قازاقستاندا اەس سالۋ تۋرالى رەفەرەندۋم جاقىنداعان سايىن قوعامنىڭ وعان قىزىعۋشىلىعى ارتا تۇسۋدە. استانا قالاسىندا ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى ۇيىمداستىرعان «سوڭعى تالقىلاۋ» بىرجاقتى شەشىمگە كەلە المادى. ول، تىپتەن، ماسەلەنى ودان ءارى كۇردەلىلەندىرىپ، تالقىلاۋدىڭ سوڭىن داۋ‑دامايعا ۇلاستىرىپ جىبەردى. مينيسترلىكتىڭ دايىنداعان سپيكەرلەرى مەن ماماندارى حالىقتىڭ قاراپايىم سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرە الماي، ميكروفوندى ءوشىرىپ، بەلسەندىلەردى پوليتسيامەن سۇيرەپ الەككە سالدى. وسى ارەكەتتى جەلىلەردەن كورگەن قوعامدا سەنىمنەن گورى كۇمان باسىم بولا ءتۇستى...

سونىمەن، «اەس تالقىسى» اياقتالدى. ناتيجەسىندە ‑ ۇكىمەت «بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى» قاۋلىعا قول قويدى. ونىڭ وتەتىن ۋاقىتىن پرەزيدەنت جاريالايدى. مۇمكىن، ول 2‑قىركۇيەك كۇنى پارلامەنتتىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا ءمالىم بولاتىن بولار ‑ ول جاعى بەلگىسىز، ءارى، ونشا ماڭىزدى دا ەمەس...

سونىمەن، جىلعا جۋىق سوزىلعان تالقىلاۋ نەنى كورسەتتى؟ قانداي قايشىلىقتار ورىن الدى؟ قارسى جاقتاردىڭ دەرەكتەرى قانداي؟ رەفەرەندۋم قانداي شەشىم قابىلداۋى مۇمكىن؟ مىنە، وسى سۇراقتار بۇگىندە ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ كوكەيكەستى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر.

