Biz atalghan maqalada sóz etkeli otyrghan «Qúqyqtyq sayasat problemasy» óte kýrdeli jәne kóp qyrly fenomendi bildiredi. Qazaq qoghamynyng sanaly mýshesinen ózine múqiyat nazar audarudy hәm zerdeleudi talap etedi.

Sondyqtan da, últtyq ghalymdarymyzdyn, juranalisterimizding aldynda manyzdy әleumettik-qúqyqtyq problemalardy sheshuge yqpal etetin qúqyqtyq sayasat pen teoriyalyq jalpylaudyng jana qúbylystary men prosesterin jan-jaqty zertteu men búqaragha jan-jaqty tanyta bilu mindetteri túr.

Qazirgi qazaq qoghamynda qúqyqtyq sayasat demokratiyalyq qúqyqtyq memleket qúru jolynda memleketting strategiyalyq sayasatyna engizilip otyrghan jayy bar. Aldaghy ótken tarihymyzgha kóz jiber bolsaq, tap osy salada qabyldanghan «Qazaqstan Respublikasynyng 2010 jyldan 2020 jylgha deyingi kezenge arnalghan qúqyqtyq sayasat tújyrymdamasy» aiqyn dәlel bolyp tabylady. Onda: «Eldegi zandylyq rejiymin jәne qúqyqtyq jýiening túraqtylyghyn, sonday-aq qoldanystaghy Konstitusiya shenberinde últtyq qúqyqtyng ýdemeli damuyn qamtamasyz etetin jýieli sharalar qajet.

Qúqyqtyq sayasatqa keshendi kózqaras memleketting jalpy damu strategiyasy konteksinde býkil normativtik-qúqyqtyq bazany janghyrtugha, onyng ishinde azamattardyng qúqyqtary men bostandyqtaryn, qogham men memleketting mýddelerin qorghaudy qamtamasyz etetin nәtiyjelilik, ashyqtyq jәne esep beru qaghidattarynda memlekettik basqarudyng sapaly jana modelin qúrugha mýmkindik beredi». Qazaqstan Respublikasy qúqyqtyq sayasatynyng mәni turaly qazirgi zamanghy mәsele - búl sayasattyng osy týri qanday әleumettik-sayasy qúbylystar qataryna jatatyny turaly mәsele. Sayasat pen qúqyq barlyq uaqytta bir-birimen tyghyz baylanysta bolghandyqtan, osy ózara is-qimyldyng nәtiyjesinde qúqyqtyq sayasat termiyni payda boldy jәne ol qazir zang ghylymynda jii kezdesedi hәm qoldanylady.

Qúqyqtyq sayasat dep sayasat pen qúqyqtyng birligine negizdelgen, strategiyalyq jәne taktikalyq sipattaghy tújyrymdamalyq resimdelgen sayasiy-qúqyqtyq iydeyalar, yaghny qoghamnyng damu baghyttaryn aiqyndaytyn, zandylyq pen qúqyqtyq tәrtipti nyghaytatyn, qogham men túlghanyng qúqyqtyq memlekettiligi men joghary qúqyqtyq mәdeniyetin qalyptastyratyn doktrina iydeyalary týsiniledi. Sayasiy-qúqyqtyq memlekettik ózin-ózi aiqyndau túrghysynan Qazaqstannyng postkenestik damuynyng negizgi mazmúny Kenester Respublikasynan preziydenttik respublikagha deyingi evolusiyalyq joldan ótui boldy. Preziydent instituty ózining tarihy damu ólshemderi boyynsha qazirgi zamanghy instituttardyng biri retinde әrdayym qúqyqtanushy ghalymdardyng jiti nazarynda alynyp keledi. Qazaqstan preziydentining janartylghan qúqyqtyq jýiesindegi normativtik aktilerin zertteu de ózekti bolyp tabylady. Zertteushilerding osy institutqa múqiyat nazar audaruy negizinen óz qyzmetining basynan bastap Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti ózining qúqyq shygharmashylyq ókilettikterin belsendi әri shygharmashylyq týrde paydalana bastauymen aiqyndalady. Olargha zang kýshi bar normativtik jarlyqtardyng edәuir sany qabyldanady, referendumdar ótkizu, jyl sayynghy Joldaular shygharu. Alayda preziydent qyzmetining búl baghyty zang ghylymynda búryn qarastyrylmaghan, preziydentting normativtik Jarlyqtaryn shygharu problemalary boyynsha jan-jaqty teoriyalyq jәne әdisnamalyq zertteuler onshalyqty jýrgizilgen joq.

