قوستاناي اتاۋى قايدان شىققان؟
1.
كۋستاناي پو كيرگيزسكي «كوستاناي» (ستيحي 2 ي 9), – ۋەزدنىي گورود تۋرگايسكوي وبلاستي، وسنوۆاننىي پوسلە رۋسكو-تۋرەتسكوي ۆوينى نا ر. توبول، ون تورگۋەت پرەپيۋششەستەۆننو حلەبوم ي وردانسكيم سكوتوم.
مەستو دليا ەتوگو گورودا سپەرۆا بىلو ۆىبرانو نا ۋروچيشش ورداباي، كاكوۆوە نازۆانىە ون ي نوسيل نەكوتوروە ۆرەميا; پوسلە پەرەنەسەنيە ەگو زا 8 ۆەرست، ك ودنوكوي موگيل (جالگىز مولا) كيرگيزسكوي ستارۋحي، پو يمەني كوستاناي، ون ستال نازىۆاتەم پو كيرگيزسكي كۋستاناەم ي پو-رۋسسكي نيكولايۆوم. ۆ پەن س 1 پو 15 وكتيابريا ي س 29 ءىيۋن 10–14 ءىيۋج بىۆايۋت ءبولشىا يارماري، نازىۆاەمىيا پوكروۆسكوي ي پەتروۆسكوي. ۆ كۋستاناە كرومە پريحودسكيح شكول، يمەيۋتسيا: رۋسسكو-كيرگيزسكوە ۋەزدنوە 2-ح-كلاسسنوە ي رۋسسكو-كيرگياسكوە گورودسكوە س پەداگوگيچەەۆيم كلاسسوم ۋچيليششا، پوسلەدنەە ۆىپۋسكاست ۋچيتەلەي ناچالنىح اۋلنىح پەرەدۆيجنىح شكول گراموتى، ۆ رۋسسكو-كيرگيزسكايا جەنسكايا پروگيمنازيا; تاكيم№ وبرازوم كۋستاناي ياۆلاەتسيا ۆ ستەپي پروۆودنيكوم رۋسسكو-پروۆوسلاۆنوي كۋلتۋرى. ناسەلەنىە كۋستانايسكوگو ۋەزدا سوستويت كرومە رۋسسكيح، يز سلەدۋيۋششيح كيرگيزسكيح رودوۆ: 1) «كىپشاك» – كيپچاك، سوستاۆليايۋششاگو ناسەلەنىە سۆەرنىح ۆولوستەي سارايسكوي، كين-ارالسكوي، چۋبارسكوي، كارابالىكسكوي، ارا-كاراگايسكوي ي يۋجنىە دامبارەنوي ي ايەتسكوي; 2) «كەراي» – كيرەي، جيتەلي مەنديگارينسكوي ۆولوست نا ۆوستوك ك اكمولين. وبل; 3) «ارگىن» – ارگىن، ۋباگانسكوي پولوستي، نا ۆوستوك، ي امانكاراگايسكوي، نا يۋگو-ۆوستوك; 4) ياپپاس – جاپپاس، بەستيۋبينسكوي ۆولوستي; 5) «ياگالبالى» – جاگايبايلى، زاپادنوي چاستي ۋەزدا، ۆولوستەي: جيتيگارينەۆوي، كۋماكسكوي، سۋندىكسكوي ي جىلكۋارسكوي. ۋپامينۋتىە زاد رودى (رۋ) يمەيۋت تاكجە وتدەلنتسا كولەنا، ناتسر.: «كارابالىك» (ست.23) ۆحوديت ۆ سوستاۆ رودا «كىپشاك» (ست.63). ۆ زاكليۋچەنىە موجنو زامەتيت، چتو كيرگيزى، كاك ي سارتى – بولشىە وحوتنيكي دو ستيحوتۆورەنىي نا تەكۋششىن تەمى، ي وني ۆە پروچ زادەت ۆ نيح ي سۆويح ءسوبراتىي، وبرازچيكوم چەگو موجەت سلۋجيت ي ناستوياششەە ستيحوتۆورەنيىە، زايساننوە ۆ تۋرگايسكوي وبلوستي.
دىاكون نيكولاي ساركينا.
كازان 19 فەۆراليا 1904 گ.
[ساركين ن. تورعاي وبلىسىنداعى ايەلدەر مەكتەپتەرىنىڭ اشىلۋ تاريحى. – قازان، 1904 – 241-242 بب.]
2.
ماناش قوزىباەۆ: «نازۆ. پرويزوشلو وت ۋروچيششا «قوستاناي»، چتو پو كازاح. پونياتيام وزنوگالو: «كوس-يۋرتا، تا-«ناي» – رود، ملەميا. كوزىباەۆ م.ك. // لەنينسكي پۋت. 27.01.1957.
3.
كۇندەردەن كۇندەر ءوتىپ كوپ جاساپ، كوپتى كورگەن قوستاناي دۇنيەدەن ءوتىپتى. ءوزىنىڭ سۇرايى بويىنشا قازىرگى قوستاناي قالاسىنىڭ وزەنگە تاياۋ ورنىنداعى دوڭەس ۇستىنە جەرلەپتى. 1879-جىلى قالانىڭ ىرگەتاسىن قالاعاندا بەيىت ورنى ۇستىنەن ۇيلەر سالىنىپ كەتكەن. العاشقى كەزدە نيكولاەۆسك اتانىپ، كەيىن ىبىراي التىنسارين قالانى قوستاناي اتىنا قويدىرىپتى.
بۇعان تاعى ءبىر سەبەپ قوستاناي قابىرى جانىنان جولاي وتكەن-كەتكەن ونىڭ ارۋاعىن سىيلاپ ايات وقىپ وتەدى ەكەن. تىرىسىندە سىيلاعان ونى وزگەندە دە قۇرمەتتەگەن دەيدى اۆتور.
قوستاناي اتىنا تەلىپ جۇرگەن قوستاندارى وسى.
