Barshagha belgili tәmsil – taghylym alu, bilimge úmtylu kitapta. Hәkim Abay babamyz:

Payda oilama, ar oila
Talap qyl artyq biluge,
Artyq bilim kitapta,
Erinbey oqyp kóruge, - demey me?!

Al әleumettik jeliler, ghalamtor, qalta telefon, smartfon qaptaghan býgingi kezde bala kitap oqy ma? Oqidy, bolmasa oqymaydy dep tújyrym jasau shyndyqqa qiyanat. Kitap oqityn balalar bar. Olar bastauysh synyptan-aq ertegi, әngime jinaqtaryn oqugha daghdylanghan oqushylar. Ókinishke qaray, qarshadayynan kitapty serik etken, uaqytyn bólip, odan susyndaghan balalar az.

Jalpy, balalar әdebiyeti jәne balalargha kitap oqytu talqylaudan týspeytin, qayta-qayta kóterile beretin mәsele. Balany kishkentayynan kitap oqugha ýiretu, sóitip daghdylandyru qanday dәrejede? Kishkentay balagha kitap oqyp, ertegi aityp berudi jýieli týrde atqaryp jýrgen ata-ana bar ma? Álde, balalardy sheshe emes, kóshe tәrbiyeley me?

Balagha, keshke úiyqtar aldynda kitap oqyp beretin, ertegi aitatyn ata-analar bar shyghar. Ókinishke qaray, onday ata-analar asa kóp emes...

Bizding balalyq shaghymyzdyng jaqsy jaqtaryn, sәuleli estelikti aita ketu lәzim dep oilaymyn. Áke-sheshemiz, kishkentay kýnimizde ertegi oqyp bermese de, ekinshi-ýshinshi synyptan bastap qazaq ertegilerin, batyrlar jyryn oqytyp, ony ózderi de tyndaytyn. Sol ýrdis, sol daghdy bizdi kitap oqugha yntalandyrdy.

Kópshilikke topyraq shashudan aulaqpyn, býgingi ata-analadyng ózderi kitap betin asha ma? Ýilerine gazet-jurnal jazdyryp ala ma? Sodan da býgingi balalar smartfongha, uasapqa, instagramgha, feysbukke qaraytyny jasyryn emes.

Áriyne, balanyng smartfondy mengergeni, bilgeni, qaraghany dúrys shyghar. Biraq, onyng QÚLY bolmauy kerek! Osy jaghdaydy qadaghalaytyn, baqylaytyn ata-ana kóp emes.

Psiholog mamandardyng aituynsha, qyryqpyshaq tóbeles, atys-shabysqa toly týrli baghdarlamalardy túraqty kóru, qalta telefongha, smartfongha jii ýnilu balalardyng minez-qúlqyna, miyna, yaghny psihikasyna salmaq týsiredi. Densaulyghyna keri әser etedi. Tipti key jaghdayda maman dәrigerding kómegine jýginuge tura keledi. Onday jaghymsyz dýniyeler balany qatygezdikke beyimdep, meyirim-qayyrymnan alystaugha iytermeleydi.

Sol ýshin de balalar jazushysyna artylar salmaq zil batpan. Jaqsy shygharmalar qay kezde de, qay zamanda da oqylady. Býgingi uaqyt talabyna say balalar tehnika men tehnologiyany mengerui, bilui, ýirenui qajet. Meninshe, jaqsy kitapty eshqanday tehnika almastyra almaydy! Kitapting orny bólek! Kitap balany otyrugha, shydamdylyqqa, enbek etuge tәrbiyeleydi.

Zertteushiler balalar әdebiyetining tómendeuine baspa, taralym ghana sebepshi emes deydi. Mәsele kitaptyng sapasyna, mazmúnyna da qatysty. Býgingi balalardyng oi-órisine say, eliktirip әketetin, ruhany azyq bolatynday, olardy tәrbiyeleytin qúralgha ainalar dýniyeler az. Esesine syrty jyltyr sheteldik treningtik, psihologiyalyq dýniyeler kitap dýkenderinde qaptap ketti.

