Osydan 380 mln jyl búryn Jer planetasynyng kontiynenttik kóshi kezinde  batys Europa elderinde terminge ainalyp ýlgerse de, bizge әli janalyq bolyp otyrghan «Qazaqstaniya» kontiynenti qalyptasqan edi. Búl kontiynent qazirgi qazaq jerining 60%-yn qúraghan ýlken jer bederi.

Sonymen qatar qazaq atauynyng ejelgi tarihy kartalarda beynelengeni de beligi bolyp otyr. Qazaq – qazaq bolghaly Europanyng eshqanday kartasynan tys qalmaghan eken. Jalpy elimizding atauyna qatysty derekkózderde kezdesetin búltartpas dәlelder songhy uaqyttary kóptep ashyluda…

2,6 milliard jyl búryn jer betinde Monogeya deyin superkontiynent bolsa, 1,8 milliard jyl búryn Megaseya, al 300 million jyl búryn Pangeya degen taghy bir alyp kontiynent ornyqty.

Pantalassa atty әlemdik múhit qorshap túrghan superkontiynenttin  qatparlanu nәtiyjesinde Ontýstikte Gondvana, al soltýstikke Lavraziya superqúrlyghy payda boldy. Olar birtindep jiktelip, kontiynentten Lavrentiya, Baltika, Sibir nemese Angarida, Qazaqstaniya taghy basqa qúrlyqtar bólindi.

Qazaqstaniya – Lavrus jәne Sibir platformalary arasynda ornalasqan ortapalozoyttyq  materiyk. Jer aumaghy Torghay oipaty men Túran oipatyna bastau alyp, Goby men Taklaman shólderine deyingi jerdi qamtyghan. Yaghny Qazirgi Qazaqstannyng kóp bóligi men Qytaydyng soltýstigindegi atauly shóldi aimaqtardy alyp jatqan.

Qúrlyqtyng Qazaqstan atauymen ataluynyng da qisyny joq emes. Tolyqqandy qazirgi qazaq jerining ornyqqan kontiynenti. Qazaqstaniya – qazirgi geografiya pәni boyynsha oqulyqtargha de enip ýlgerdi. Búl elimizding tarihynyng terendigining bir kórinisi ghana. «Atamúra» baspasynan shyqqan 9 synypqa arnalghan «Geografiya» kitabynyng 68-69 betterinde naqty dәleldermen kórsetilgen.

«Atamúra» baspasynan shyqqan «Geografiya» 9synyp oqulyghynda kórsetilgen «Qazaqstaniya» materiygi.

Qazaqstaniya turaly geologiya ghylymdarynyng doktory, professory Ádilhan Beypatsha: «Qazaqstaniya» mikrokontiynenti jayly derekti men óz leksiyalarymda odan 15-20 jyl búryn keltirgenmin. Búl tújyrym qazir ghalymda birjolata ornyqty.

Álemdegi eng bedeldi ensiklopediya - jer jýzining eng aituly ghalymdardyng qatysuymen shygharylatyn «Britannika» ensiklopediyasy. Kerek deseniz, osy ensiklopediyanyng «Silur» kezenine qatysty maqalasynda «Qazaqstaniya» mikrokontiynenti bir emes, ýsh mәrte atalady. Osy «Britannikada» arnayy karta da berilgen. Onda Lavraziya, Baltika, Berensiya, Sibirmen birge Paleotetis tenizining ýstinde túrghan Qazaqstaniya mikroqúrlyghynyng atauy da, ornalasqan jeri de taygha tanba basqanday anyk kórsetilgen. Búdan artyq qanday dәlel kerek», - deydi.

Jer bederining Qazaqstaniya dep atalatyny dausyz. Al tarihshy Múhit Synyqnazar Qazaq memleketining de osy jerde qalyptasqanyn Europada tabylghan tarihy kartalarmen dәleldedi. Tarihshynyng ekspedisiyasy nәtiyjesinde kitap jazylyp, qazaq memleketi belgilengen 130-gha juyq tarihy karta engizilgen. Europa elderi Qazaq handaghyn moyyndap, kartalarynda « Qazaqiya» dep kórsetipti. Qazirgi Qazaqstan aumaghynda ornalasqan Qazaqiya memleketi.

M. Synyqnazarovtyng «Qazaqstannyng ýzilissiz memlekettiligi tarih tolqynynda. XVI-XIX ghasyrlardaghy europalyq jәne amerikalyq kartalardaghy Qazaq memleketi» kitaby men tabylghan tarihy kartalar.

Onyng aituynsha, 1465 jyly Qazaq handyghy qúrylghan kezden beri memleket atauy Batys elderining ozyq kartografiyalyq baspalarynan shyqqan atlas kartalarynan qalys qalyp kórmegen. Olardyng arasynda Amerika Qúrama Shtattary, Beligiya, Angliya, Fransiya, Italiya, Germaniya jәne basqa da memleketterde basylghan kartalar bar. Atalghan enbekte memlekettigimiz anyq kórsetilgen jәne orta ghasyrlardan, yaghny 1562 jyldan bastap 1879 jylgha deyingi kezeng qamtylghan. Barlyghy – 130 karta...

Qazaqstan memleketining tarihy terende ekeni dausyz. Quantarlyghy – tek qana syldyr sózben emes, naqty ghylymy dәleldermen aighaqtalyp jatyr. Osynday tyng әri elimiz ýshin manyzdy faktorlardy kóbinen qozghap, nasihattau asa manyzdy. Qazaq memleketi asty hәm ýsti tek qana qazaq iyeligi ýshin. Óz ózimizdi tanymay, ensesin tikter el boluymyz eki talay. Tarihymyzdyng tamyry terende. Tek sony ghylym jolymen tany bilu kerek.

Hamza Berden

Ál Faraby atyndaghy QazÚU Jurnalistika fakulitetinen 3 studenti

Abai.kz