Qúqyqtyq sayasattyng mәni qoghamdyq-sayasi, qúqyqtyq qatynastardyng tiypimen jәne jalpy mәdeniyetpen aiqyndalatyny belgili. Qúqyqtyq sayasat jeke adamnyn, memleket pen qoghamnyng ózara is-qimylynyng qajettiligine negizdelgen eldi damytudyng tetigi bolyp tabylady. Osyghan baylanysty qúqyqtyq sayasatty zerdeleu Qazaqstan Respublikasy ýshin de basym bolyp tabylatynyn atap ótken jón.

Qúqyqtyq sayasattyng joghary tiyimdiligine qol jetkizu memlekettin, qazirgi zamanghy zang ghylymy men praktikasynyng manyzdy mindetine ainaluda. Qúqyqtyq sayasatty qalyptastyru men iske asyruda manyzdy ról qúqyq shygharushylyq (QR Parlamenti) jәne qúqyq qoldanu (sot, prokuratura, polisiya jәne t.b.) organdaryna beriledi. Olar aqparattyq nasihat, halyqtyng qúqyqtyq sanasyn arttyru, nanym-senimdilik jәne mәjbýrleu arqyly olardy shyndyqqa ainaldyrugha qol jetkizedi.

Qúqyq qorghau jәne qúqyq qorghau sayasaty tútastay alghanda qúqyqtyq sayasattyng týrleri bolyp tabylady, Qazaqstanda qúqyqtyq memleketting qalyptasu qajettilikterine jauap beretin jalpygha birdey qúqyqtyq ómirding ózara baylanysty qúramdas bólikteri bolyp tabylady. Qúqyqtyq sayasattyng osy týrleri túraqty ózara baylanysta bolady. Memleketting qúqyq qorghau sayasaty konstitusiyalyq qúrylysty jәne qoghamnyng basqa da ómirlik manyzdy mýddeleri men qúndylyqtaryn qorghau ýshin tiyisti jaghdaylar men alghysharttar jasaugha arnalghan. Qoghamnyng qúqyq qorghau sayasatynyng basty mindeti manyzdy konstitusiyalyq qúndylyqtardy pәrmendi iske asyru jәne qorghau ýshin tiyisti sayasiy-qúqyqtyq jәne úiymdyq-basqarushylyq jaghdaylar, tetikter jasau bolyp tabylady. Qúqyq qorghau sayasaty qúqyq qorghau jýiesin qúrugha, al qúqyq qorghau sayasaty - pәrmendi qúqyq qorghau jýiesin qúrugha negizdeledi. Qúqyqtyq sayasat mindetterine sәikes memleket azamattardyng qúqyqtyq sauattylyghy men qúqyqtyq sanasyn arttyru ýshin jaghday jasap, olardyng qúqyqtaryn, zanmen qorghalatyn mýddelerin jýzege asyru men qorghaudyng tәsilderi men shekteri turaly habardarlyqty qamtamasyz etedi.
Qazaqstanda qúqyqtyq mәdeniyetti arttyru jónindegi memlekettik sayasat tújyrymdamasy azamattardyng qúqyqtyq sauattylyghy men qúqyqtyq sanasyn iske asyrugha, halyqtyng qúqyqtyq mәdeniyetining joghary dengeyin qalyptastyrugha, zandy, qúqyqtyq tәrtipti jәne sotty qúrmetteuge, әleumettik minez-qúlyqtyng ong ýlgisine, sonday-aq qúqyqtyq nigilizmdi joigha baghyttalghan. Qúqyqtyq memleketting bastauyn nyghaytu, azamattyq qoghamdy qalyptastyru jәne azamattardyng konstitusiyalyq qúqyqtary men bostandyqtaryn iske asyru olardyng qúqyqtyq mәdeniyetining jay-kýiimen, qúqyqtyq sanasynyng dengeyimen tikeley baylanysty. Tiyisinshe, azamattardy qúqyqtyq oqytu jәne qúqyqtyq tәrbiyeleu qúqyqtyq aghartu jýiesining barlyq qatysushylarynyng júmysyndaghy basym baghyttardyng biri boluy tiyis.
Azamattardyng bilikti zang kómegin alugha konstitusiyalyq qúqyghyn iske asyruy sot tóreligine qol jetkizuding sharty jәne kepili bolyp tabylady. Búl qúqyqty iske asyru tetikteri jetildirudi qajet etedi, al qylmystyq prosesting belsendi qatysushysy retinde advokattyng is jýrgizu qúqyqtary iske asyrudyng tiyimdi qúqyqtyq tetikterin talap etedi.