- «Meloman» siyaqty kitaptardy, avtorlardy nasihattaytyn, baghyty qazaqilanghan ýlken dýkender jelisi iske qosylyp júmys istese dep oilaymyn. Ol marketing dýkender jelisine býgin shyqqan kitap erteng olargha týsetindey jaghday jasalsa, jastar barady, oqidy, bizde әleumettik jelini qoldanushylar sany kóbeyip kele jatqandyqtyn kitapty, avtorlary nasihattatyyn marketing, menedjerlik jaghyn engizu kerek. Jastar bolsyn, orta buyn jastaghy ózimizding qalamgerlerge intellektualdy dýniyesin satyp ótkizudi ýirenu  kerek. Qazir kitaptyng týri shyghyp jatyr, kitap shygharu jenil bolyp ketti. Bala kýnimizde erekshe ghalamat adamdar ghana kitap jazady dep oilaytynbyz, býginde ekining biri kitap shyghara beretin boldy, solardyng ishinde talantty avtorlar bar, osy dýkender jelisinde ózining intellektualdy tauaryn ótkizuge júmys isteu kerek. Býkil әlemdi zerttep otyrsa. Ana kitap pәlenbay tirajben ótipti dese, avtoryn qarau kerek, ne paydalandy, ne qoldandy, jalpy biz intellektualdy bilimimizdi sata almaymyz, úyalamyz. Kitapty tuysyna, kórshine, qúrbyna satu kerek, «Melomandy» tilge tiyek etetinim sol. Olardyng nasihaty kýshti, kitaptar yaghny ónimning aluandyghy bar. Ol jerde qazaqsha dýniyelerdi kóp tabatyn boldyq qoy, - deydi Astanadaghy Últtyq akademiyalyq kitaphananyng bas diyrektory Ghaziza Qúdaybergenova.

***

Balanyng kitapqa ýiirsektigi otbasynan, ata-ana tәrbiyesinen bastau aluy tiyis. Qajet bolsa, ony kitap oqugha mәjbýrleu kerek. Býgingi әke-sheshe týngi úiqy aldynda balasyna ertegi oqy ma?! Kókiregi oyau, kóziqaraqty ata-әjesi oqyr. Ata-әjelerding bәri birdey balalarymen, nemere-jiyenderimen birge túrmaydy ghoy.

Jastayynan kitap oqyp daghdylanghan baladan ertengi kýni intellektual jaqsy maman shyghary aqiqat. Derek kózderine sýiensek, bastauysh synyptan kitap oqyp ýirengen bala, er jetkende ýlkendi syilaytyn, mәdeniyetti, otanshyl, patriot azamat bolatyn kórinedi. Olar jәne shylym, esirtki, araq-sharap siyaqty dertke juymaydy eken.

Kitap dýkennine barsanyz, kórshi Resey elining Mәskeu, Sankt-Peterburg qalalarynan shyqqan, dizayny tastay, týrli-týsti boyaularmen keremet bezendirilgen balalargha arnalghan kitaptardy kórip, ýlkenderding ózi qyzyghady. Bizde de jaqsy kitaptar joq emes. Ókinishke qaray, olar óte az. Al «Mәdeniyet jәne aqparat» ministrliginen, memlekettik tapsyryspen shyghatyn kitaptardyng tirajy nebәri eki myng dana boluy sebepti, tek Astana, Almaty qalalary men oblystardaghy kitaphanalargha ghana tegin taratylady. Yaghny satylymgha, kitap dýkenderine týspeydi.

Aqparat qúraldarynan keyingi uaqytta: «Balalar әdebiyeti qúldyrap barady, shyghyp jatqan kitaptardaghy ólen, mysal-әngimelerding deni «edende ju», «sabaqty jaqsy oqy», «tәrtipti bol», «kók shópty júlma», «jalqau bolma» syndy qúrghaq ýgit-nasihat týrinen aspay jatyr dep jazady...