قازاقستاندىق «اتوموفوبيا» قالاي پايدا بولدى؟

ماسەلەنىڭ توركىنىنە كەلەر بولساق، بىرىنشىدەن، اتوم تۋرالى جانە وسى توڭىرەكتەگى سۇراقتار بويىنشا بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ، اسىرەسە، مەملەكەتتىڭ اۆتوحتوندى تۇرعىندارى – قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىن «اتوموفوبيا» دەپ اتالاتىن ۇرەي جايلاعان دەۋگە بولادى. ول ‑ كسرو كەزىندە قازاق كسر جەرىنىڭ الىپ اتوم سىناعى الاڭىنا اينالعان ساتتەن باستاپ پايدا بولعان. كەڭەس ۇكىمەتى قازاقستاننىڭ سەمەي وبلىسىنداعى تۇراقتى سىناق الاڭىندا 456 يادرولىق سىنىق جاسادى. ونىڭ جارىلىس قۋاتى 1945 جىلعى حەروسيما جارىلىسىنان 250 ەسە جوعارى بولدى. ەندەشە، مۇنداعى «ساۋلە اۋرۋىنا» ۇشىراۋ قاۋپى دە سونشالىقتى كوپ بولاتىنى زاڭدى. ەكىنشىدەن، قازاقستاندا كسرونىڭ بىرنەشە اسكەري سىناق الاڭدارى بولدى. مىسالى، سارى شاعان – الماتى وبلىسى، جەم(ەمبا) ‑ اقتوبە وبلىسى، 4‑شى اسكەري سىناق الاڭى – باتىس قازاقستان وبلىسى، كاپۋستين يار راكەتالىق سىناق الاڭى جانە بايقوڭىر كوسمودرومى بولدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە تابيعاتقا جانە ادام دەنساۋلىعىنا وراسان زور زيانىن تيگىزدى. اسىرەسە، بايقوڭىردان ۇشقان «گەپتيل ۋىنىڭ» زاردابىنا قارسى بۇكىلحالىقتىق قوزعالىس قۇرۋعا الىپ كەلدى. بۇل، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى پايدا بولعان نەۆادا‑سەمەي ۇلتتىق قوزعالىسىنان كەيىن پايدا بولعان ەكىنشى ءىرى قوزعالىس ەدى. ۇشىنشىدەن، قازاقستان الەمدە ۋران ءوندىرىسى بويىنشا الدىڭعى ورىندا. ەندەشە، بارلىق قازاقستاندىقتار ۋران ءوندىرىسى وشاقتارىنان شىعاتىن قاۋىپ‑قاتەردى جاقسى بىلەدى – ءوز باسىنان وتكەرگەن...  اەس قۇرىلىسىن تالقىلاۋ بارىسىندا ۇكىمەت حالىقتىڭ وسى پسيحولوگيالىق كوڭىل‑كۇيىن نازاردان تىس قالدىردى. ۇكىمەت، كەرىسىنشە، وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، قازىرگى زامانعى اەس سالۋ تەحنولوگياسى مەن ونىڭ قاۋىپتى‑قاۋىپسىزدىگى تۋرالى حالىقپەن اشىق پىكىرالماسۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋى ءتيىس ەدى، ول جاسالمادى. ياعني، ۇكىمەت، ادەتتەگىدەي، رەفەرەندۋم تالاپتارىنا ساي ارەكەتكە بارمادى. سوندىقتان حالىق رەفەرەندۋمعا وسىنداي – «سەنىم مەن كۇمان ارالاسقان»  ەكىۇدايى كۇيمەن بارا جاتىر دەسەك بولادى. ءسويتىپ، ۇكىمەت وكىلدەرى اەس قۇرىلىسىنا قارسىمىز دەگەندەردى «ساۋاتسىزدار»، «پاتريوت ەمەستەر»  دەپ سىناسا، قارسىلاستارى دا ولاردى ايامادى: «اقشا ۇرلانادى»، «بۇل رەسەيدىڭ تاپسىرىسى»، «تابيعاتتى بۇلدىرۋشىلەر» دەگەندەي قاتتى سوزدەر ايتتى. ءوزارا سىي‑قۇرمەت جايىنا قالدى...

ەكى جاق وسىلاي ايتىسىپ جاتقاندا، ولاردىڭ قايسىس دۇرىس، قايسىسى بۇرىس ەكەنىن انىقتاۋدىڭ ءوزى دە قيىنعا اينالادى ەكەن. سوندىقتان، وسىلاردى سارالاي كەلە، «كىم نە دەدى» دەگەن سۇراقتى ءبىز دە قويدىق. ەندى وسىعان جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

اەس قۇرىلىسىن جاقتاۋشىلار نە دەيدى؟ 

ولاردىڭ باستى ارگۋمەنتتەرى، ادەتتەگىدەي جاتتاندى سوزدەردەن قۇرالدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، وسى ماسەلەنى كوتەرگەندە رەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ «قازاقستان جاقىن بولاشاقتا ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىققا تاپ بولادى» دەپ ايتقان بولاتىن. مىنە وسى ءسوز مۇندا دا باستى سەبەپ رەتىندە ايتىلدى. ول تەك كەيدە «ەلىمىزدە ەنەرگياعا دەگەن سۇرانىس ەسەلەپ ارتادى» دەگەندەي جۇمساق ۆاريانتتا اتىلدى. ال، ونىڭ قانشالىقتى ەكەنى، ونىڭ قانداي ناقتى ەسەپتەردەن قۇرالعانى، ونىڭ ەلىمىزدىڭ يندۋستريالىق دامۋىمەن قانداي ناقتى بايلانىستارى بار ەكەنى، ول ءوزىن قانشا ۋاقىتتا اقتايدى، ول قاشان ىسكە قوسىلادى، وعان دەيىن نە ىستەۋ كەرەك، قوعامدا ورىن العان «اتوموفوبيادان» قالاي قۇتىلامىز  دەگەندەي ماسەلەلەردى ناقتىلاپ، تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزە المادى. سوندىقتان، ۇكىمەت تاراپىنىڭ وسىعان دەيىن جۇرگىزگەن «رەفەرەندۋمعا دايىندىق» جۇمىسىنا ويلانباستان ەكىلىك» باعاسىن قويۋعا بولادى دەپ سانايمىز.

