Біз аталған мақалада сөз еткелі отырған «Құқықтық саясат проблемасы» өте күрделі және көп қырлы феноменді білдіреді. Қазақ қоғамының саналы мүшесінен өзіне мұқият назар аударуды һәм зерделеуді талап етеді.

Сондықтан да, ұлттық ғалымдарымыздың, жураналистеріміздің алдында маңызды әлеуметтік-құқықтық проблемаларды шешуге ықпал ететін құқықтық саясат пен теориялық жалпылаудың жаңа құбылыстары мен процестерін жан-жақты зерттеу мен бұқараға жан-жақты таныта білу міндеттері тұр.

Қазiргi қазақ қоғамында құқықтық саясат демократиялық құқықтық мемлекет құру жолында мемлекеттiң стратегиялық саясатына енгiзiліп отырған жайы бар. Алдағы өткен тарихымызға көз жібер болсақ, тап осы салада қабылданған «Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы» айқын дәлел болып табылады. Онда: «Елдегі заңдылық режимін және құқықтық жүйенің тұрақтылығын, сондай-ақ қолданыстағы Конституция шеңберінде ұлттық құқықтың үдемелі дамуын қамтамасыз ететін жүйелі шаралар қажет.

Құқықтық саясатқа кешендi көзқарас мемлекеттiң жалпы даму стратегиясы контексiнде бүкiл нормативтiк-құқықтық базаны жаңғыртуға, оның iшiнде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғам мен мемлекеттiң мүдделерiн қорғауды қамтамасыз ететiн нәтижелiлiк, ашықтық және есеп беру қағидаттарында мемлекеттiк басқарудың сапалы жаңа моделiн құруға мүмкiндiк бередi». Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының мәні туралы қазіргі заманғы мәселе - бұл саясаттың осы түрі қандай әлеуметтік-саяси құбылыстар қатарына жататыны туралы мәселе. Саясат пен құқық барлық уақытта бір-бірімен тығыз байланыста болғандықтан, осы өзара іс-қимылдың нәтижесінде құқықтық саясат термині пайда болды және ол қазір заң ғылымында жиі кездеседі һәм қолданылады.

Құқықтық саясат деп саясат пен құқықтың бiрлiгiне негiзделген, стратегиялық және тактикалық сипаттағы тұжырымдамалық ресiмделген саяси-құқықтық идеялар, яғни қоғамның даму бағыттарын айқындайтын, заңдылық пен құқықтық тәртiптi нығайтатын, қоғам мен тұлғаның құқықтық мемлекеттiлiгi мен жоғары құқықтық мәдениетiн қалыптастыратын доктрина идеялары түсiнiледi. Саяси-құқықтық мемлекеттік өзін-өзі айқындау тұрғысынан Қазақстанның посткеңестік дамуының негізгі мазмұны Кеңестер Республикасынан президенттік республикаға дейінгі эволюциялық жолдан өтуі болды. Президент институты өзінің тарихи даму өлшемдері бойынша қазіргі заманғы институттардың бірі ретінде әрдайым құқықтанушы ғалымдардың жіті назарында алынып келеді. Қазақстан президентінің жаңартылған құқықтық жүйесіндегі нормативтік актілерін зерттеу де өзекті болып табылады. Зерттеушiлердiң осы институтқа мұқият назар аударуы негiзiнен өз қызметiнiң басынан бастап Қазақстан Республикасының Президентi өзiнiң құқық шығармашылық өкiлеттiктерiн белсендi әрi шығармашылық түрде пайдалана бастауымен айқындалады. Оларға заң күшi бар нормативтiк жарлықтардың едәуiр саны қабылданады, референдумдар өткiзу, жыл сайынғы Жолдаулар шығару. Алайда президент қызметінің бұл бағыты заң ғылымында бұрын қарастырылмаған, президенттің нормативтік Жарлықтарын шығару проблемалары бойынша жан-жақты теориялық және әдіснамалық зерттеулер оншалықты жүргізілген жоқ.

Құқықтық саясаттың мәні қоғамдық-саяси, құқықтық қатынастардың типімен және жалпы мәдениетпен айқындалатыны белгілі. Құқықтық саясат жеке адамның, мемлекет пен қоғамның өзара iс-қимылының қажеттiлiгiне негiзделген елдi дамытудың тетiгi болып табылады. Осыған байланысты құқықтық саясатты зерделеу Қазақстан Республикасы үшін де басым болып табылатынын атап өткен жөн.

Құқықтық саясаттың жоғары тиімділігіне қол жеткізу мемлекеттің, қазіргі заманғы заң ғылымы мен практикасының маңызды міндетіне айналуда. Құқықтық саясатты қалыптастыру мен іске асыруда маңызды рөл құқық шығарушылық (ҚР Парламенті) және құқық қолдану (сот, прокуратура, полиция және т.б.) органдарына беріледі. Олар ақпараттық насихат, халықтың құқықтық санасын арттыру, наным-сенімділік және мәжбүрлеу арқылы оларды шындыққа айналдыруға қол жеткізеді.