Aytty-aytpady, balalar taqyrybyna qalam tartyp jýrgen qalamgerler bala janyn móldirlikke, adamgershilikke, izgilikke, otanshyldyqqa tәrbiyeleytin, últ ruhyn kóteretin jaqsy shygharmalar jaza almay jýrgenimiz jasyryn emes.

Balalar әdebiyeti – qiyn shygharmashylyq. Ýlkenderge arnap jazu bir basqa, al múnda siz dýniyege eng aldymen balanyng kózqarasymen qarauynyz kerek. Bala bolyp oilap, bala tilinde sóileuiniz kerek. Sol ýshin de balalargha arnap jazatyn qalamgerler sausaqpen sanarlyq.

Qazaqtyng kórkem әdebiyeti – qazaqtyng ruhy, jany qany!

Til ýirenuding ýlken mektebi!

Ádebiyet – adamtanudy ghana emes, adam bolyp qaludy ýiretetin úly óner!

Fedor Dostoevskiy bir sózinde: «Men adam bolyp qalghym kelgendikten ómirimdi әdebiyetke arnadym», - degen eken...

Shynayy jazylghan jaqsy shygharma, uaqytqa, zaman aghymyna baghynbaydy. Yqylaspen oqylady.

Ekonomikalyq bәseke men ruhany bәseke qatar jýrui kerek. Halyq bayysyn. Sonymen qatar ruhany jaghynan da bayyghany jón. Ár halyq ózining ruhani, yaghny intelektualdyq dengeyining joghary boluyna kýresui kerek. Ruhany bay degenimiz, imandylyq, Jaratushy Allany tanu, adamgershilik, izgilik, meyirim, qayyrym, otan sýigishtik, yaghny patriotizm mәselesi. Balalardyng oiy men boyy jarysa ósui kerek! Ata-analar óz balalarynyng kiyinuine, tamaghynyng toq boluyna mindetti! Al oiynyng ósuine memleket atsalysuy tiyis. Áriyne ata-analarmen birlesip...

Bir tanqalarlyq jaghday, bizde balalargha arnalghan kitaptar jas ereksheligin saqtamaydy. Búryn balalargha qatysty kórkem әdebiyetti arnayy ashylghan «Jalyn», keyinirek «Balausa» baspasy shygharyp túrdy. Ol kezde búl baspalarda Qastek Bayanbay, Ermek Ótetileuov, Esken Elubaev, Qarjaubay Omarúly, Shәken Kýmisbayúly, Baybota Serikbaev siyaqty maman redaktorlar qyzmet isteytin. Olar balalargha arnalghan shygharmalardyng qyr-syryn jaqsy biletin. Ózderi ólen, әngime, ertegi, hikayat jazyp, elge tanymal aqyn-jazushylar bolghandyqtan, oqyrmangha, әsirese balalargha baspadan shiykili-pysyly ónimderdi jibermeuge kýsh salatyn. Ár qalamgerding kez kelgen shygharmasy janashyr qoldan ótkennen keyin, kitap bolyp basylatyn. Shygharmashylyq kenester osy baghytta júmys isteytin. Balalargha arnalghan kitaptar men kitapshalargha suret salatyn, ony bezendiretin suretshilerding de baspada shygharmashylyq kenesi bolatyn. Osynday júdyryqtay júmylghan úiymdastyru júmystary kóbinese óz jemisin berip jatatyn. Balalardyng jas erekshelikteri, oilau-qabyldau qabiletteri qatang eskerilip, kitaptar jýieli týrde, seriya-seriya boyynsha, mektep jasyna deyingi balalargha dep, bastauysh synyp oqushylaryna dep, orta synyp, joghary synyp oqushylaryna dep shygharyluy kerek...