قولداۋشىلار قاتارىندا العاشقى بولىپ Kazenergy قاۋىمداستىعى اەس قۇرىلىسىنا قاتىستى مالىمدەمە جاساپتى. (ول تۋرالى Azattyq Rýhy حابارلادى).

1. اەس ەلدىڭ ەنەرگيا قاۋىپسىزدىگىن ەداۋىر نىعايتۋعا كومەكتەسەدى. اەس ‑ ەل دامۋىنىڭ ماڭىزدى اسپەكتىسى. اەس ‑ سەنىمدى ەنەرگيا كوزى جانە ت.ت.

2. اتوم ەنەرگەتيكاسى قازبا كوزدەرىنە تاۋەلدىلىكتى ازايتادى، اتموسفەراعا زياندى زاتتاردى ازايتادى، ەكولوگيانى جاقسارتادى جانە ت.ت.

3. اتوم ەنەرگەتيكاسى - بۇل عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىن جوعارى تەحنولوگيالىق سالا جانە ت.ت..

4. اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى قاۋىپسىزدىك پەن تيىمدىلىكتىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارىنا سايكەس كەلەتىن 3+ بۋىندى رەاكتورلارمەن جابدىقتالادى جانە ت.ت..

5. ءبىز ۋران ءوندىرۋ بويىنشا الەمدىك كوشباسشىمىز جانە ت.ت.،

ارينە، اتالعان كومپانيادان باسقاشا جاۋاپ كۇتۋ ارتىق. ويتكەنى، بۇل كومپانيا ەلىمىزدەگى نەگىزگى ەنەرگوتۇتىنۋشىلار قاتارىندا. الايدا، ولار نەگە اەس ىسكە قوسىلعانعا دەيىنگى ارالىقتاعى «ەنەرگەتيكالىق دامۋ جوباسىن» ۇسىنبايدى؟ ولار وسى ارالىقتاعى 15 جىل بويى نە ىستەمەك؟ وزدەرىنىڭ دامۋ ستراتەگياسى جوق پا؟ ...ەندەشە، مۇنى «قولداۋ تەك قولداۋ ءۇشىن» دەگەن پوزيتسيا دەۋگە بولادى...

قىتاي – كورشىگە كومەككە كەلۋگە ءازىر مە؟ 

سونىمەن بىرگە، CNOS كومپانياسىنىڭ ەۋروپا بويىنشا ديرەكتورى ين شيدجۋن قىتاي تاراپى قازاقستانعا يادرولىق ەنەرگەتيكانى دامىتۋعا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن ايتتى، دەپ حابارلايدى Azattyq Rýhy.

«قىتايدا 57 اەس جۇمىس ىستەپ تۇر جانە 47-ءسى قۇرىلىس كەزەڭىندە ەكەن. ونىمن تانىسۋعا مۇمكىندىك بار. ءبىز كورشىمىز. ءوز تاجىريبەمىزبەن بولىسە الامىز. كومەكتەسۋگە دايىنبىز» دەپتى ول. ارينە، ول ءۇشىن وعان العىستان باسقا ءسوز جوق. بىراق، وسى ماسەلەنى تالداپ ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرمەگەندىكتەن، بۇل سوزگە دە حالىقتى يلاندىرۋ قيىن. وعان قوسا، بۇ جەردە جوعارىداعى «اتوموفوبياعا» ەندى «قىتايفوبيا» قوسىلسا – اەسكە قارسىلار سانى ەسەلەپ كوبەيۋى مۇمكىن.

