1. 

Kustanay po kirgizsky «Kostanay» (stihy 2 y 9), – uiezdnyy gorod turgayskoy oblasti, osnovannyy posle rusko-tureskoy voyny na r. Toboli, On torguet prepiushestevnno hlebomi y ordanskim skotomi.

Mesto dlya etogo goroda sperva bylo vybrano na urochishi Ordabay, kakovoe nazvanie on y nosil nekotoroe vremya; posle perenesenie ego za 8 versti, k odnokoy mogil (jalgyz mola) kirgizskoy staruhi, po iymeny Kostanay, on stali nazyvatiem po kirgizsky kustanaem y po-russky Nikolayvom. V pen s 1 po 15 oktyabrya y s 29 in 10–14 ij byvati bolshia yarmari, nazyvaemyya Pokrovskoy y Petrovskoy. V Kustanae krome prihodskih shkol, iymeiytsya: russko-kirgizskoe uezdnoe 2-h-klassnoe y russko-kirgiaskoe gorodskoe s pedagogicheevim klassom uchilisha, poslednee vypuskasti uchiyteley nachalinyh aulinyh peredvijnyh shkol gramoty, v russko-kirgizskaya jenskaya progimnaziya; takiym№ obrazom Kustanay yavlaetsya v stepy provodnikom russko-provoslavnoy kulitury. Naselenie kustanayskogo uezda sostoiti krome russkih, iz sledushih kirgizskih rodov: 1) «kypshak» – kipchak, sostavlyashago naselenie svernyh volostey sarayskoy, kin-araliskoy, chubarskoy, karabalykskoy, ara-karagayskoy y yujnie dambarenoy y aietskoy; 2) «keray» – kiyrey, jiytely mendigarinskoy volost na vostok k akmoliyn. obl; 3) «argyn» – argyn, ubaganskoy polosti, na vostok, y amankaragayskoy, na yugo-vostok; 4) iappas – jappas, bestubinskoy volosti; 5) «iagalbaly» – jagaybayly, zapadnoy chasty uezda, volostey: jitigariynevoy, kumakskoy, sundykskoy y jylkuarskoy. Upaminutye zad rody (ru) iymeiyti takje otdelinsa kolena, nasr.: «karabalyk» (st.23) vhodit v sostav roda «kypshak» (st.63). V zakluchenie mojno zametiti, chto kirgizy, kak y sarty – bolishie ohotniky do stihotvoreniy na tekushin temy, y ony ve proch zadeti v nih y svoih sobratiy, obrazchikom chego mojeti slujiti y nastoyashee stihotvoreniyie, zaiisannoe v turgayskoy oblostiy.

Diakon Nikolay Sarkina.
Kazani 19 fevralya 1904 g.
[Sarkin N. Torghay oblysyndaghy әielder mektepterining ashylu tarihy. – qazan, 1904 – 241-242 bb.]

2. 

Manash Qozybaev: «Nazv. proizoshlo ot urochisha «Qostanay», chto po kazah. Ponyatiyam oznogalo: «Kos-irta, ta-«nay» – rod, mlemya. Kozybaev M.K. // Leninskiy puti. 27.01.1957.

3. 

Kýnderden kýnder ótip kóp jasap, kópti kórgen Qostanay dýniyeden ótipti. Ózining súrayy boyynsha qazirgi Qostanay qalasynyng ózenge tayau ornyndaghy dónes ýstine jerlepti. 1879-jyly qalanyng irgetasyn qalaghanda beyit orny ýstinen ýiler salynyp ketken. Alghashqy kezde Nikolaevsk atanyp, keyin Ybyray Altynsarin qalany Qostanay atyna qoydyrypty.

Búghan taghy bir sebep Qostanay qabiri janynan jolay ótken-ketken onyng aruaghyn syilap ayat oqyp ótedi eken. Tirisinde syilaghan ony ózgende de qúrmettegen deydi avtor.

Qostanay atyna telip jýrgen Qostandary osy.

Qostanay ónirindegi qypshaqtar shejiresinen taratsaq: Altybastan-tabansha; odan úzyn oqty Esengeldi. Onyng ózge batyrlardan ózgesheligi nayzager eken de, jauyn sadaqtan atqanda oghy mýlt ketpey kózdegen jerine qadaydy eken. Sodan «úzyn oqty Esengeldi» atanghan. Esengeldiden Qyrghyzәli, odan Tiney, odan Janaq, odan Tastemir, odan Janbyrshy, odan Ybyray Altynsarinning atasy Balghoja, Qanghoja, Tastemirding anasy egizding synary bolghandyqtan, esimin Qostana qoyypty. Qostana ana búdan 250 jyl búryn sýrgenin bayqaymyz. Qolymyzdaghy shejire tizbegine ýnilip eseptesek 1710-1780 jyldar aralyghynda ómir sýrgen siyaqty. Qostana abysyn-anjygha, tughan-tuysqandargha úiytqy bolumen qatar shonjarlardyng aldynda sóz topasyn jýieli ashyq sóilep tyndata bilgen bedeldi, atyrapqa aty shyqqan aqyl iyesi, sanaly asyl ana bola bilgen. Toqtasyp, ajal jetip dýnie salghan onyng mýrdesin Tobyl ózeni jarqabaghynan jarym shaqyrym jerdegi kórnekti dóng ýstine jerlepti.