قوستاناي وڭىرىندەگى قىپشاقتار شەجىرەسىنەن تاراتساق: التىباستان-تابانشا; ودان ۇزىن وقتى ەسەنگەلدى. ونىڭ وزگە باتىرلاردان وزگەشەلىگى نايزاگەر ەكەن دە، جاۋىن ساداقتان اتقاندا وعى ءمۇلت كەتپەي كوزدەگەن جەرىنە قادايدى ەكەن. سودان «ۇزىن وقتى ەسەنگەلدى» اتانعان. ەسەنگەلدىدەن قىرعىزالى، ودان تىنەي، ودان جاناق، ودان تاستەمىر، ودان جاڭبىرشى، ودان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اتاسى بالعوجا، قانعوجا، تاستەمىردىڭ اناسى ەگىزدىڭ سىڭارى بولعاندىقتان، ەسىمىن قوستانا قويىپتى. قوستانا انا بۇدان 250 جىل بۇرىن سۇرگەنىن بايقايمىز. قولىمىزداعى شەجىرە تىزبەگىنە ءۇڭىلىپ ەسەپتەسەك 1710-1780 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن سياقتى. قوستانا ابىسىن-انجىعا، تۋعان-تۋىسقاندارعا ۇيىتقى بولۋمەن قاتار شونجارلاردىڭ الدىندا ءسوز توپاسىن جۇيەلى اشىق سويلەپ تىڭداتا بىلگەن بەدەلدى، اتىراپقا اتى شىققان اقىل يەسى، سانالى اسىل انا بولا بىلگەن. توقتاسىپ، اجال جەتىپ دۇنيە سالعان ونىڭ مۇردەسىن توبىل وزەنى جارقاباعىنان جارىم شاقىرىم جەردەگى كورنەكتى ءدوڭ ۇستىنە جەرلەپتى.
قوستانا انانىڭ قابىرى جانىنان جاناي وتكەن-كەتكەن جولاۋشىلار كيەلى انانىڭ ارۋاعىن ارداقتاپ، كولىگىن جەتەلەي قابىرگە كەلىپ دۇعا وقىپ، جاياۋلاعان كۇيى جونىنە كەتەدى ەكەن. (زيراتى قوستاناي قالاسىنىڭ لەنين كوشەسى بويىنداعى بۇرىڭعى مەملەكەتتىك باكىمەن قازىرگى مەشىت ارالىعى اۋلاسىندا قالعان.) قوستانا انانىڭ قابىرىنىڭ كۇمبەزى ۇستىندەگى ايىن جەز قاڭىلتىرمەن كومكەرىپ التىنمەن بۋلاعاندا الىستان كۇنگە الاۋلاي شاعىلىستا ءسوز قاريتىندىقتان، قوستانا-ايى اتانىلىپ، كەيىن قوستاناي اتانىپ كەتە بەرگەن.
ى.التىنسارين نيكولاەۆسك اتاۋىن وزگەرتىپ قوستاناي اتىمەن قالا اتىن اتاندىرۋىندا ۇلكەن ءمانى زور تاريحي دەرەك جاتىر.
قالاعا قويىلعان قۇتتىق نۇرجان ناۋشاباەۆتىڭ باباسى قوستاناي ما، الدە ىبىرايدىڭ باباسى تاستەمىردىڭ اناسى قوستاناي ما وسى اراسىن ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى. قالانىڭ اتىنا قوستانناي اتىن بەرۋدە ى.التىنسارين تەگىننەن قولايسالماسا كەرەك. مۇندا دا اشىلماعان تاريح بار ءتارىزدى.
[ابىلعازين س. ارقادا ناۋشابايدىڭ نۇرجانى وتكەن قوستاناي، 96-133-134 بب.]
4.
قۋانىشپاي ورمانوۆ: سكيف-سارماتتار زامانىندا سۋ نەمەسە وزەن «تانا» (تانايس) اتالعان. ال ارال (ارالدار) – «قوس» دەلىنگەن. تاريحشىلاردىڭ پىكىرنشە العاشقىدا قوستاناي دەپ قالا ەمەس، توبىل وزەنى ارقىلى وتەتىن وتكەل اتالعان، كەيىن وسى وتكەلگە جاقىن جاتقان ساي-سالا تۇگەلىمەن قوستاناي اتالىپ كەتكەن...وزەننىڭ... مەنىڭ ويىمشا قوستاناي اتى (قوس(قوسا) – ارالدار، تانا (تانايس) – وزەن (سۋ) پايدابولعان. ياعني قوستاناي دەگەنىمىز – وزەندەگى ارال (ارالدار).
[قوستاناي وبلىسى. التىن دالا. الماتى، 2005. – 65-67 بب.]
5.
بايبوتا سەرىكباەۆ سەكە، انىقتامالىقتاردا كورسەتىلگەندەي، قوستاناي قالاسى باتىس ءسىبىر ويپاتىنىڭ دالا بەلدەمى الىپ جاتقان وڭتۇستىك-باتىس شەتىن قۇرايتىن جازىقتىقتا، توبىل وزەنىنىڭ، ءابىلساي جانە قوستاناي (بۇل اتاۋ بۇرىن باسقاشا اتالىپ، كەيىن قالانىڭ اتىنا بايلانىستى وسىلاي وزگەرتىلگەن بولۋى مۇمكىن) دەگەن سالالارى قۇياتىن بيىك جارقاباقتى تەرراسالى جاعادا ورنالاسقان. ياعني، قوستاناي – قالانىڭ اتى، سونداي-اق توبىل وزەنىنىڭ ءبىر سالاسى دا وسىلاي اتالادى ەكەن. «تاناي» ءسوزى توپونيم (جەر-سۋ اتاۋى), انتروپونيم (كىسى اتى) رەتىندە كەڭ تاراعان. سىبىردە دە بىرنەشە تاناي دەگەن جەر اتتارى بار. بىراق توبىل وزەنىنىڭ ەكى سالاسى قۇياتىن جەردە ورنالاسقان قالانىڭ اتى «قوس (ەكى) + تاناي (وزەن سالاسى)» = قوس+تاناي (قوستاناي) دەپ اتالعان سياقتى.
بايبوتا سەرىكباەۆ
6.
اقىلبەك شاياحمەت: «قوستاناي» اتاۋىن تانا-بيكە اتىمەن نەمەسە ءبىر كەزدەرى وسى جەرلەردە تۇرعان ەكى قىز تانا جانە تاناي اتتارىمەن بايلانىستىرادى.
تاعى مىناداي نۇسقا بار. ەجەلدەن توبىل جاعاسىندا ۇزىن قىمپاق تايپاسى التىباس رۋىنىڭ ۇرپاقتارى تۇرعان. ونىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى التىباستىڭ ءۇشىنشى ۇلى – تىنەي بولعان... سول كەزدەن بەرى حالىق بۇل ءوڭىردى ەكى باتىر، ەكى اعايىندى تىنەيلەر جەرى دەپ اتاپ كەتكەن. ياعري، قوستاناي جەرى ۋاقىت وتە كەلەك، قوس تىنەي وزگەرىپ، قوستانايعا اينالعان. [سوندا]
اقىلبەك پىكىرى جايىندا قويشى سارسەنكەلديننىڭ «قوس-تاناي» اتاۋى تۋرالى ماقالاسىندا دا ءسوز بولادى. (8).