Qúqyqtyq qogham әdil sot isin jýrgizu qaghidattaryna baylanysty mindettemelerdi, sonday-aq qúqyqtyq qorghaudyng tiyimdi qúraldaryna qúqyq, qúqyq ýstemdigi, erikti qamaudan nemese ústaudan bas tartu, azaptaulargha tyiym salu jәne sot jýiesining tәuelsizdigi salasyndaghy mindettemelerdi saqtauda negizgi bolyp tabylady.

Qazirgi uaqytta jaqsy qorghaushygha shynymen de qajet eng bastysy - búl aiyptaugha qarsy shyghyp, kliyentting mýddesin obektivti týrde bildiru ýshin batyl jәne kýshti azamattyq ústanym. Ayyptau tarapymen qarym-qatynas jasaudan basqa, advokat sudiyalardyng is-әreketterin de baqylaugha tiyis. Sotta qabyldanghan minez-qúlyq standarttaryn qúrmettey otyryp, advokat, degenmen, sudiyanyng is-qimylyn baqylaugha jәne eger sudiya qate jiberse, joghary túrghan satydaghy sotqa apellyasiyalyq shaghym beruge mindetti. Keyde advokat týrme әkimshiligining әreketine, mysaly, azaptau turaly isterge dau aituy kerek. Demokratiyalyq qoghamda advokattardyng róli tek jekelegen kliyentterding mýddelerin qorghauda ghana emes.

Qazaqstan Respublikasynda jýrgizilip jatqan demokratiyalyq qayta qúrular memlekettik biylikti úiymdastyrudyng jana modelin izdestiru qajettigine bastap әkeldi. Múnday modeliding negizi qazirgi әlemde jalpy tanylghan biylikti bólu qaghidaty, sonday-aq elde preziydenttik biylik institutyn engizu boldy. Qúqyqtyq jýie qazirgi jaghdayda erekshe qoghamdyq jýie retinde qalyptasady, qúqyqtyq qúbylystar qoghamnyng sayasy úiymynan shygharylady.

Qúqyqtyq jýie ruhaniy-mәdeni, әleumettik-ekonomikalyq, memlekettik-sayasy basqa faktorlarmen qatar jәne ózara is-qimyl jasay otyryp, qoghamdyq damudyng derbes jәne ózin-ózi qamtamasyz etetin, aldyn ala jәne qosymsha, joghary manyzdy jәne tiyimdi faktory retinde kórinedi.