Qostana ananyng qabiri janynan janay ótken-ketken jolaushylar kiyeli ananyng aruaghyn ardaqtap, kóligin jeteley qabirge kelip dúgha oqyp, jayaulaghan kýii jónine ketedi eken. (Ziraty Qostanay qalasynyng Lenin kóshesi boyyndaghy búrynghy memlekettik bakimen qazirgi meshit aralyghy aulasynda qalghan.) qostana ananyng qabirining kýmbezi ýstindegi aiyn jez qanyltyrmen kómkerip altynmen bulaghanda alystan kýnge alaulay shaghylysta sóz qarityndyqtan, Qostana-ayy atanylyp, keyin Qostanay atanyp kete bergen.

Y.Altynsarin Nikolaevsk atauyn ózgertip Qostanay atymen qala atyn atandyruynda ýlken mәni zor tarihy derek jatyr.

Qalagha qoyylghan Qúttyq Núrjan Naushabaevtyng babasy Qostanay ma, әlde Ybyraydyng babasy Tastemirding anasy Qostanay ma osy arasyn әli de zerttey týsudi qajet etedi. Qalanyng atyna Qostannay atyn berude Y.Altynsarin teginnen qolaysalmasa kerek. Múnda da ashylmaghan tarih bar tәrizdi.

[Ábilghazin S. Arqada Naushabaydyng Núrjany ótken Qostanay, 96-133-134 bb.]

4. 

Quanyshpay Ormanov: Skiyf-sarmattar zamanynda su nemese ózen «TANA» (TANAIYS) atalghan. Al aral (araldar) – «qos» delingen. Tarihshylardyng pikirnshe alghashqyda Qostanay dep qala emes, tobyl ózeni arqyly ótetin ótkel atalghan, keyin osy ótkelge jaqyn jatqan say-sala týgelimen Qostanay atalyp ketken...ózennin... Mening oiymsha Qostanay aty (qos(qosa) – araldar, tana (tanaiys) – ózen (su) paydabolghan. Yaghny Qostanay degenimiz – ózendegi aral (araldar).

[Qostanay oblysy. Altyn dala. Almaty, 2005. – 65-67 bb.]

5. 

Baybota Serikbaev Seke, anyqtamalyqtarda kórsetilgendey, Qostanay qalasy batys Sibir oipatynyng dala beldemi alyp jatqan ontýstik-batys shetin qúraytyn jazyqtyqta, Tobyl ózeninin, Ábilsay jәne Qostanay (búl atau búryn basqasha atalyp, keyin qalanyng atyna baylanysty osylay ózgertilgen boluy mýmkin) degen salalary qúyatyn biyik jarqabaqty terrasaly jaghada ornalasqan. Yaghni, Qostanay – qalanyng aty, sonday-aq tobyl ózenining bir salasy da osylay atalady eken. «Tanay» sózi toponim (jer-su atauy), antroponim (kisi aty) retinde keng taraghan. Sibirde de birneshe Tanay degen jer attary bar. Biraq Tobyl ózenining eki salasy qúyatyn jerde ornalasqan qalanyng aty «Qos (eki) + tanay (ózen salasy)» = Qos+tanay (Qostanay) dep atalghan siyaqty.

Baybota Serikbaev

6. 

Aqylbek Shayahmet: «Qostanay» atauyn tana-biyke atymen nemese bir kezderi osy jerlerde túrghan eki qyz Tana jәne Tanay attarymen baylanystyrady.

Taghy mynaday núsqa bar. Ejelden tobyl jaghasynda Úzyn qympaq taypasy Altybas ruynyng úrpaqtary túrghan. Onyng basshylarynyng biri Altybastyng ýshinshi úly – Tiney bolghan... Sol kezden beri halyq búl ónirdi eki batyr, eki aghayyndy Tineyler jeri dep atap ketken. Yaghri, Qostanay jeri uaqyt óte kelek, Qos Tiney ózgerip, Qostanaygha ainalghan.  [Sonda]

Aqylbek pikiri jayynda Qoyshy Sәrsenkeldinning «Qos-tanay» atauy turaly maqalasynda da sóz bolady. (8).

7. 