7.
ەندى ءبىر دەرەكتەردە قوستاناي اتاۋىنىڭ «قوس» – قوس (شالشا), اي (لۋنا) سوزدەرىنەن شىققانى ايتىلادى.
[كوستانايسكايا وبلات. ەنتسيكلوپەديا. يزد «ارىس»، 2006. – 432ب.]
8.
قوستاناي اتاۋى تۋرالى
بۇگىن، قوستاناي قالاسىنىڭ تۇرعىندارى، وزدەرىنىڭ سۇيىكتى قالاسى قوستانايدىڭ 140 جىلدىعىن مەرەكەلى شارالارعا تولى باعدارلامالارمەن كەڭ كولەمدە اتاپ وتۋدە. قالا اكىمدىگىنىڭ وسى شارانى وتكىزۋگە دايىندىعىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە بولعانى بايقالادى. قالا تۇرعىندارى ەشنارسەگە كوڭىل اۋدارماي جاقسى دەمالۋ جاعدايىن باستارىنان كەشۋدە. مەنىڭ دە كوڭىل-قوشىم سول كوپشىلىك قاۋىمنىڭ ورتاسىندا. تەك، كەشەگى قوستاناي قالاسىنىڭ 140 جىلدىعىنا بايلانىستى «الاۋ» تەلەارناسىنان وسى مەرەكەنىڭ تاريحىنا بايلانىستى ارنايى حاباردى كورىپ، تىڭداعانىم «قوستاناي اتاۋى» جونىندەگى كۇردەلى ماسەلەنىڭ ناقتى شەشىمىن تابۋعا الىدە بولسا ءبىزدىڭ وبلىس كولەمىندە قاجەتتى نازار اۋدارىلماي وتىرعانى بايقالدى.
حابارعا قاتىسۋشىلار «قوستاناي اتاۋى» جونىندە ناقتى دايەكتەر ايتا المادى. سول بۇرىنعى ايتىلىپ جۇرگەن ورىس اعايىندارىنىڭ «كەمپىردىڭ قوسى بولعان، قىزى سۋعا كەتىپ،تانام-اي دەپ جىلاعان»، «تانا، تاناي دەگەن ەكى ەگىز قىز»، «قوستان باتىردىڭ اتىنا قويىلعان» جانە ت.ب. دەرەكتەر قوزعالدى. سونداي-اق، «قوستاناي» اتاۋى ءۇش تۇبىردەن تۇرادى، ءبىرىنشى قوس، ەكىنشى ءدوڭ نەمەسە قىر، ءۇشىنشى ساي» دەگەن پىكىردى ەستىپ، قايران قالدىم. «تاناي»دىڭ قاي جەرىندە ءدوڭ، قىر، ساي تۇرعانىن تۇسىنە المادىم. قوس – ەكى، ەكەۋ دەگەن، تاناي – تانا اي، بولماسا تاڭعى اي ۇعىمى ەكەنى تۇسىنىكتى ەمەس پە، نەگە سونشاما اۋىرلاتا بەرەتىندەرىنە قايران قالام. تەك ءبىر تاريحشى ازامات: «بۇل كۇردەلى ماسەلە، قاجەتتى كوڭىل اۋدارىپ، «قوستاناي اتاۋىنىڭ قالاي شىققانىن انىقتاۋ مۇمكىنشىلىگى بار» دەگەن پىكىر بىلدىرگەنى مەنى قاتتى قۋانتتى. تاريح وتكەندى ءبىلۋ مەن قاتار ادامنىڭ رۋحاني دۇنيەسىن قالىپتاستىرۋ، «تاريحسىز – حالىق» جوق دەپ ايتىلادى. تاريحتىڭ قالىپتاسۋى سوناۋ ەرتە زامانعى اڭگىمەلەردى ەسكە ساقتاپ، ايتىپ وتىرۋدان پايدا بولاتىنىن عىلىمنىڭ ءوزى مويىنداعان. ارينە ونىڭ جەرگىلىكتى جەرگە وراي ايتىلۋى باستى نەگىزگە الىنعان.
مەن «قوس تاناي» اتاۋىن ەس بىلگەلى، بالا جاستان ەستىپ كەلەمىن. ارينە ول كەزدە «قوس تاناي»دىڭ ەلىمىزدەگى استىقتى ولكەنىڭ اتىن جامىلىپ، دۇنيەنىڭ ءتورت قۇبىلاسىمەن الىس-بەرىس جاساعان وبلىس ورتالىعى - الىپ شاھار ەكەنى ويعا ورالماعانى انىق.
اۋىل اقساقالدارىنىڭ وتىرىستارىندا اتامىزدىڭ ومىردەن وتكەن تاناي ەسىمدى ەكى قىزىنىڭ كۇمبەزىنە وراي «قوس تاناي» قورىمىنىڭ كەيىنىرەك «قوستاناي» ەلدى مەكەنى بولىپ اتالۋى، سول ەلدى مەكەنگە جاقىن نۇرمانبەت اتانىڭ بايبىشەسىنەن تاراعان ورداباي اتانىڭ اتىنداعى «قىپشاق ورداباي توعايى» تۋرالى، نۇرمانبەت اتانىڭ اكەسى شاقانىڭ ۇيىندەگى اجەمىز حان كەلىپ جاتقاندا بوسانىپ، تۋعان ۇلدىڭ اتىن حاننىڭ كەلۋ قۇرمەتىنە «حانكەلدى» دەپ قويىلعانى، ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ سول مەكەندەردى جايلاعانى جانە ورىستاردىڭ كوپتەپ كوشىپ كەلۋىنە وراي امالسىز وسى جاقتان (ارالباي) ورىن تەۋىپ، تۇرىپ قالعانىمىز كەڭ كولەمدە باياندالىپ جاتاتىن. ورداباي اتامىزدىڭ شوبەرەسى، مەنىڭ سارسەنكەلدى اتامنىڭ اكەسى ءتاجىبايدىڭ بۇل مەكەندى (ارالباي) جەرسىنبەي قارتايعان شاعىندا ءوزىنىڭ اتا مەكەنى قوستاناي جاقتا كۇيەۋگە شىققان قىزىنىڭ قولىنا بارىپ، ومىردەن وتكەنى دە اڭگىمە ارقاۋى بولاتىن ەدى. قايسى ءبىر وتىرىستار وسىنداي قىزۋ پىكىرلەرگە تولى بولاتىن، ال وعان ءمان بەرىپ، قورتىندى وي شىعارۋ ماعان ەرتەرەك ەدى، ايتىلاتىن وقيعالار ءبىزدىڭ تەگىمىزگە باعىتتالىپ جاتقاندىقتان تىڭداۋعا قاجىمايتىنسىڭ. كەيىنىرەك وقۋ ورنىن اياقتاپ، اۋدان ورتالىعىندا ەڭبەككە ارالاسىپ جۇرگەن شاقتا دا قازاقى سالت-داستۇرگە وراي قوناقاسى كەزىندە اعايىن ۇلكەنى، ومىردەن كورگەنى كوپ مۇقات سارسەنبايۇلى اتامىز وسى اڭگىمەنى ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن.
