeshe, halyq AES‑ting qanshalyqty qauipti ne qauipsiz ekenin naqty bilmeydi. Oghan qosa, AES salatyn әlemdik elder men kompaniyalardyng qaysysynyng tehnologiyasy eng qauipsiz ekenin halyq taghy da bile bermeydi. Ýshinshiden, Ýkimet «bolashaqtaghy energetikalyq tapshylyqtyn» naqty ýlgisin kórsetken joq. Sondyqtan, elimizding AES qúrylysymen baylanystyru qiyn.

2. Qazaqstan ózining energiya óndirushi tabighy resurstaryn tauysty ma?

Búl súraqqa da Ýkimet tereng taldau jasap, halyqty tanystyrmady. Biyl Germaniya da tabighy týrdegi jasyl energetikada barlyq quattyng 52%-óndiruge qol jetkizgen. Olar: Jel energetikasy, Kýn energetikasy, Teniz energetikasy, Biogaz energetikasy. Endeshe, bizde osy resurstardan (jel, su, kýn, biogaz, qoqys qaldyqtary) alynatyn energetika quaty eseptelmegen. Osyny bilmegen halyq «AES mәselesin» birden «birjaqty dúrys sheshim» dep qabylday almaydy.

3. Qazaqstangha AES salugha qanday elder bәsekeles bolyp otyr?

Áriyne, qazir bizge belgilisi – Resey ghana. Mine, sanksiya jaghdayyndaghy Resey maza bermey otyr. Áriyne, sayasat ózgermeli, al Rosatomprom qanday jaghdayda da óz pozisiyasyn saqtaydy. Degenmen, dәl qazir sayasy faktor algha shyghuda. Ol ýshin halyqty kinalaugha bolmaydy.

4. AES qúrylysyna qajet jabdyqtar men qúraldar Qazaqstanda óndirile me?

Joq, onday óndiris damymay keledi. Shaghyn óndirister ghana bar. Al, mamandandyrylghan iri óndirister bizde joq. Elimizge jogharghy tehnologiyany solar ghana alyp kele alady. Ol joq. Mine búl da halyqty mazasyzdandyrady.

5. Qazaqstanda AES júmysyn qamtamasyz etetin kadrlar dayyn ba?

Osyghan deyin biz AES mamandaryn dayarlau turaly keshendi baghdarlamalardy bayqay almadyq.

Týiin:

Mine, Halyq kýzgi referendumgha osynday «dayyndyqpen», naqtyraq aitsaq – «dayyndyqsyz» bara jatyr... Sondyqtan, referendumnyng nәtiyjesi qanday jaghdayda da tolyghymen shyndyqqa say dep aitugha erte siyaqty. Halyq «iyә» dep jauap bergen kýnning ózinde, bizding biylik tek qana óte quatty AES salatyn Resey kompaniyalarynan bólek, basqa elderding úsynystaryn da qabyldap, kimdi tandau kerektigin halyqpen aqyldasyp sheshedi degen ýmittemiz.

Abai.kz