Endi bir derekterde Qostanay atauynyng «Qos» – qos (shalsha), Ay (luna) sózderinen shyqqany aitylady.

[Kostanayskaya oblati. Ensiklopediya. Izd «Arys», 2006. – 432b.]

8. 

Qostanay atauy turaly 

Býgin, Qostanay qalasynyng túrghyndary, ózderining sýiikti qalasy Qostanaydyng 140 jyldyghyn merekeli sharalargha toly baghdarlamalarmen keng kólemde atap ótude. Qala әkimdigining osy sharany ótkizuge dayyndyghynyng joghary dengeyde bolghany bayqalady. Qala túrghyndary eshnәrsege kónil audarmay jaqsy demalu jaghdayyn  bastarynan keshude. Mening de kónil-qoshym sol kópshilik qauymnyng ortasynda. Tek, keshegi Qostanay qalasynyng 140 jyldyghyna baylanysty «Alau» telearnasynan osy merekening tarihyna baylanysty arnayy habardy kórip, tyndaghanym «Qostanay atauy» jónindegi kýrdeli mәselening naqty sheshimin tabugha  әlide bolsa bizding oblys kóleminde qajetti nazar audarylmay otyrghany bayqaldy.

Habargha qatysushylar «Qostanay atauy» jóninde naqty dәiekter aita almady. Sol búrynghy aitylyp jýrgen orys aghayyndarynyng «kempirding qosy bolghan, qyzy sugha ketip,Tanam-ay dep jylaghan», «Tana, Tanay degen eki egiz qyz», «Qostan batyrdyng atyna qoyylghan» jәne t.b. derekter qozghaldy. Sonday-aq, «Qostanay» atauy ýsh týbirden túrady, birinshi Qos, ekinshi Dóng nemese Qyr, ýshinshi Say» degen pikirdi estip, qayran qaldym. «Tanay»dyng qay jerinde Dón, Qyr, Say túrghanyn týsine almadym. Qos – eki, ekeu degen, Tanay – Tana Ay, bolmasa Tanghy Ay úghymy ekeni týsinikti emes pe, nege sonshama auyrlata beretinderine qayran qalam. Tek bir tarihshy azamat: «Búl kýrdeli mәsele, qajetti kónil audaryp, «Qostanay atauynyng qalay shyqqanyn anyqtau mýmkinshiligi bar» degen pikir bildirgeni meni qatty quantty. Tarih ótkendi bilu men qatar adamnyng ruhany dýniyesin qalyptastyru, «Tarihsyz – halyq» joq  dep aitylady. Tarihtyng qalyptasuy sonau erte zamanghy  әngimelerdi eske saqtap, aityp otyrudan payda bolatynyn ghylymnyng ózi moyyndaghan. Áriyne onyng jergilikti jerge oray aityluy basty negizge alynghan.

Men «Qos Tanay» atauyn es bilgeli, bala jastan estip kelemin. Áriyne ol kezde «Qos Tanay»dyng elimizdegi astyqty ólkening atyn jamylyp, dýniyening tórt qúbylasymen alys-beris jasaghan oblys ortalyghy   -  alyp shahar ekeni oigha oralmaghany anyq.

Auyl aqsaqaldarynyng otyrystarynda Atamyzdyng ómirden ótken Tanay esimdi eki qyzynyng kýmbezine oray «Qos Tanay» qorymynyng keyinirek «Qostanay» eldi mekeni bolyp ataluy, sol eldi mekenge jaqyn Núrmanbet atanyng bәibishesinen taraghan Ordabay atanyng atyndaghy «Qypshaq Ordabay toghayy» turaly, Núrmanbet atanyng әkesi Shaqanyng ýiindegi әjemiz Han kelip jatqanda bosanyp, tughan úldyng atyn Hannyng kelu qúrmetine «Hankeldi» dep qoyylghany, bizding babalarymyzdyng sol mekenderdi jaylaghany jәne orystardyng kóptep kóship keluine oray amalsyz osy jaqtan (Aralbay) oryn teuip, túryp qalghanymyz keng kólemde bayandalyp jatatyn.  Ordabay atamyzdyng shóberesi, mening Sәrsenkeldi atamnyng әkesi Tәjibaydyng búl mekendi (Aralbay) jersinbey qartayghan shaghynda ózining ata mekeni Qostanay jaqta kýieuge shyqqan qyzynyng qolyna baryp, ómirden ótkeni de әngime arqauy bolatyn edi. Qaysy bir otyrystar osynday qyzu pikirlerge toly bolatyn, al oghan mәn berip, qortyndy oy shygharu maghan erterek edi, aitylatyn oqighalar bizding tegimizge baghyttalyp jatqandyqtan tyndaugha qajymaytynsyn. Keyinirek oqu ornyn ayaqtap, audan ortalyghynda enbekke aralasyp jýrgen shaqta da qazaqy salt-dәstýrge oray qonaqasy kezinde aghayyn  ýlkeni, ómirden kórgeni kóp Múqat Sәrsenbayúly atamyz osy әngimeni ýnemi aityp otyratyn.