«قوستاناي اتاۋىنا» بايلانىستى وسى اڭگىمەنى ىزدەنۋگە سەبەپ بولعان، وبلىستىق «قوستاناي تاڭى» گازەتىنە شىققان قاپىش ناۋرىزباەۆتىڭ «قالا اتى ويىنشىق پا؟» اتتى ماقالاسى بولدى. ماقالا مەنى ۇلكەن ويعا قالدىردى جانە تۇجىرىمدارىنىڭ ناقتىلىعىمەن قىزىقتىردى. وسىنىڭ اسەرىنەن قوستاناي وبلىسى ليساكوۆسك قالاسىنىڭ تۇرعىنى، ەڭبەك ارداگەرى، سەكسەن بەس جاسار ناۋرىزباەۆ قاپىش اعامەن تانىسىپ، ول ۇزاق اڭگىمەگە جەتەلەپ ەدى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن اعا جازعان ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرگەنىم ءجون بولار.
«قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم!
مەن وسى گازەتىمىزدىڭ «بولشەۆيكتىك جول» كەزىنەن باستاپ وقىپ كەلە جاتقان وقىرمانىنىڭ ءبىرىمىن. ايتپاعىم، وسى ءوزىمىزدىڭ قوستاناي اتى تۋرالى ەستىگەنىم. بەس-ون جىل بولىپ قالعان شىعار، قوستاناي اتى ءبىر ەرمەك بولىپ الدى. اركىم ءوز ويىنشا سۇبەلەپ بولدى. ...1939-40 جىلدارى مەنىڭ بالا كەزىمدە ءبىزدىڭ ۇيگە قامىستى اۋدانىنىڭ جايىلما، تۇمارلى (ليۆانوۆكا) اۋىلدارى جاعىنان ءابىشتاي، ءابدىرايىم دەگەن ەكى قارت كىسى كەلدى. ءابدىرايىم ءبىزدىڭ ەلگە كۇيەۋ ەكەن. سول كىسىلەرمەن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇلكەن كىسىلەرى اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعاندا، وسى قوستاناي دەگەن ات سوندا دا قوزعالدى. سوندا ءابىشتاي اقساقالدىڭ ايتقانىن وقىرمان الدىنا تارتپاقپىن. سول كەزدە ول كىسىلەر 75-80 جاستىڭ شاماسىندا. ءابىشتاي اقساقالدىڭ ايتۋى: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ داۋ-دامايى بىتكەن بە؟ ەرتەرەكتە ءبىر جىگىتكە ەلىندە، اعايىن اراسىندا جەر تيمەي ەلىنە وكپەلەپ، «كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس» جەرگە كەتەمىن دەپ كوشىپ كەتىپ، وسى قوستاناي تۇرعان جەرگە كەلىپ قونىستانىپتى. ول كەز بۇل ماڭدا ەل بولماعان ەكەن دەيدى. وسى جەرگە قونىستانعاننان كەيىن بۇل جىگىتتىڭ 13 جاسار قىزى قايتىس بولادى. اتى تاناي ەكەن. سول قىزى وسى جەرگە قويىلادى. قىزى قايتقاننان كەيىن تاعى ءبىر قىز بالا دۇنيەگە كەلەدى. اتا-اناسى قۋانىپ، تانايدىڭ ورنىنا تاناي بولدى دەپ، بۇل قىزدى دا تاناي اتايدى. وكىنىشكە قاراي 2-3 جاسىندا بۇل قىز دا قايتىس بولىپ، اپاسىنىڭ جانىنا جەرلەنەدى. سونان سوڭ تانايدىڭ مولاسى اتانادى. اقىرى ەلدى مەكەننىڭ اتىنا اينالادى...».
ءوزى ەستىگەن وسىناۋ دەرەكتەردى كەلتىرە وتىرىپ، ماقالا اۆتورى قوستاناي اتىنا بايلانىستى ايتىلىپ جۇرگەن قوستان باتىر، قوس ءتىنى، قوس تانا اتاۋلارىنىڭ ناقتىلىققا كەلمەيتىندىگىن بىلايشا دالەلدەيدى. قوس ءتىنى – ءتىن دەگەن جىپكە، ارقانعا بايلانىستى بولسا، قوس تانا - تانا – سيىر بالاسى عوي، ال «تانا كوز»، «تانا مونشاق» قالاي «قوس» سوزىمەن قيىلىسادى؟ قوستان باتىردىڭ تاريحتا بولعاندىعى اقيقات دەگەنمەن، باتىردىڭ قوستانايدا تۋىپ، اتىنىڭ قوستان قويىلماعانىنا كىم كەپىل دەگەن تۇجىرىمدار جاسايدى. جانە وبلىستىق «بولشەۆيكتىك جول» گازەتىندە جاۋاپتى قىزمەتتە ىستەگەن نەمەرە اعاسىنىڭ بەرىپ جىبەرگەن 1940 جىلعى نومىرىندەگى ومار ءشيپيننىڭ:
«سارىارقا جەرى جازىق، اعاش شۇبار،
باسىندا اعاشتاردىڭ ۇكىسى بار.
جەلپىلدەپ جەلدى كۇنى جاپىراعى،
بولادى تىگىلگەندەي قىزىل تۋلار.
ءان قوسىپ ەرتە-كەشتى جەر جاڭعىرتىپ،
سايراعان بۇتاعىندا بۇلبۇل قۇستار.
قوستاناي توبىل وزەن جاعاسىندا،
اتى ەدى ءبىر مولانىڭ و باسىندا.