Balalar әdebiyetining ózine tәn erekshelikterin eskermese bolmaydy. Óitkeni, ol jas erekshelikterine oray sәbiyler әdebiyeti, býldirshinder әdebiyeti, orta buyn-jasóspirimder әdebiyeti dep bólinedi. Mәselen, әli tili shyqpaghan sәbiylerding әdebiyeti olardyng jan-januarmen, tabighat kórinisterimen tanystyrudan bastalsa, býldirshinder әdebiyetinde olardyng qabyldauyna layyqtalghan qyzyqty, shaghyn sujetter kórkem týrde aitylady. Ár jastaghy balalardyng qabyldauyna baylanysty ólen-әngimelerding sózderi qansha buynnan, sóilemi qansha sózden qúraluy tiyis, osynyng bәri eskerilui kerek. Qarapayym búl qaghidany bilmeytin avtordyng jazghandary jas oqyrmangha týsiniksiz bolady.

Balalar jazushylary qartaydy degeli biraz uaqyt ótti. Ol sózding jany bar. Qadyr Myrza-Áli, Túmanbay Moldaghaliyev, Qastek Bayanbay, Ótepbergen Aqypbekúly, Asqarjan Sәrsekúly, Marat Qabanbaev, Orazbay Baybaqov, Qarjaubay Omarúly, Baltabay Ádilov, Beysebay Kirisbayúly, Esken Elubaev, Súltan Qaliyev t.b. tanymal aqyn-jazushylar ómirden ozghanymen, Allagha shýkir, esesine Esey Jenisúly, Baghdat Mәjitov, Ashat Ómirbaev, Álibek Baybol, Almat IYsәdil, Serikbol Hasan, Quat Ahetov, Eldos Toqtarbay, Ernúr Seydahmet, Oljas Qasym syndy talantty jastar keldi. Osy jas tolqyn arasynan әli-aq, jýzden jýirik balalar qalamgerleri shyghary sózsiz.

Taghy bir týitkildi dýniye, memlekettik tapsyryspen shyghatyn balalargha arnalghan kitaptargha tólenetin qalamaqy joghary boluy kerek. Jogharyda aittyq, nebәri 1-2 myng taralymmen shygharylatyn kitaptar oblystyq, audandyq, qalalyq kitaphanalargha ghana taratylady, kitap dýkenderine týspeydi. Al balalardyng bәri kitaphanagha bara bermeydi ghoy. Kitap shygharatyn tiyisti ministrlik tiraj mólsherin kóbeytip, keminde 50 payyzyn satugha shygharghany jón dep esepteymin. Tipti, búl mәseleni baspalardyng ózderi de sheshuge bolady. 2-3 myng dana artyq shygharyp, kitap dýkenderine satugha qoysyn. Jaqsy kitap qay kezde de satylady jәne baspagha qarjylay tabys әkeler edi.

«Qazanshynyng erki bar...» deydi qazaq. Búl tәmsil barlyq jerde jýrmeydi. 2015 jyly Almatydaghy «Ekskluziv KA» baspasy jas jetkinshekterge arnalghan «Bәsire» atty 2 tomdyq kitap shyghardy. Osy jinaqta biraz jansaqtyq ketken. Osy joldardyng avtorynyng «Tәkappar pil» atty ertegisin Seyitqúl Ospanovtyng atynan, jazushy Gýlzat Shoybekovanyng 6 әngimesin Marat Qúldibayúlynyng atyna jazghan. Baspa basshylaryna telefon shalyp, qatelikterin aitqansha eshtene bilmegendey tym-tyrys jatyp aldy. Qayyra-qayyra habarlasqan song ghana «tehnikalyq jaghdaygha baylanysty qatelesippiz» degen maghynada «Ana tili», «Qazaq әdebiyeti» aptalyghy arqyly shaghyn habar berip, «juyp-shaydy».