«Qostanay atauyna» baylanysty osy әngimeni izdenuge sebep bolghan, oblystyq «Qostanay Tany» gazetine shyqqan Qapysh Nauryzbaevtyng «Qala aty oiynshyq pa?» atty maqalasy boldy. Maqala meni ýlken oigha qaldyrdy jәne tújyrymdarynyng naqtylyghymen qyzyqtyrdy. Osynyng әserinen Qostanay oblysy Lisakovsk qalasynyng túrghyny, enbek ardageri, seksen bes jasar Nauryzbaev Qapysh aghamen tanysyp, ol úzaq әngimege jetelep edi. Týsinikti bolu ýshin agha jazghan maqaladan ýzindi keltirgenim jón bolar.

«Qúrmetti oqyrman qauym!

Men osy gazetimizding «Bolisheviktik jol» kezinen bastap oqyp kele jatqan oqyrmanynyng birimin. Aytpaghym, osy ózimizding Qostanay aty turaly estigenim. Bes-on jyl bolyp qalghan shyghar, Qostanay aty bir ermek bolyp aldy. Árkim óz oiynsha sýbelep boldy. ...1939-40 jyldary mening bala kezimde bizding ýige Qamysty audanynyng Jayylma, Túmarly (Livanovka) auyldary jaghynan Ábishtay, Ábdirayym degen eki qart kisi keldi. Ábdirayym bizding elge kýieu eken. Sol kisilermen bizding auyldyng ýlken kisileri әngime-dýken qúryp otyrghanda, osy Qostanay degen at sonda da qozghaldy. Sonda Ábishtay aqsaqaldyng aitqanyn oqyrman aldyna tartpaqpyn. Sol kezde ol kisiler 75-80 jastyng shamasynda. Ábishtay aqsaqaldyng aituy: «Bizding qazaqtyng dau-damayy bitken be? Erterekte bir jigitke elinde, aghayyn arasynda jer tiymey eline ókpelep, «kóz kórmes, qúlaq estimes» jerge ketemin dep kóship ketip, osy Qostanay túrghan jerge kelip qonystanypty. Ol kez búl manda el bolmaghan eken deydi. Osy jerge qonystanghannan keyin búl jigitting 13 jasar qyzy qaytys bolady. Aty Tanay eken. Sol qyzy osy jerge qoyylady. Qyzy qaytqannan keyin taghy  bir qyz bala dýniyege keledi. Ata-anasy quanyp, Tanaydyng ornyna Tanay boldy dep, búl qyzdy da Tanay ataydy. Ókinishke qaray 2-3 jasynda búl qyz da qaytys bolyp, apasynyng janyna jerlenedi. Sonan song Tanaydyng molasy atanady. Aqyry eldi mekenning atyna ainalady...».

Ózi estigen osynau derekterdi keltire otyryp, maqala avtory Qostanay atyna baylanysty aitylyp jýrgen Qostan batyr, Qos tini, Qos tana ataularynyng naqtylyqqa kelmeytindigin bylaysha dәleldeydi. Qos tini – tin degen jipke, arqangha baylanysty bolsa, Qos tana - Tana – siyr balasy ghoy, al «Tana kóz», «Tana monshaq» qalay «Qos» sózimen qiylysady? Qostan batyrdyng tarihta bolghandyghy aqiqat degenmen, batyrdyng Qostanayda tuyp, atynyng Qostan qoyylmaghanyna kim kepil degen tújyrymdar jasaydy. Jәne Oblystyq «Bolisheviktik jol» gazetinde jauapty qyzmette istegen nemere aghasynyng berip jibergen 1940 jylghy nómirindegi Omar Shipinnin:

«Saryarqa jeri jazyq, aghash shúbar,
Basynda aghashtardyng ýkisi bar.
Jelpildep jeldi kýni japyraghy,
Bolady tigilgendey qyzyl tular.
Án qosyp erte-keshti jer janghyrtyp,
Sayraghan bútaghynda búlbúl qústar.
Qostanay Tobyl ózen jaghasynda,
Aty edi bir molanyng o basynda.
Bir mynda osy jerge qala týsti,
Segiz jýz seksen jyldyng shamasynda.
Qostanay tory qypshaq bayantanat,
Tuysy nәsilining bәri osynda» - degen «Qostanay» dastanyn keltirgen.