«قر ەنەرگەتيكالىق قاۋىمداستىق» قوعامدىق بىرلەستىگى اەس قۇرىلىسىن نە سەبەپتەن قولدايدى؟

«قازاقستاننىڭ ەلەكتر ەنەرگەتيكالىق قاۋىمداستىعى» زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگى دە اەس قۇرىلىسىن قىزۋ قولدادى.

«بۇگىن ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەل بولاشاعىن ايقىندايتىن تاڭداۋ تۇر. قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ءبىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بولاشاعى، ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق جانە تەحنولوگيالىق سەرپىلىس. ول – قارقىندى ەكونوميكالىق ءوسىمدى، ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋدى قامتاماسىز ەتەدى. بىزدە ۋراننىڭ ۇلكەن قورى بار. ول 990 مىڭ توننانى قۇرايدى. جىلدىق ءوندىرۋ كولەمى 21,1 مىڭ توننا. ەندەشە ءبىز بولاشاقتا اتوم ەنەرگياسىن پايدالاناتىن دەربەس دەرجاۆاعا اينالا الامىز.

ماگاتە مالىمەتتەرى بويىنشا، قازىر 31 ەلدە جالپى قۋاتى 373,7 گۆت بولاتىن 415 اتوم ەلەكتر بلوگى جۇمىس ىستەۋدە. ون بەس ەلدە 61 رەاكتور سالىنىپ جاتىر. ولاردا قاۋىپسىزدىكتىڭ جوعارى دەڭگەيى قامتاماسىز ەتىلگەن.  تاۋەكەل از. ءبىز دە وسىنىڭ جاڭا بۋىنى III نەمەسە III+ اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋدى قاراستىرۋدامىز. قازاقستان ءۇشىن اۋا رايىنا تاۋەلسىز ەنەرگيا كوزى اسا ماڭىزدى.

2024 جىلدىڭ جارتىسىندا ءبىز شامامەن 1 ملرد كۆت/ساع يمپورتتادىق. بۇل رەسەي ەكسپورتىنىڭ ەكسپورتىنىڭ 50%‑ى. اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ – ونەركاسىپ پەن عىلىم دامۋنىڭ كەپىلى. وندا بىردەن 2000 جۇمىس ورنى اشىلادى. ونىڭ 20 پايىزى جوعارى ءبىلىمدى ماماندار.

بايقاپ قاراساق، بۇل قولداۋشى مالىمدەمەلەردىڭ بارلىعى دەرلىك اەس‑تى قازىرگى زاماننىڭ يلف‑پەتروۆتىڭ ايگىلى «12 ستۋل» كىتابىنداعى  «نيۋ ۆاسيۋكوۆو» ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى ەكەن.

اەس‑تى قولداماۋشىلار نە دەيدى؟

1. قازاقستان حالقى «اەس سالۋ سالماۋ» سياقتى وتە كۇردەلى تەحنولوگيالىق جانە نجەنەرلىك سالماقتى سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە دايىن با؟

جوق، قوعام وعان دايىن ەمەس. ويتكەنى، يادرولىق زەرتتەۋلەر «مەملەكەتتىك قۇپيا» ساناتىنا جاتاتىن عىلىم سالاسى بولىپ تابىلاتىندىقتان، ارنايى ماماندار بولماسا، بۇل سالادا حالىقتىڭ تاياز. ەندەشە، حالىق اەس‑تىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى نە قاۋىپسىز ەكەنىن ناقتى بىلمەيدى. وعان قوسا، اەس سالاتىن الەمدىك ەلدەر مەن كومپانيالاردىڭ قايسىسىنىڭ تەحنولوگياسى ەڭ قاۋىپسىز ەكەنىن حالىق تاعى دا بىلە بەرمەيدى. ۇشىنشىدەن، ۇكىمەت «بولاشاقتاعى ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىقتىڭ» ناقتى ۇلگىسىن كورسەتكەن جوق. سوندىقتان، ەلىمىزدىڭ اەس قۇرىلىسىمەن بايلانىستىرۋ قيىن.