ءبىر مىڭدا وسى جەرگە قالا ءتۇستى،
سەگىز ءجۇز سەكسەن جىلدىڭ شاماسىندا.
قوستاناي تورى قىپشاق بايانتاڭات،
تۋىسى ءناسىلىنىڭ ءبارى وسىندا» - دەگەن «قوستاناي» داستانىن كەلتىرگەن.
مەن دە اعاعا ءوزىمنىڭ مۇقات اتادان جانە اۋىل ۇلكەندەرىنەن ەستىگەن اڭىز اڭگىمەلەردى تولىق تانىستىردىم. سوڭىندا اعانىڭ: «شىراعىم-اۋ قازاقتىڭ سۇڭعىلا قارياسى ومار ءشيپيننىڭ ءوزى قوستاناي قالاسى اتاۋىنىڭ «ەكى مولادان باستاۋ العاندىعىن» جانە ونىڭ «تورىقىپشاق بايانتاڭات» ەكەندىگىن انىق ايتىپ تۇرعان جوق پا، وعان قارسىلىق ءبىلدىرۋ نەگىزسىز بولار ەدى» دەگەن وي ورامى وزىندىك ىزدەنىستەر جاساۋىما جەتەلەدى.
«قوستاناي تاڭى» گازەتىنىڭ 28 قىركۇيەك 2009 جىلعى سانىندا «اڭىز اقيقاتقا جەتەلەيدى»، 26 جەلتوقسان 2012 جىلى «يە، قوستاناي اتاۋى قايدان شىقتى؟» اتتى ماقالالار جازعان بولاتىنمىن. جانە وسى دەرەكتەردىڭ ورنىنان قوزعالۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولعان زامانىمزدىڭ اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدەرىنىڭ كۋاسى، كونەكوز قاريا – ناۋرىزباەۆ قاپىش اعانىڭ قاتىسۋىمەن وبلىستىق «الاۋ» تەلەارناسىنان «قوس تاناي» اتتى ارنايى حابار ۇيىمداستىردىم. جازىلعان اڭىز اڭگىمەلەردى وقي وتىرىپ، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ جيناعان دەرەكتەرىنە قارنىڭ اشادى. تاريحي اتاۋدى ىلعي «بايعۇس»، «بەيشارا» كەيىپكەرلەردەن ىزدەيدى. ونىڭ بۇرمالانعاندىعى وزىنەن-ءوزى ايقايلاپ تۇر. ءتىپتى سول زاماندا دۇرىس ءبىر قازاقتىڭ بولماۋى مۇمكىن بە؟ «زارلاعان كەمپىر»، «سۋعا كەتكەن قىزدار» دەگەن جەلەۋمەن جەر اتى بەرىلدى دەگەن اقيقاتقا جاتا ما؟ وسىنداي زەردەلەۋمەن دەرەك جيناعانداردا ىجداعاتتىلىق جەتىسپەگەن-اۋ جانە ەكى ۇلت اراسىنداعى پىكىر الماسۋ بارىسىندا تۇسىنىستىك بولماعاندىقتان، ايتىلعان اڭگىمەنىڭ استارىن اشا الماعان دەگەن وي ۇشقىندايدى. «وردا»، «وتاۋ» سياقتى قازاق اتاۋلارى تۇرعاندا، كىشكەنە «قوس» كوزگە تۇسپەس بولار. ال «ەكى» دەگەن ءسوزدىڭ «قوس» بولىپ ايتىلاتىنىن بارشا قازاق بىلەدى ەمەس پە.
قوستاناي سياقتى ىرگەلى وبلىس ورتالىعى اتاۋىنىڭ كىم-كىمدى دە بەي-ءجاي قالدىرمايتىنى ورىندى. وبلىستىق گازەتىمىزدىڭ 02 قاڭتار 2013 جىلعى № 7 سانىندا كسرو جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ وزات قىزمەتكەرى قازاقستان كاكەنوۆ اعاي بۇدان 90 جىل بۇرىن اتاقتى تەمىرجول ينجەنەرى، عالىم، تۇركىسىب تەمىر جولىن سالۋعا، الاش پارتياسىنىڭ اسكەري پولكىن قۇرۋعا اتسالىسقان، قازاقتىڭ بەلگىلى ازاماتى، قوعام قايراتكەرى مۇحامەتجان تىنىشباەۆ 1925 جىلى تاشكەنت باسپاحاناسىندا باستىرعان كىتاپشاسىندا «قوستاناي قالاسى ەكى قىزدىڭ اتىنا قويىلعان» دەپ جازعانىن ايتادى. 1879 جىلى قالانى قوستاناي سايى مەن ءابىل سايدىڭ ورتاسىنا سالعاندا ورداباي اۋىلىنىڭ ەكى بويجەتكەن قىزدارىنىڭ زيراتى بارىن ەسكەرمەدى» - دەگەن دەرەكتەر كەلتىرەدى.
بەلگىلى قازاق جازۋشىسى، كورنەكتى اقىن، قازاقستان جازۋشىلار جانە جۋرناليستەر وداقتارىنىڭ مۇشەسى اقىلبەك شاياحمەت «ەستە قالار ەل تاريحى» كىتابىنىڭ «قوستاناي – قۇت-مەكەن» ەڭبەگىندە قازاق كسر-ءىنىڭ حالىق اقىنى، كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، ومار ءشيپيننىڭ:
«قوستاناي توبىل وزەن جاعاسىندا،
اتى ەدى ءبىر مولانىڭ و باسىندا.
ءبىر مىڭدا وسى جەرگە قالا ءتۇستى،
سەگىز ءجۇز سەكسەن جىلدىڭ شاماسىندا» – دەگەن ولەڭ جولدارىن كەلتىرەدى. دەگەنمەن اقىن ءىنىمىز داستاندى تولىق بەرمەگەن، «قوستاناي تورى قىپشاق بايانتاڭات، تۋىسى ءناسىلىنىڭ ءبارى وسىندا» دەگەن جولداردى تاستاپ كەتۋى، رۋشىلدىقتى قوزدىرمايىن دەگەنى بولار. جانە وسى ەڭبەگىندە: «قوستانايعا كەلگەن ساپارلارىنىڭ بىرىندە قازىرگى قوستاناي قالاسى ورتالىعىنداعى ۇلتتىق بانك عيماراتى ورنالاسقان ءۇيدى نۇسقاپ، وسى ارادا ەرتەدە بەيىت بولعان، وندا قىپشاقتىڭ ومىردەن ەرتە كەتكەن ەكى قىزى دا جاتىر» - دەگەن، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى حاكىمجانوۆا ءماريام اپامىزدىڭ ەستەلىگىن ەسكە الادى.