Men de aghagha ózimning Múqat atadan jәne auyl ýlkenderinen estigen anyz әngimelerdi tolyq tanystyrdym. Sonynda aghanyn: «Shyraghym-au qazaqtyng súnghyla qariyasy Omar Shipinning ózi Qostanay qalasy atauynyn  «Eki moladan bastau alghandyghyn» jәne onyng «Toryqypshaq Bayantanat» ekendigin anyq aityp túrghan joq pa, oghan qarsylyq bildiru negizsiz bolar edi» degen oy oramy ózindik izdenister jasauyma jeteledi.

«Qostanay tany» gazetining 28 qyrkýiek 2009 jylghy sanynda «Anyz aqiqatqa jeteleydi», 26 jeltoqsan 2012 jyly «IYe, Qostanay atauy qaydan shyqty?» atty maqalalar jazghan bolatynmyn. Jәne osy derekterding ornynan qozghaluyna birden-bir sebepshi bolghan zamanymzdyng aumaly-tókpeli kezenderining kuәsi, kónekóz qariya – Nauryzbaev Qapysh aghanyng qatysuymen oblystyq «Alau» telearnasynan «Qos Tanay» atty arnayy habar úiymdastyrdym. Jazylghan anyz әngimelerdi oqy otyryp, basqa últ ókilderining jinaghan derekterine qarnyng ashady. Tarihy ataudy ylghy «bayghús», «beyshara» keyipkerlerden izdeydi. Onyng búrmalanghandyghy ózinen-ózi aiqaylap túr. Tipti sol zamanda dúrys bir qazaqtyng bolmauy mýmkin be? «Zarlaghan kempir», «Sugha ketken qyzdar» degen jeleumen jer aty berildi degen aqiqatqa jata ma? Osynday zerdeleumen derek jinaghandarda yjdaghattylyq jetispegen-au jәne eki últ arasyndaghy pikir almasu barysynda týsinistik bolmaghandyqtan, aitylghan әngimening astaryn asha almaghan degen oy úshqyndaydy. «Orda», «Otau» siyaqty qazaq ataulary túrghanda, kishkene «Qos» kózge týspes bolar. Al «Eki» degen sózding «Qos» bolyp aitylatynyn barsha qazaq biledi emes pe.

Qostanay siyaqty irgeli oblys ortalyghy atauynyng kim-kimdi de bey-jәy qaldyrmaytyny oryndy. Oblystyq gazetimizding 02 qantar 2013 jylghy № 7 sanynda KSRO jәne Qazaqstan Respublikasynyn  bilim beru isining ozat qyzmetkeri Qazaqstan Kәkenov aghay búdan 90 jyl búryn  ataqty  temirjol injeneri, ghalym, Týrkisib temir jolyn salugha, Alash partiyasynyng әskery polkin qúrugha atsalysqan, qazaqtyng belgili azamaty, qogham qayratkeri Múhametjan Tynyshbaev 1925 jyly Tashkent baspahanasynda bastyrghan kitapshasynda «Qostanay qalasy eki qyzdyng atyna qoyylghan» dep jazghanyn aitady. 1879 jyly qalany Qostanay sayy men Ábil saydyng ortasyna salghanda Ordabay auylynyng eki boyjetken qyzdarynyng ziraty baryn eskermedi» - degen  derekter keltiredi.

Belgili qazaq jazushysy, kórnekti aqyn, Qazaqstan Jazushylar jәne Jurnalister Odaqtarynyng mýshesi Aqylbek Shayahmet «Este qalar el tarihy» kitabining «Qostanay – qút-meken» enbeginde Qazaq KSR-ining halyq aqyny, KSRO Jazushylar odaghynyng mýshesi, Omar Shipinnin:

«Qostanay Tobyl ózen jaghasynda,
Aty edi bir molanyng o basynda.
Bir mynda osy jerge qala týsti,
Segiz jýz seksen jyldyng shamasynda» – degen óleng joldaryn keltiredi. Degenmen aqyn inimiz dastandy tolyq bermegen, «Qostanay tory qypshaq bayantanat, Tuysy nәsilining bәri osynda» degen joldardy tastap ketui, rushyldyqty qozdyrmayyn degeni bolar. Jәne osy enbeginde: «Qostanaygha kelgen saparlarynyng birinde qazirgi Qostanay qalasy ortalyghyndaghy Últtyq bank ghimaraty ornalasqan ýidi núsqap, osy arada ertede beyit bolghan, onda qypshaqtyng ómirden erte ketken eki qyzy da jatyr» - degen, Qazaqstannyng halyq jazushysy Hәkimjanova Mәriyam apamyzdyng esteligin eske alady.