Qazir teoriyada jәne praktikada aluan týrli qúqyqtyq qúbylystardy jýieleuge, ýilestiruge jәne birizdendiruge úmtylu jandanuda. Búl rette, eng aldymen, qúqyqtyng jýielik sipattamalary - mәdeny jәne órkeniyettik, substansiyalyq jәne funksionaldyq, jalpyadamzattyq jәne formasiyalyq, әleumettik-qúrylymdyq (últtyq, toptyq, derbes-paraqtyq, synyptyq, demografiyalyq jәne t.b.). TMD elderinde belgili sebepterge baylanysty tabighy jәne ong qúqyq, jeke jәne kópshilik qúqyq, qúqyq jәne zang siyaqty tektik qúqyqtyq birlestikterge qyzyghushylyq artqan. Olargha qúqyq pen zandardyng materialdyq jәne formalidy (is jýrgizu) salalary, qúqyqtyng gumanitarlyq (әleumettik) jәne kolliziyalyq kishi jýieleri siyaqty qúqyqtyq birlestikter qosylady. Institusionaldyq jýieleu ghalymdar men jurnalister ýshin aitarlyqtay qyzyghushylyq tudyra bastady. Nәtiyjesi ghylymy zertteuler men BAQ betterinde kórinis tabuda.

Qúqyqtyq sala, qúqyqtyq ómir, qoghamnyng qúqyqtyq qúrylymy, qúqyqtyq qúbylystar men qatynastar, qúqyq jәne zannama jýieleri, qúqyqtyq rejiym, qúqyqtylyq rejiymi, sot-qúqyqtyq jýie, adam qúqyqtary; qúqyqtyq fenomender, faktorlar, jaghdaylar, qúraldar, tetikter jәne t.b. Eger qúqyq qoghamdyq qyzmet etu men damu ýshin onyng orasan zor manyzdylyghyna kýmәn tudyrmasa, onda onyng orny men róli túrghysynan alghanda qúqyqtyng jýieliligi bizding qoghamymyzdaghy qúqyq jәne zang shygharu tәjiriybesinde, qúqyq qoldanuda jetkiliksiz jәne jetkiliksiz eskeriledi.

Qúqyq jýiesi - qúqyqtyq jýiening basty jýie qúraushy elementterining biri. Ol obektivti sipatqa iye, óitkeni ol qoghamdyq qatynastardyng naqty jýiesin kórsetedi jәne adamdardyng subektivtik qalauy boyynsha qúryla almaydy. Tarihiy-mәdeny erekshelikteri bar últtyq qúqyqtyq jýie últtyq qúqyq jýiesining dәl sonday ólshemderin aiqyndaydy. Qúqyq jýiesi zannama jýiesin qúru men damytudy aiqyndaytyn asa manyzdy faktorlardyng biri retinde әreket etedi.

Sonymen birge, sayasy úiym retinde memleketke әrqashan belgili bir dәrejede iyelikten aiyru sipaty tәn. Sondyqtan qúqyqtyng biylikten basymdyghy qajet, kóbinese qúqyqqa jatpaytyn әreketterge úmtylady. Qúqyqtyq memleket tújyrymdamasynyng negizgi erejeleri azamattyq qoghamnyng ýstemdik ýstemdigin, memleketting azamattyq qoghamdy baqylaugha baghynuyn, qúqyq sayasatqa jәne zangha, zannyng әkimshilik aktige qaraghanda basymdyghyn qamtidy. IYdealynda qúqyqtyq memleket - búl sayasy emes memleket nemese zang shenberindegi sayasy qyzmet bolyp tabylady.

Sóz sonynda aitpaghymyz, qúqyqtyq memleket birynghay qúqyqtyq jýiede jeke jәne jariya qúqyqty barynsha jaqyndastyrugha yqpal etuge tiyis. Memlekettilik pen jariya qúqyqtyng negativteri basqa faktorlardyng ishinde jәne qúqyqtyq tetikter men qúraldardyng jýieli júmys isteui kezinde barynsha azaytyluy mýmkin. Jariya qúqyqpen qamtylatyn qúqyqtyq qatynastardyng qoldanylu ayasyna jeke bastamalardyng enui - olardyng birlesip qalyptasuy, júmys isteui jәne damuy kezinde azamattyq qoghammen ózara is-qimylynan tuyndaytyn qazirgi zamanghy qúqyqtyq jýiedegi ýrdisterding biri ekendigi qazaq qoghamynda keninen tanyla bastady.

Abai.kz