ولكەتانۋشى ماقسۇتبەك سۇلەيمەننىڭ «ينفو – تسەستىڭ» 28 ناۋرىز 2014 جىلعى 12 نومىرىندەگى «ەل مەن جەر» ماقالاسىنىڭ «قوستانايدىڭ اتاۋى حاقىندا» تاراۋىنداعى مىنا ۇزىندىلەردى كەلتىرە كەتكەندى ءجون كوردىم. «...بۇل كەزىندە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان حالىق اقىنى ومار ءشيپيننىڭ ەستەلىگى. ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانعان بۇل ەستەلىكتى ماعان 1993 جىلى قارت جۋرناليست جيەنتاي دىلدەبايۇلى ءوز قولىمەن تابىس ەتكەن ەدى. سودان بەرى ساقتاپ كەلىپ، ءبىرىنشى رەت جاريالاپ وتىرمىن. ءبىز ەندى وسى ەستەلىكپەن تانىسساق: «...مەن بۇدان 17 جىل بۇرىن سۇگىرباەۆ ءابىل دەگەن شەشەن، شەجىرە بىلەتىن قارتتىڭ اۋىز ادەبيەتى ايتۋى بويىنشا قوستاناي قازاقتىڭ ەرتە زاماندا حالقىن قورعاعان ەڭ قادىرلى باتىرلارىنىڭ ءبىرى. قوبىلاندىنىڭ قىز قۇرتقا دەگەن ايەلىنەن بوكەنباي تۋادى. بوكەنبايدان بەس بالا – ۇزىن، تورى، قارابالىق، كولدەنەڭ، بۇلتىڭ. تورىدان ءتورت بالا تۋادى: كوكمۇرىن، شاشتى، قيتابا، تۇيشىكى (دۇرىسى تۇيىشكە. اۆتور), تۇيشىكىدەن (تۇيىشكەدەن) ەكى بالا – باياندى، تاڭات. قوستاناي باياندىنىڭ ۇرپاقتارىنان تارايدى. ال قوستانايدىڭ ۇرىمبۇتاعى قوستاناي وبلىسى، بۇرىنعى وباعان اۋدانىندا، ششەرباكوۆ سوۆحوزىنىڭ «مەزگىل» بولىمشەسىندە تۇرادى. قوستانايدىڭ جەرىنە ۇلى ورىس حالقىنىڭ ۇلگى-ونەرىن الۋ ءۇشىن قالا سالدىرعان دا التىنسارين، ءوز اتاسى بالقوجانىڭ اتىن قويماي، قالانىڭ اتىن قوستانايدىڭ اتىنا قويدىرعان دا ىبىراي التىنسارين» - دەلىنگەن.
مۇحامبەتجان تىنىشباەۆ، ومار شيپين، ماريام حاكىمجانوۆا سياقتى قازاق ۇلتىنىڭ اسىلدارىنان شىققان دايەكتى دەرەكتەردى جانە وسى جەردىڭ كونەكوز قاريالارى مۇقات سارسەنبايۇلى مەن قاپىش ناۋرىزبايۇلىنىڭ اڭگىمەلەرىن قالا اتاۋىنىڭ نەگىزىنە الۋعا نەگە جالتاقتايمىز. مۇحامبەتجان تىنىشباەۆ قازاقتىڭ كورنەكتى ساياسي جانە قوعام قايراتكەرى، الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى جانە ونىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تاريحشى-عالىم.
ماريام حاكىمجانوۆا اقىن، قر حالىق جازۋشىسى. ومار شيپين ءۇش مارتە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، حالىق اقىنى.
قازاق تاريحىن قازاقتان ارتىق بىلەتىن ەشكىم جوق. مەن بۇل دەرەكتەردى وبلىستىق ءباسپاسوز جانە وبلىستىق تەلەارنا ارقىلى وقىرمان قاۋىمعا ۇسىندىم. قىزىعۋشىلىق تانىتىپ تۇرعان ەشكىمدى كورە المادىم.
ەندى بىرەر ءسوز ورداباي قالاسى تۋرالى. 1868 جىلى تورعاي وبلىسى قۇرىلىپ، 4 ۋەزد كىرەدى - يلەتسك، يرگيز، تورعاي جانە نيكولاەۆسك (كەيىن - كۋستاناي). ۋەزد بولعان سوڭ، ونىڭ ورتالىعى قاجەت. بۇل توڭىرەكتە قىپشاق ورداباي توعايىنداعى قازاقتار ورنالاسقان «ورداباي اۋىلىنان» باسقا ءىرى ەلدى مەكەن بولماسا كەرەك. 1870 جىلى ۋەزد باسشىسى گەنەرال-گۋبەرناتور ن. ا. كرىجانوۆسكي «ورداباي اۋىلىن» نيكولاەۆسك ۋەزدىنىڭ ورتالىعى ەتىپ بەكىتۋدى ۇسىنادى. 1879 جىلى پاتشا ۇكىمەتى «جاڭا ۋردوباي قالاسىن قۇرۋ تۋرالى» كرىجانوۆسكيدىڭ ۇسىنىسىن ماقۇلدادى. (پ.م.چەرنىش. «وچەرك يستوري گ. كوستانايا» /زدەس ستويت نازۆات ي درۋگيح ليۋدەي چي يمەنا ناۆەچنو ۆوشلي ۆ يستوريۋ كوستانايا. ەتو پرەجدە ۆسەگو گەنەرال-گۋبەرناتور ن.ا. كرىجانوۆسكي، پو چەمۋ حودوتايستۆۋ ۆ 1879 گودۋ ودوبريلي يزلوجەننىە سووبراجەنيا «وب ۋچرەجدەني نوۆوگو گورودا ۋردوباي), (ي.ك. تەرنوۆوي. «كۋستاناي-كوستاناي. وچەركي ي يستوري») سونىمەن ورداباي اۋىلى نيكولاەۆسك ۋەزدىنىڭ ورتالىعى، «جاڭا ورداباي قالاسى» بولىپ بەكىتىلەدى.