Ólketanushy Maqsútbek Sýleymenning «Info – Sestin» 28 nauryz 2014 jylghy 12 nómirindegi «El men Jer» maqalasynyng «Qostanaydyng atauy haqynda» tarauyndaghy myna ýzindilerdi keltire ketkendi jón kórdim. «...Búl kezinde Qazaq KSR Jogharghy Kenesining deputaty bolghan halyq aqyny Omar Shipinning esteligi. Baspasóz betinde jariyalanghan búl estelikti maghan 1993 jyly qart jurnalist Jiyentay Dildebayúly óz qolymen tabys etken edi. Sodan beri saqtap kelip, birinshi ret jariyalap otyrmyn. Biz endi osy estelikpen tanyssaq: «...Men búdan 17 jyl búryn Sýgirbaev Ábil degen sheshen, shejire biletin qarttyng auyz әdebiyeti aituy boyynsha Qostanay qazaqtyng erte zamanda halqyn qorghaghan eng qadirli batyrlarynyng biri. Qobylandynyng Qyz Qúrtqa degen әielinen Bókenbay tuady. Bókenbaydan bes bala – Úzyn, Tory, Qarabalyq, Kóldenen, Búltyn. Torydan tórt bala tuady: Kókmúryn, Shashty, Qitaba, Týishiki (dúrysy Týiishke. avtor), Týishikiden (Týiishkeden)  eki bala – Bayandy, Tanat. Qostanay Bayandynyng úrpaqtarynan taraydy. Al Qostanaydyng ýrimbútaghy Qostanay oblysy, búrynghy Obaghan audanynda, Sherbakov sovhozynyng «Mezgil» bólimshesinde túrady. Qostanaydyng jerine úly orys halqynyng ýlgi-ónerin alu ýshin qala saldyrghan da Altynsariyn, óz atasy Balqojanyng atyn qoymay, qalanyng atyn Qostanaydyng atyna qoydyrghan da Ybyray Altynsariyn» - delingen.

Múhambetjan Tynyshbaev, Omar Shipiyn, Mariyam Hakimjanova siyaqty qazaq últynyng asyldarynan shyqqan dәiekti derekterdi jәne osy jerding kónekóz qariyalary Múqat Sәrsenbayúly men Qapysh Nauryzbayúlynyng әngimelerin qala atauynyng negizine alugha nege jaltaqtaymyz. Múhambetjan Tynyshbaev  qazaqtyng kórnekti sayasy jәne qogham qayrat­keri, alash qozghalysynyng negizin salushylardyng biri, Alash Orda ýkimetining mýshesi jәne onyng tóraghasynyng orynbasary, tarihshy-ghalym.

Mariyam Hakimjanova aqyn, QR halyq jazushysy. Omar Shipin ýsh mәrte Qazaq KSR Jogharghy Kenesining deputaty, Halyq aqyny.

Qazaq tarihyn qazaqtan artyq biletin eshkim joq. Men búl derekterdi oblystyq baspasóz jәne oblystyq telearna arqyly oqyrman qauymgha úsyndym. Qyzyghushylyq tanytyp túrghan eshkimdi kóre almadym.

Endi birer sóz Ordabay qalasy turaly. 1868 jyly Torghay oblysy qúrylyp, 4 uezd kiredi - IYlesk, Irgiyz, Torghay jәne Nikolaevsk (keyin - Kustanay). Uezd bolghan son, onyng ortalyghy  qajet. Búl tónirekte qypshaq Ordabay toghayyndaghy qazaqtar ornalasqan «Ordabay auylynan» basqa iri eldi meken bolmasa kerek. 1870 jyly Uezd basshysy general-gubernator N. A. Kryjanovskiy «Ordabay auylyn» Nikolaevsk uezdining ortalyghy etip bekitudi úsynady. 1879 jyly  patsha ýkimeti «Jana Urdobay qalasyn qúru turaly» Kryjanovskiyding úsynysyn maqúldady. (P.M.Chernysh. «Ocherk istoriy g. Kostanaya» /Zdesi stoit nazvati y drugih ludey chiy iymena navechno voshly v istorii Kostanaya. Eto prejde vsego general-gubernator N.A. Kryjanovskiy, po chiemu hodotaystvu v 1879 godu odobrily izlojennye soobrajeniya «ob uchrejdeniy novogo goroda Urdobay), (IY.K. Ternovoy. «Kustanay-Kostanay. Ocherkiy y istoriy») Sonymen Ordabay auyly  Nikolaevsk uezdining ortalyghy, «Jana Ordabay qalasy» bolyp bekitiledi.