Құқық қорғау және құқық қорғау саясаты тұтастай алғанда құқықтық саясаттың түрлерi болып табылады, Қазақстанда құқықтық мемлекеттiң қалыптасу қажеттiлiктерiне жауап беретiн жалпыға бiрдей құқықтық өмiрдiң өзара байланысты құрамдас бөлiктерi болып табылады. Құқықтық саясаттың осы түрлерi тұрақты өзара байланыста болады. Мемлекеттің құқық қорғау саясаты конституциялық құрылысты және қоғамның басқа да өмірлік маңызды мүдделері мен құндылықтарын қорғау үшін тиісті жағдайлар мен алғышарттар жасауға арналған. Қоғамның құқық қорғау саясатының басты мiндетi маңызды конституциялық құндылықтарды пәрмендi iске асыру және қорғау үшiн тиiстi саяси-құқықтық және ұйымдық-басқарушылық жағдайлар, тетiктер жасау болып табылады. Құқық қорғау саясаты құқық қорғау жүйесін құруға, ал құқық қорғау саясаты - пәрменді құқық қорғау жүйесін құруға негізделеді. Құқықтық саясат мiндеттерiне сәйкес мемлекет азаматтардың құқықтық сауаттылығы мен құқықтық санасын арттыру үшiн жағдай жасап, олардың құқықтарын, заңмен қорғалатын мүдделерiн жүзеге асыру мен қорғаудың тәсiлдерi мен шектерi туралы хабардарлықты қамтамасыз етедi.
Қазақстанда құқықтық мәдениетті арттыру жөніндегі мемлекеттік саясат тұжырымдамасы азаматтардың құқықтық сауаттылығы мен құқықтық санасын іске асыруға, халықтың құқықтық мәдениетінің жоғары деңгейін қалыптастыруға, заңды, құқықтық тәртіпті және сотты құрметтеуге, әлеуметтік мінез-құлықтың оң үлгісіне, сондай-ақ құқықтық нигилизмді жоюға бағытталған. Құқықтық мемлекеттiң бастауын нығайту, азаматтық қоғамды қалыптастыру және азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын iске асыру олардың құқықтық мәдениетiнiң жай-күйiмен, құқықтық санасының деңгейiмен тiкелей байланысты. Тиісінше, азаматтарды құқықтық оқыту және құқықтық тәрбиелеу құқықтық ағарту жүйесінің барлық қатысушыларының жұмысындағы басым бағыттардың бірі болуы тиіс.
Азаматтардың білікті заң көмегін алуға конституциялық құқығын іске асыруы сот төрелігіне қол жеткізудің шарты және кепілі болып табылады. Бұл құқықты iске асыру тетiктерi жетiлдiрудi қажет етедi, ал қылмыстық процестiң белсендi қатысушысы ретiнде адвокаттың iс жүргiзу құқықтары iске асырудың тиiмдi құқықтық тетiктерiн талап етедi.

Құқықтық қоғам әділ сот ісін жүргізу қағидаттарына байланысты міндеттемелерді, сондай-ақ құқықтық қорғаудың тиімді құралдарына құқық, құқық үстемдігі, ерікті қамаудан немесе ұстаудан бас тарту, азаптауларға тыйым салу және сот жүйесінің тәуелсіздігі саласындағы міндеттемелерді сақтауда негізгі болып табылады.

Қазіргі уақытта жақсы қорғаушыға шынымен де қажет ең бастысы - бұл айыптауға қарсы шығып, клиенттің мүддесін объективті түрде білдіру үшін батыл және күшті азаматтық ұстаным. Айыптау тарапымен қарым-қатынас жасаудан басқа, адвокат судьялардың іс-әрекеттерін де бақылауға тиіс. Сотта қабылданған мінез-құлық стандарттарын құрметтей отырып, адвокат, дегенмен, судьяның іс-қимылын бақылауға және егер судья қате жіберсе, жоғары тұрған сатыдағы сотқа апелляциялық шағым беруге міндетті. Кейде адвокат түрме әкімшілігінің әрекетіне, мысалы, азаптау туралы істерге дау айтуы керек. Демократиялық қоғамда адвокаттардың рөлі тек жекелеген клиенттердің мүдделерін қорғауда ғана емес.