كەيىننەن، بۇل جەر تورعاي وبلىستىق اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ جاڭا باسشىسى ا.پ. كونستانتينوۆيچ تاراپىنان «ساي-سالا» دەپ قولداۋ تاپپاي، قالا، ورداباي قالاسىنان «... ۆ ستورونۋ يۋگو ۆوستوك 7-8 ۆەرستاح...»، «قوستاناي» ەلدى مەكەنىنەن سالىنىپ، «نوۆو-نيكولاەۆسك» بولىپ اتالادى. (ي.ك. تەرنوۆوي. «كۋستاناي-كوستاناي. وچەركي ي يستوري»)
جەرگىلىكتى قازاقتار جاڭا سالىنعان نوۆو-نيكولاەۆسك قالاسىن بەرىگە دەيىن «ورداباي قالاسى» دەپ اتاپ كەلگەن. قالا اتاۋى «قوستاناي»عا بەرىلگەننەن كەيىن ورداباي اتاۋى ۇمىتىلا باستايدى. ورداباي قالاسىنىڭ بولعاندىعى، قوستانايدىڭ بەرىگە دەيىن «ورداباي قالاسى» بولىپ اتالعاندىعىنا تومەندەگىدەي دەرەكتەرمەن كوز جەتكىزدىم.
- اسا كورنەكتى اعارتۋشى ى. التىنسارين 1880 جىلى ۆ.ۆ. كاتارينسكيگە: «...بۇل باقىتسىز ۋەزدىڭ (تورعاي، اۆتور) قاشان جوندەلەرىن بىلمەيمىن. سوندىقتان، باس-اياعىم امان تۇرعان كەزىمدە بۇل جەردەن قاشىپ، ترويتسكىگە نەمەسە جاڭادان سالىنعان ورداباي قالاسىنا بارىپ ورىن تەپكىم كەلەدى.» - دەپ ءوتىنىش جازعان. /ى. ءالتىنساريننىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى. (ورداباي قالاسى بولعاندىعىن انىقتايدى)
- «جاس الاش» گازەتى 21 اقپان 2013 جىلعى №14 سانىندا قىزىلوردا قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسiنiڭ توراعاسى امانكەلدi ابدiباەۆ: «1941 جىلدىڭ 11 ماۋسىمىندا اسكەرگە الىنعان. سولداتتىق مiندەتiن چەليابينسك قالاسىندا وتەپ جۇرگەندە الەمدiك قاندى سوعىس باستالىپ كەتەدi. ورداباي اتالعان قالادا 3 اي مەرگەندiك مەكتەپتi وقىپ، سوعىسقا قاجەتتi ماماندىق الادى.» - دەپ جازعان. (قوستاناي قالاسىنىڭ ورداباي قالاسى بولىپ اتالعانىن انىقتايدى)
- اكەمنىڭ ءىنىسى سارسەنكەلدين ءجۇسىپ 1944 جىلى سوعىستا جاراقات الىپ، ليتۆا قالاسىنىڭ گوسپيتالىندا جازعان ولەڭ جولدارىندا مىنا تومەندەگىدەي شۋماق بار:
«...اكەسى بۇل بەسەۋدىڭ وردابايدى،
اۋلەتتى كىسى بولعان قوناقجايلى.
اتانتىپ «ورداباي گورود» وتىرىپتى،
سۇرساساڭ وسى كۇنگى قوستانايدى»...
بۇل ولەڭنىڭ تۇپنۇسقاسى مەندە ساقتاۋلى. ال وسىناۋ دەرەكتەردى كەيىنگى جاس ۇرپاق بىلە بەرە مە؟ قالاي بولعاندا دا اڭىز قوستاناي قالاسىمەن استاسىپ جاتىر. ورداباي قالاسىنىڭ قوستاناي ەلدى مەكەنىنەن 7-8 عانا شاقىرىم ەكەنى، ونىڭ ۋەزد ورتالىعى بولعاندىعى، ونى قازاقتاردىڭ بەرىگە دەيىن ورداباي قالاسى دەپ اتاپ كەلگەندىگى پ.م. چەرنىش، ي.ك. تەرنوۆوي ەڭبەكتەرىندە جانە مەن كەلتىرگەن دەرەكتەردە ناقتى ايتىلىپ تۇر. «قوستاناي تاڭى» گازەتىنىڭ 2007 جىلعى №31 سانىندا، ودان كەيىن كسرو جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ وزات قىزمەتكەرى قازاقستان كاكەنوۆ «تاريح نە دەيدى، ءبىز نە ىستەۋگە ءتيىسپىز»، «جازىلعان جايدىڭ جاڭعىرىعى» اتتى كولەمدى ماقالالار جازىپ، قوستاناي تاريحىن قوزعاي كەلىپ، قازاق كوشەسىن ورداباي اتىنا بەرۋگە ۇسىنىس جاساعان جانە بۇل ماسەلەنىڭ قالا تۇرعىندارى تاراپىنان جان-جاقتى قولداۋ جاسالىناتىنىن ايتقان. مەنىڭ بۇل ماقالا اۆتورلارىمەن ەشقانداي تانىستىعىم جوق، ءارى كەزدەسكەن ادامدارىم ەمەس. رەسەي پاتشاسى كەزىندە قولداۋ تاپقان «ورداباي» اتاۋى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن شاقتا، ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن شەشىلمەي، تامىر-تانىستىقتىڭ قۇربانى بولۋى قاتتى قىنجىلتادى. ەندى وسى ماسەلەنى بايان ەتەيىن. 2018 جىلدىڭ مامىر ايىندا قوستاناي قالاسى مادەنيەت ءبولىمى باسشىسى اۋباكىروۆا ايسۇلۋ جانە ءبولىم قىزمەتكەرى مادياروۆا قارلىعاشتا، 24 قىركۇيەك 2018 جىلى قوستاناي قالاسىنىڭ اكىمنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ا. حۇساينوۆتا، 2019 جىلدىڭ باس كەزىندە وبلىس اكىمى ارحيمەد بەگەجانۇلى مۇحامبەتوۆتىڭ وزىڭدە بولدىم. ءۇمىت وبلىس اكىمىنىڭ الدىندا دا اقتالمادى. سۇرانىسقا قارسى پىكىر ورداباي اتاۋىنىڭ كوشە اتتارىن بەرۋ جونىندەگى قر پرەزيدەنتى اپپاراتىنداعى تۇلعالار تىزىمىندە جوقتىعى. ول ءتىزىمدى جەرگىلىكتى جەر دايىنداپ، جوعارى ورگانعا ۇسىنادى دەگەن ۋاجىمە نازار اۋدارىلمادى. سول تىزىمدە جوق جانە تاريحتا بەلگىسىز «ءابىلساي» اتاۋىنىڭ ءبىز سۇراپ جۇرگەن «قازاق» كوشەسىن الا قويۋى، قانداي زاڭدىلىققا جاتاتىنى، تۇسىنىكسىز. بۇعان وبلىس باسشىسى نازاردا سالعان جوق. قازاق كوشەسى ءابىلسايدىڭ اتىنا اتالا بەرسىن، ول دا قازاقتىڭ ءبىر تۋماسى عوي. «ورداباي اۋىلى» اتانعان قوستاناي قالاسى ناريمان بازارى ماڭىندا ورداباي اتىنا بەرەتىن كوشە جەتىپ ارتىلادى، بولماسا جاڭادان اشىلىپ جاتقان قانشاما كوشە بار. وسى پىكىرلەردى وبلىس اكىمى الدىندا جايىپ سالدىم. دەگەنمەن قورتىندى شىققان جوق، باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس. قوستاناي جايى وسى اعايىن.