Keyinnen, búl jer Torghay oblystyq  әskery gubernatorynyng jana basshysy  A.P. Konstantinovich  tarapynan «Say-sala» dep qoldau tappay, qala, Ordabay qalasynan «... v storonu yugo vostok 7-8 verstah...», «Qostanay» eldi mekeninen salynyp, «Novo-Nikolaevsk» bolyp atalady. (IY.K. Ternovoy. «Kustanay-Kostanay. Ocherkiy y istoriy»)

Jergilikti qazaqtar jana salynghan Novo-Nikolaevsk qalasyn berige deyin «Ordabay qalasy» dep atap kelgen. Qala atauy «Qostanay»gha berilgennen keyin Ordabay atauy úmytyla bastaydy. Ordabay qalasynyng bolghandyghy, Qostanaydyng berige deyin «Ordabay qalasy» bolyp atalghandyghyna tómendegidey derektermen kóz jetkizdim.

- Asa kórnekti aghartushy Y. Altynsarin 1880 jyly V.V. Katarinskiyge: «...Búl baqytsyz uezding (Torghay, avtor) qashan jóndelerin bilmeymin. Sondyqtan, bas-ayaghym aman túrghan kezimde búl jerden qashyp, Troiskige nemese janadan salynghan Ordabay qalasyna baryp oryn tepkim keledi.» - dep ótinish jazghan. /Y. Altynsarinning tandamaly shygharmalary.   (Ordabay qalasy bolghandyghyn anyqtaydy)

- «Jas Alash» gazeti 21 aqpan 2013 jylghy №14 sanynda Qyzylorda qalalyq ardagerler kenesining tóraghasy Amankeldi Ábdibaev: «1941 jyldyng 11 mausymynda әskerge alynghan. Soldattyq mindetin Chelyabinsk qalasynda ótep jýrgende әlemdik qandy soghys bastalyp ketedi. Ordabay atalghan qalada 3 ay mergendik mektepti oqyp, soghysqa qajetti mamandyq alady.» - dep jazghan. (Qostanay qalasynyng Ordabay qalasy bolyp atalghanyn anyqtaydy)

- Ákemning inisi Sәrsenkeldin Jýsip 1944 jyly soghysta jaraqat alyp, Litva qalasynyng gospitalynda jazghan óleng joldarynda myna tómendegidey shumaq bar:

«...Ákesi búl beseuding Ordabaydy,
Áuletti kisi bolghan qonaqjәili.
Atantyp «Ordabay  gorod» otyrypty,
Súrsasang osy kýngi Qostanaydy»...

Búl ólenning týpnúsqasy mende saqtauly. Al osynau derekterdi keyingi jas úrpaq bile bere me? Qalay bolghanda da anyz Qostanay qalasymen astasyp jatyr. Ordabay qalasynyn  Qostanay eldi mekeninen 7-8 ghana shaqyrym ekeni, onyng uezd ortalyghy bolghandyghy, ony qazaqtardyng berige deyin Ordabay qalasy dep atap kelgendigi P.M. Chernysh, IY.K. Ternovoy enbekterinde jәne men keltirgen derekterde naqty aitylyp túr. «Qostanay tany» gazetining 2007 jylghy №31 sanynda, odan keyin KSRO jәne Qazaqstan Respublikasynyng bilim beru isining ozat qyzmetkeri Qazaqstan Kәkenov «Tarih ne deydi, biz ne isteuge tiyispiz», «Jazylghan jaydyng janghyryghy» atty kólemdi maqalalar jazyp,  Qostanay tarihyn qozghay kelip, Qazaq kóshesin Ordabay atyna beruge úsynys jasaghan  jәne búl mәselening qala túrghyndary tarapynan jan-jaqty qoldau jasalynatynyn aitqan. Mening búl maqala avtorlarymen eshqanday tanystyghym joq, әri kezdesken adamdarym emes. Resey patshasy kezinde qoldau tapqan «Ordabay» atauy Tәuelsizdikke qol jetkizgen shaqta, týrli syltaularmen sheshilmey, tamyr-tanystyqtyng qúrbany boluy qatty qynjyltady. Endi osy mәseleni bayan eteyin. 2018 jyldyng mamyr aiynda Qostanay qalasy mәdeniyet bólimi basshysy Áubәkirova Aysúlu jәne bólim qyzmetkeri Madiyarova Qarlyghashta, 24 qyrkýiek 2018 jyly Qostanay qalasynyng әkimning mindetin atqarushy A. Húsaynovta, 2019 jyldyng bas kezinde oblys әkimi Arhiymed Begejanúly Múhambetovtyng ózinde boldym. Ýmit oblys әkimining aldynda da aqtalmady. Súranysqa qarsy pikir Ordabay atauynyng kóshe attaryn beru jónindegi QR Preziydenti Apparatyndaghy túlghalar tiziminde joqtyghy. Ol tizimdi jergilikti jer dayyndap, joghary organgha úsynady degen uәjime nazar audarylmady. Sol tizimde joq jәne tarihta belgisiz «Ábilsay» atauynyng biz súrap jýrgen «Qazaq» kóshesin ala qongy, qanday zandylyqqa jatatyny, týsiniksiz. Búghan oblys basshysy nazarda salghan joq. Qazaq kóshesi Ábilsaydyng atyna atala bersin, ol da qazaqtyng bir tumasy ghoy. «Ordabay auyly» atanghan Qostanay qalasy Nariman bazary manynda Ordabay atyna beretin kóshe jetip artylady, bolmasa janadan ashylyp jatqan qanshama kóshe bar. Osy pikirlerdi oblys әkimi aldynda jayyp saldym. Degenmen qortyndy shyqqan joq, bayaghy jartas, bir jartas. Qostanay jayy osy aghayyn.