«Altyn júldyz» syilyghynyng iyegeri, jas ziyalylargha arnalghan «Móldir búlaq» tanymdyq jurnalynyng biylghy jylghy № 4 sanynda mening «Bir ýzim nan» dep atalatyn móltek әngimem kózime ottay basyldy. Avtoryna qarasam, Almaty oblysy, Talghar audany, Qyzyl-Qayrat auylyndaghy №19 kópsalaly mektep-gimnaziyasynyng 8 «ә» synyp oqushysy Serik Daniya. Jetekshisi: Aqqoyan Erjan dep túr. Dereu jurnaldyng bas redaktory, aqyn Dәuletbek Baytúrsynúlyna habarlastym. Ol da aqtalyp jatyr. Aqyry, «Móldir búlaqtyn» № 5 sanyna oqushy Serik Daniya: «...Shynyn aitqanda men әngimening avtoryna mәn bermegen edim. Internetten kóshirip alu degen jauapsyzdyq jәne ýlken úrlyq ekenin týsinbeppin. Men ata-anamdy, ústazym Aqqoyan Erjan aghaydy, «Móldir búlaq» jurnalyn ynghaysyz jaghdaygha qaldyryp otyrmyn. Bilmestik istep, avtorlyq qúqyq boyynsha zang búzushylyq jasap, «Bir ýzim nandy» úrlaghanym ýshin, jazushy Tolymbek Ábdirayym aghadan keshirim súraymyn. Búdan bylay múnday úrlyq jasamaymyn», - dep jauap jazdy.

Búl jerde on-solyn tanyp ýlgermegen «úrlyq» jasaghan oqushy ghana emes, «Móldir búlaq» jurnaly újymy da, bas redaktor Dәuletbek Baytúrsynúly da kinәli ekeni dausyz.

Zang boyynsha, aqyn-jazushylardyng jazbasha týrdegi kelisim-shartynsyz shygharmalaryn basugha esh baspanyng qúqyghy joq. Al ózge adamnyng qalamger shygharmasyna jiyendik jasauy – úrlyq! Múny kitapty qúrastyrghan jauapty redaktor jәne baspagerler bilui kerek.

Áytkemen, qúr shóppen auyzdy sýrte bermeyik. Keyingi jyldary «Foliant», «Aruna», «Almaty kitap», «Kókjiyek», «Shikuly y K», «Balausa», «Balalar әdebiyeti», «Mazmúndama», «Qasym» baspalarynan bala talghamyna jauap beretin әdemi kitaptar az bolsa da shyghyp jatyr. 2015 jyldan bastap elimizdegi jetekshi «Atamúra» baspasy, «Atamúra mektep kitaphanasy» seriyasymen hәkim Abay, Ybyray Altynsariyn, Múzafar Álimbaev, Túrdaqyn Jeksembay, Tólegen Aybergenov, Orazaqyn Asqar, Esken Elubaev, Súltan Qaliyúly, Kәdirbek Segizbayúly, Bauyrjan Jaqyp, Núrlan Qalqa, t.b. tanymal balalar qalamgerlerining kitaptaryn shyghardy. Búl ýrdis jalghasyn tabady dep oilaymyz.

Balalar әdebiyetining taghdyry – el bolashaghynyng taghdyry!

2007-2017 jyldary «ZHERSU» korporasiyasy men Qazaqstan Jazushylar odaghy úiymdastyrghan dәstýrli  «Daraboz» atty balalargha arnalghan tuyndylar bәigesi boldy. Jýlde alghan shygharmalar «Kәusar búlaq» degen atpen qazaq jәne orys tilderinde jaryq kórip túrdy. Ol kitapty óz basym asygha kýtetinmin. «Daraboz» bәigesi qanshama jazushynyng baghyn ashty, balalar әdebiyetine jana esimder keldi. Aqyry toqtap qaldy. Óte ókinishti!

Balalar men jasóspirimderge arnalghan әdeby dәstýrli bәigeler auaday qajet. Búl konkurstar, balalar әdebiyetine jana esim әkeledi. «Búlaq kórseng kózin ash» demekshi, jas talanttar tanylady. Balalar әdebiyetining baghy janady! Gýldeydi! Kórkeyedi. Qanatyn kenge jayady!