قويشى سارسەنگەلدين
1. نيكولاي ساركيننىڭ «تورعاي وبلىسىندا ايەلدەر مەكتەپتەرىنىڭ اشىلۋى تاريحىندا» ايتىلعان وي-پىكىرلەر شىندىققا جاقىن. بۇل ەڭبەگىن ساركين 1904 جىلى جازعان، ول كەزدە ىبىراي ءتىرى، اۆتور ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىن ەستىپ-بىلگەن. قوستانايدىڭ بۇرىن ورداباي اتالعانىن، وندا تۇراتىن حالىقتىڭ رۋ اتاۋلارىمەن دە جاقسى تانىس، ويتكەنى ءوزى قوستانايلىق، رۋى – قىپشاق.
شىندىققا جاقىن دەيتىنىمىز – بىرىنشىدەن، ول نە ءۇشىن جالعان ايتادى، ەكىنشىدەن، ول سول زاماننىڭ ادامى، ءبىراز جايتتى كوزىمەن كورگەن، ەستىگەن، ۇشىنشىدەن ايتقان وي-پىكىلەرى سىزدىق ابىلعازيننىڭ وي-پىكىرلەرىمەن استاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرا ءتۇسىپ وتىر. ابىلعازيننىڭ رۋى – كەرەي... ول نە ءۇشىن وتىرىك سويلەۋگە ءتيىس؟!
2. ماناش قوزىباەۆتىڭ «قوس-قوس» (شالاش), ماناي-رۋ اتاۋى دەيى اڭىز...
3. سىزدىق ابىلعازيننىڭ ن.ساركين جازباسىن الۋى مۇمكىن ەمەس، وقىسا، دالەلىن نىعايتۋ ءۇشىن اشىق، اقتارىپ سالار ەدى. وقىماسا دا وقىعانداي ەتىپ، ايدان شىعاردى دەپ ايتۋعا قيىن...
4. قۋانىشپاي ورمانوۆ پىكىرى وتە دالەلدى. بىرىنشىدەن، تاناي ءسوزى اراب تىلىنەن شىققاندىعى تالاس تۋردىرمايدى، ونى بايبوتا سەرىكباەۆ تا قوستاعانداي تاناي ءسوزىنىڭ اراب تىلىنەن تىلىنەن شىققانىن ايتادى. ەكىنشىدەن، «ءسىبىردىڭ» كەن قازىناسى اراب ەلدەرىنە بەلگىلى بولعان. كوپتەگەن الىس-بەرىس بولعان. سول بايلانىس ارقىلى الحيميكتەر پايدا بولعان... اراب تىلىندە عاد-ەسەپ. ەسەپشى، قۇمالاقشىلار-عاداس. ورىستىڭ «گادانيە» ءسوزى وسىدان شىققان (بال اشۋ) [اقىشەۆ ت.ا، ءال-ماشاني ا.ج. قازاقستاننىڭ تاس-قولا ءداۋىرى ميراستارى. مونوگرافيا. قازاق ۇلتىنىڭ تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، ۇعا اكادەميگى، پروفەسسور ە.م.شايحۋدينوۆتىڭ رەداكتسياسىمەن، 1996 – 160-161 بب.]
ۇشىنشىدەن، سوۆەتسكي ەنتسيكلوپەديسكي سلوۆاردا دا تانايس، در. – گرەچ. نازۆ.ر. دون، «تاناي» س، انتيچ. گ. (زۆ. دو. ن، ە – 5 ۆ.ن.ە) ۆ بوسپورسكوە گوس. ۆا. جيلە كۆارتالى، وبورونيت. ستەنى، باشنى، ۆوروتا، نادپيسي، پوگرەبەنيا ي پر... «تاناما»، ر. نا س-ۆ زاپ.سيبيري، لەۆ.پريتوك ەنيسەيا 521 كم. پل. باسس. 23,1 كم. «تانانا» (تاپاپا). ر. نا الياسكە لەۆ پريتوك يۋكونا 96 كم. پل. باسس. 115 كم2 سر. راسحود ۆودى 970 م3. سۋدوك نا 360 كم. وت ۋستايا» – دەپ كورسەتىپتى. ياعني، «تانايس» تا «تاناكا» دا «تاناما» دا «تانانا» دا وزەن اتاۋلارى. [1307 ب.].
5. بايبوتا سەرىكباەۆ پەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي قۋانىشپاي ورمانوۆتىڭ ايتقان وي-پىكىرلەرى ءبىر جەردەن شىعىپ تۇر. «قوس» (ەكى) + تاناي (وزەن سالاسى) = قوس–تاناي (قوستاناي دەپ اتالعان سياقتى). دەيدى. دۇرىسىندا دا سولاي! بايبوتانىڭ دا "قوستاناي" اتاۋىنا كوڭىل ءبولىپ، ىزدەنە زەرتتەگەنى بايقالادى. مىڭ العىس!
6. اقىلبەك شاياحمەتتىڭ جازعاندارى اڭىز. «اڭىز» ءتۇبى – شىندىق... بولۋى مۇمكىن.
7. قوستانايدىڭ «قوس پەن اي» اتاۋىنان شىقانى جايىنداعى پىكىر سەنىمسىز. وندا قوساي بولىپ شىعادى.
8. ق.سارسەنكەلديننىڭ بۇل پىكىرى دە شىندىققا جاناسادى، سەندىرەدى. كىم نە دەيدى؟
سەرىكباي وسپانوۆ
Abai.kz