Qoyshy Sәrsengeldiyn

1. Nikolay Sarkinning «Torghay oblysynda Áyelder mektepterining ashyluy tarihynda» aitylghan oi-pikirler shyndyqqa jaqyn. Búl enbegin Sarkin 1904 jyly jazghan, ol kezde Ybyray tiri, avtor el ýshin etken enbegin estip-bilgen. Qostanaydyng búryn Ordabay atalghanyn, onda túratyn halyqtyng ru ataularymen de jaqsy tanys, óitkeni ózi qostanaylyq, ruy – qypshaq.

Shyndyqqa jaqyn deytinimiz – birinshiden, ol ne ýshin jalghan aitady, ekinshiden, ol sol zamannyng adamy, biraz jaytty kózimen kórgen, estigen, ýshinshiden aitqan oi-pikileri Syzdyq Ábilghazinning oi-pikirlerimen astasyp, birin-biri tolyqtyra týsip otyr. Ábilghazinning ruy – kerey... Ol ne ýshin ótirik sóileuge tiyis?!

2. Manash Qozybaevtyng «Qos-qos» (shalash), Manay-ru atauy deyi anyz...

3. Syzdyq Ábilghazinning N.Sarkin jazbasyn aluy mýmkin emes, oqysa, dәlelin nyghaytu ýshin ashyq, aqtaryp salar edi. Oqymasa da oqyghanday etip, aidan shyghardy dep aitugha qiyn...

4. Quanyshpay Ormanov pikiri óte dәleldi. Birinshiden, Tanay sózi arab tilinen shyqqandyghy talas turdyrmaydy, ony Baybota Serikbaev ta qostaghanday Tanay sózining arab tilinen tilinen shyqqanyn aitady. Ekinshiden, «Sibirdin» ken qazynasy Arab elderine belgili bolghan. Kóptegen alys-beris bolghan. Sol baylanys arqyly alhimikter payda bolghan... Arab tilinde ghad-esep. Esepshi, qúmalaqshylar-ghadas. Orystyng «gadaniye» sózi osydan shyqqan (Bal ashu) [Aqyshev T.A, Ál-Mashany A.J. Qazaqstannyng tas-qola dәuiri mirastary. Monografiya. Qazaq últynyng tehnikalyq uniyversiyteti, ÚGhA akademiygi, professor E.M.Shayhudinovtyng redaksiyasymen, 1996 – 160-161 bb.]

Ýshinshiden, Sovetskiy ensiklopediskiy slovarda da Tanaiys, dr. – grech. nazv.r. Don, «Tanay» s, antich. g. (zv. do. n, e – 5 v.n.e) v Bosporskoe gos. va. Jilie kvartaly, oboroniyt. steny, bashny, vorota, nadpisi, pogrebeniya y pr... «Tanama», r. na s-v Zap.Sibiri, lev.pritok Eniyseya 521 km. pl. bass. 23,1 km.  «Tanana» (Tapapa). r. na Alyaske lev pritok Yukona 96 km. pl. bass. 115 km² sr. Rashod vody 970 m³. Sudok na 360 km. ot ustaya» – dep kórsetipti. Yaghni, «tanays» ta «tanaka» da «tanama» da «tanana» da ózen ataulary. [1307 b.].

5. Baybota Serikbaev pen, jogharyda aitqanymyzday Quanyshpay Ormanovtyng aitqan oi-pikirleri bir jerden shyghyp túr. «Qos» (eki) + tanay (ózen salasy) = Qos–tanay (Qostanay dep atalghan siyaqty). deydi. Dúrysynda da solay! Baybotanyng da "Qostanay" atauyna kónil bólip, izdene zerttegeni bayqalady. Myng alghys!

6. Aqylbek Shayahmetting jazghandary anyz. «Anyz» týbi – shyndyq... boluy mýmkin.

7. Qostanaydyng «Qos pen Ay» atauynan shyqany jayyndaghy pikir senimsiz. Onda Qosay bolyp shyghady.

8. Q.Sәrsenkeldinning búl pikiri de shyndyqqa janasady, sendiredi. Kim ne deydi?

Serikbay Ospanov

Abai.kz