2. قازاقستان ءوزىنىڭ ەنەرگيا ءوندىرۋشى تابيعي رەسۋرستارىن تاۋىستى ما؟

بۇل سۇراققا دا ۇكىمەت تەرەڭ تالداۋ جاساپ، حالىقتى تانىستىرمادى. بيىل گەرمانيا دا تابيعي تۇردەگى جاسىل ەنەرگەتيكادا بارلىق قۋاتتىڭ 52%-وندىرۋگە قول جەتكىزگەن. ولار: جەل ەنەرگەتيكاسى، كۇن ەنەرگەتيكاسى، تەڭىز ەنەرگەتيكاسى، بيوگاز ەنەرگەتيكاسى. ەندەشە، بىزدە وسى رەسۋرستاردان (جەل، سۋ، كۇن، بيوگاز، قوقىس قالدىقتارى) الىناتىن ەنەرگەتيكا قۋاتى ەسەپتەلمەگەن. وسىنى بىلمەگەن حالىق «اەس ماسەلەسىن» بىردەن «بىرجاقتى دۇرىس شەشىم» دەپ قابىلداي المايدى.

3. قازاقستانعا اەس سالۋعا قانداي ەلدەر باسەكەلەس بولىپ وتىر؟

ارينە، قازىر بىزگە بەلگىلىسى – رەسەي عانا. مىنە، سانكتسيا جاعدايىنداعى رەسەي مازا بەرمەي وتىر. ارينە، ساياسات وزگەرمەلى، ال روساتومپروم قانداي جاعدايدا دا ءوز پوزيتسياسىن ساقتايدى. دەگەنمەن، ءدال قازىر ساياسي فاكتور العا شىعۋدا. ول ءۇشىن حالىقتى كىنالاۋعا بولمايدى.

4. اەس قۇرىلىسىنا قاجەت جابدىقتار مەن قۇرالدار قازاقستاندا وندىرىلە مە؟

جوق، ونداي ءوندىرىس دامىماي كەلەدى. شاعىن وندىرىستەر عانا بار. ال، مامانداندىرىلعان ءىرى وندىرىستەر بىزدە جوق. ەلىمىزگە جوعارعى تەحنولوگيانى سولار عانا الىپ كەلە الادى. ول جوق. مىنە بۇل دا حالىقتى مازاسىزداندىرادى.

5. قازاقستاندا اەس جۇمىسىن قامتاماسىز ەتەتىن كادرلار دايىن با؟

وسىعان دەيىن ءبىز اەس ماماندارىن دايارلاۋ تۋرالى كەشەندى باعدارلامالاردى بايقاي المادىق.

ءتۇيىن:

مىنە، حالىق كۇزگى رەفەرەندۋمعا وسىنداي «دايىندىقپەن»، ناقتىراق ايتساق – «دايىندىقسىز» بارا جاتىر... سوندىقتان، رەفەرەندۋمنىڭ ناتيجەسى قانداي جاعدايدا دا تولىعىمەن شىندىققا ساي دەپ ايتۋعا ەرتە سياقتى. حالىق «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەن كۇننىڭ وزىندە، ءبىزدىڭ بيلىك تەك قانا وتە قۋاتتى اەس سالاتىن رەسەي كومپانيالارىنان بولەك، باسقا ەلدەردىڭ ۇسىنىستارىن دا قابىلداپ، كىمدى تاڭداۋ كەرەكتىگىن حالىقپەن اقىلداسىپ شەشەدى دەگەن ۇمىتتەمىز.

Abai.kz