Қазақстан Республикасында жүргiзiлiп жатқан демократиялық қайта құрулар мемлекеттiк билiктi ұйымдастырудың жаңа моделiн iздестiру қажеттiгiне бастап әкелді. Мұндай модельдің негізі қазіргі әлемде жалпы танылған билікті бөлу қағидаты, сондай-ақ елде президенттік билік институтын енгізу болды. Құқықтық жүйе қазіргі жағдайда ерекше қоғамдық жүйе ретінде қалыптасады, құқықтық құбылыстар қоғамның саяси ұйымынан шығарылады.

Құқықтық жүйе рухани-мәдени, әлеуметтік-экономикалық, мемлекеттік-саяси басқа факторлармен қатар және өзара іс-қимыл жасай отырып, қоғамдық дамудың дербес және өзін-өзі қамтамасыз ететін, алдын ала және қосымша, жоғары маңызды және тиімді факторы ретінде көрінеді.

Қазір теорияда және практикада алуан түрлі құқықтық құбылыстарды жүйелеуге, үйлестіруге және біріздендіруге ұмтылу жандануда. Бұл ретте, ең алдымен, құқықтың жүйелiк сипаттамалары - мәдени және өркениеттiк, субстанциялық және функционалдық, жалпыадамзаттық және формациялық, әлеуметтiк-құрылымдық (ұлттық, топтық, дербес-парақтық, сыныптық, демографиялық және т.б.). ТМД елдерiнде белгiлi себептерге байланысты табиғи және оң құқық, жеке және көпшiлiк құқық, құқық және заң сияқты тектiк құқықтық бiрлестiктерге қызығушылық артқан. Оларға құқық пен заңдардың материалдық және формальды (iс жүргiзу) салалары, құқықтың гуманитарлық (әлеуметтiк) және коллизиялық кiшi жүйелерi сияқты құқықтық бiрлестiктер қосылады. Институционалдық жүйелеу ғалымдар мен журналистер үшін айтарлықтай қызығушылық тудыра бастады. Нәтижесі ғылыми зерттеулер мен БАҚ беттерінде көрініс табуда.

Құқықтық сала, құқықтық өмір, қоғамның құқықтық құрылымы, құқықтық құбылыстар мен қатынастар, құқық және заңнама жүйелері, құқықтық режим, құқықтылық режимі, сот-құқықтық жүйе, адам құқықтары; құқықтық феномендер, факторлар, жағдайлар, құралдар, тетіктер және т.б. Егер құқық қоғамдық қызмет ету мен даму үшін оның орасан зор маңыздылығына күмән тудырмаса, онда оның орны мен рөлі тұрғысынан алғанда құқықтың жүйелілігі біздің қоғамымыздағы құқық және заң шығару тәжірибесінде, құқық қолдануда жеткіліксіз және жеткіліксіз ескеріледі.

Құқық жүйесі - құқықтық жүйенің басты жүйе құраушы элементтерінің бірі. Ол объективтi сипатқа ие, өйткенi ол қоғамдық қатынастардың нақты жүйесiн көрсетедi және адамдардың субъективтiк қалауы бойынша құрыла алмайды. Тарихи-мәдени ерекшеліктері бар ұлттық құқықтық жүйе ұлттық құқық жүйесінің дәл сондай өлшемдерін айқындайды. Құқық жүйесi заңнама жүйесiн құру мен дамытуды айқындайтын аса маңызды факторлардың бiрi ретiнде әрекет етедi.

Сонымен бiрге, саяси ұйым ретiнде мемлекетке әрқашан белгiлi бiр дәрежеде иелiктен айыру сипаты тән. Сондықтан құқықтың биліктен басымдығы қажет, көбінесе құқыққа жатпайтын әрекеттерге ұмтылады. Құқықтық мемлекет тұжырымдамасының негізгі ережелері азаматтық қоғамның үстемдік үстемдігін, мемлекеттің азаматтық қоғамды бақылауға бағынуын, құқық саясатқа және заңға, заңның әкімшілік актіге қарағанда басымдығын қамтиды. Идеалында құқықтық мемлекет - бұл саяси емес мемлекет немесе заң шеңберіндегі саяси қызмет болып табылады.

Сөз соңында айтпағымыз, құқықтық мемлекет бірыңғай құқықтық жүйеде жеке және жария құқықты барынша жақындастыруға ықпал етуге тиіс. Мемлекеттiлiк пен жария құқықтың негативтерi басқа факторлардың iшiнде және құқықтық тетiктер мен құралдардың жүйелi жұмыс iстеуi кезiнде барынша азайтылуы мүмкiн. Жария құқықпен қамтылатын құқықтық қатынастардың қолданылу аясына жеке бастамалардың енуi - олардың бiрлесiп қалыптасуы, жұмыс iстеуi және дамуы кезiнде азаматтық қоғаммен өзара iс-қимылынан туындайтын қазiргi заманғы құқықтық жүйедегi үрдiстердiң бiрi екендігі қазақ қоғамында кеңінен таныла бастады.

Abai.kz