Balalargha arnalghan jalghyz әdeby jurnal - «Baldyrghan», jasóspirimderge arnalghan «Úlan» gazeti men «Aq jelken» jurnaly óz dengeyinde jaqsy shyghyp jatyr. Jogharydaghy ýsh basylymgha menedjerlik jetispeydi. Tirajyn kóbeytu ýshin, baspasózge jazylu nauqany kezinde ýgit-nasihatpen kóp júmys isteu kerek.

Byltyrdan beri semeylik talantty әdebiyetanushy, bilimdi synshy Ábil-Serik Áliakbar men jas ghalym, aqyn Erik Omarghaliyev «Qúnanbay qajy atyndaghy Alash audarmashylar odaghy qoghamdyq qory» ayasynda biraz iygi-izgi júmystar atqaryp keledi. «TATO» dep atalatyn balalargha arnalghan týrli-týsti internet onlayn jurnalynyng birinshi sanyn shyghardy. «TATO» jurnaly alghashqy  sanynan bastap jas oqyrmandardyng qyzyghushylyghyn arttyra týsti.  Jaqynda ghana Abay oblysyna qarasty Kókpekti audanynda  «Núrjan Quantayúlynyng әdeby mektebin» ashsa, endi búl júmysty Ayakóz audanynda, osy joldardyng atyndaghy әdeby mektepti ashudy josparlap otyr. Búl is--sharany janashyl, isker Ayakóz audandyq bilim bólimining basshysy Núrghaly Ázimbaev qoldap otyr.

Juyqta tughan elge barghanymda Ayakóz qalasyndaghy № 6, ózim týlep úshqan Dulat Babatayúly atyndaghy, tughan auylym Qaraghashtaghy Jambyl Jabaev atyndaghy mektep oqushylarymen bolghan kezdesu keshi qyzyqty ótti.

Mektep oqushylarymen kezdesu keshine jii baramyn. Balalar kóp nәrseni bilgisi keledi, oqyghysy keledi. «Balalargha arnalghan qazaq tilindegi kitaptar nege az, bezendirilui nege nashar, nege qyzyqty emes?» - degen súraqty kóp qoyyp jatady.

Shaghyn maqalada, jalpy әdebiyet, onyng ishinde balalar әdebiymetine qatysty qordalanghan mәselelerdi jan-jaqty qamtyp, tolghap aitu mýmkin emes. Biz «osy krek-au» degen jәitti ghana qaghazgha týsirdik...

Qazaq dalasy – keng baytaq. Kýmbir-kýmbir kóne kýiimiz ben tolghauy toqsan jyrlarymyzda – «úshsa qústyng qanaty talady, shapqan attyng túyaghy tozady, Atyrauy – aishylyq, Qaratauy – kýnshilik» dep tolghaymyz.

Tughan jerding әrbir sayy men qyrqasy, tauy men ózeni tarihtan syr shertedi. Árbir jer atauynyng tórkini turaly talay-talay anyzdar men әngimeler bar. Árbir ólkening halqyna suyqta pana, ystyqta saya bolghan, esimderi el esinde saqtalghan birtuar perzentteri bar. Osynyng bәrin jas úrpaq bilip ósui tiyis.

Balalargha arnalghan shygharmalardyng altyn arqauy, dittegen nysanasy osy tónirekte órbigeni lәzim.

Dana halqymyz, «ýlkenning jýzine bergenshe, balanyng birine ber» deydi. Endeshe, tәuelsiz elimizding bolashaghy - balalargha arnalghan mәndi-maghynaly, mazmúndy,jas oqyrmannyng ruhyn kóteretin tili shúrayly, jaqsy kitaptarymyz kóp bolsyn, aghayyn!

Tolymbek Ábdirayym,

balalar jazushysy, mәdeniyet qayratkeri, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty

Abai.kz