وسىدان 380 ملن جىل بۇرىن جەر پلانەتاسىنىڭ كونتينەنتتىك كوشى كەزىندە  باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە تەرمينگە اينالىپ ۇلگەرسە دە، بىزگە ءالى جاڭالىق بولىپ وتىرعان «قازاقستانيا» كونتينەنتى قالىپتاسقان ەدى. بۇل كونتينەنت قازىرگى قازاق جەرىنىڭ 60%-ىن قۇراعان ۇلكەن جەر بەدەرى.

سونىمەن قاتار قازاق اتاۋىنىڭ ەجەلگى تاريحي كارتالاردا بەينەلەنگەنى دە بەلىگى بولىپ وتىر. قازاق – قازاق بولعالى ەۋروپانىڭ ەشقانداي كارتاسىنان تىس قالماعان ەكەن. جالپى ەلىمىزدىڭ اتاۋىنا قاتىستى دەرەككوزدەردە كەزدەسەتىن بۇلتارتپاس دالەلدەر سوڭعى ۋاقىتتارى كوپتەپ اشىلۋدا…

2,6 ميلليارد جىل بۇرىن جەر بەتىندە مونوگەيا دەيىن سۋپەركونتينەنت بولسا، 1,8 ميلليارد جىل بۇرىن مەگاسەيا، ال 300 ميلليون جىل بۇرىن پانگەيا دەگەن تاعى ءبىر الىپ كونتينەنت ورنىقتى.

پانتالاسسا اتتى الەمدىك مۇحيت قورشاپ تۇرعان سۋپەركونتينەنتتىڭ  قاتپارلانۋ ناتيجەسىندە وڭتۇستىكتە گوندۆانا، ال سولتۇستىككە لاۆرازيا سۋپەرقۇرلىعى پايدا بولدى. ولار بىرتىندەپ جىكتەلىپ، كونتينەنتتەن لاۆرەنتيا، بالتيكا، ءسىبىر نەمەسە انگاريدا، قازاقستانيا تاعى باسقا قۇرلىقتار ءبولىندى.

قازاقستانيا – لاۆرۋس جانە ءسىبىر پلاتفورمالارى اراسىندا ورنالاسقان ورتاپالوزويتتىق  ماتەريك. جەر اۋماعى تورعاي ويپاتى مەن تۇران ويپاتىنا باستاۋ الىپ، گوبي مەن تاكلامان شولدەرىنە دەيىنگى جەردى قامتىعان. ياعني قازىرگى قازاقستاننىڭ كوپ بولىگى مەن قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى اتاۋلى ءشولدى ايماقتاردى الىپ جاتقان.

قۇرلىقتىڭ قازاقستان اتاۋىمەن اتالۋىنىڭ دا قيسىنى جوق ەمەس. تولىققاندى قازىرگى قازاق جەرىنىڭ ورنىققان كونتينەنتى. قازاقستانيا – قازىرگى گەوگرافيا ءپانى بويىنشا وقۋلىقتارعا دە ەنىپ ۇلگەردى. بۇل ەلىمىزدىڭ تاريحىنىڭ تەرەڭدىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى عانا. «اتامۇرا» باسپاسىنان شىققان 9 سىنىپقا ارنالعان «گەوگرافيا» كىتابىنىڭ 68-69 بەتتەرىندە ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتىلگەن.

«اتامۇرا» باسپاسىنان شىققان «گەوگرافيا» 9سىنىپ وقۋلىعىندا كورسەتىلگەن «قازاقستانيا» ماتەريگى.

قازاقستانيا تۋرالى گەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسورى ءادىلحان بەيپاتشا: «قازاقستانيا» ميكروكونتينەنتى جايلى دەرەكتى مەن ءوز لەكتسيالارىمدا ودان 15-20 جىل بۇرىن كەلتىرگەنمىن. بۇل تۇجىرىم قازىر عالىمدا ءبىرجولاتا ورنىقتى.

الەمدەگى ەڭ بەدەلدى ەنتسيكلوپەديا - جەر ءجۇزىنىڭ ەڭ ايتۋلى عالىمداردىڭ قاتىسۋىمەن شىعارىلاتىن «بريتاننيكا» ەنتسيكلوپەدياسى. كەرەك دەسەنىز، وسى ەنتسيكلوپەديانىڭ «سيلۋر» كەزەنىنە قاتىستى ماقالاسىندا «قازاقستانيا» ميكروكونتينەنتى ءبىر ەمەس، ءۇش مارتە اتالادى. وسى «بريتاننيكادا» ارنايى كارتا دا بەرىلگەن. وندا لاۆرازيا، بالتيكا، بەرەنتسيا، سىبىرمەن بىرگە پالەوتەتيس تەءڭىزىنىڭ ۇستىندە تۇرعان قازاقستانيا ميكروقۇرلىعىنىڭ اتاۋى دا، ورنالاسقان جەرى دە تايعا تاڭبا باسقانداي انىك كورسەتىلگەن. بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك»، - دەيدى.

جەر بەدەرىنىڭ قازاقستانيا دەپ اتالاتىنى داۋسىز. ال تاريحشى مۇحيت سىنىقنازار قازاق مەملەكەتىنىڭ دە وسى جەردە قالىپتاسقانىن ەۋروپادا تابىلعان تاريحي كارتالارمەن دالەلدەدى. تاريحشىنىڭ ەكسپەديتسياسى ناتيجەسىندە كىتاپ جازىلىپ، قازاق مەملەكەتى بەلگىلەنگەن 130-عا جۋىق تاريحي كارتا ەنگىزىلگەن. ەۋروپا ەلدەرى قازاق حانداعىن مويىنداپ، كارتالارىندا « قازاقيا» دەپ كورسەتىپتى. قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا ورنالاسقان قازاقيا مەملەكەتى.

م. سىنىقنازاروۆتىڭ «قازاقستاننىڭ ءۇزىلىسسىز مەملەكەتتىلىگى تاريح تولقىنىندا. ءXVى-XIX عاسىرلارداعى ەۋروپالىق جانە امەريكالىق كارتالارداعى قازاق مەملەكەتى» كىتابى مەن تابىلعان تاريحي كارتالار.

ونىڭ ايتۋىنشا، 1465 جىلى قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزدەن بەرى مەملەكەت اتاۋى باتىس ەلدەرىنىڭ وزىق كارتوگرافيالىق باسپالارىنان شىققان اتلاس كارتالارىنان قالىس قالىپ كورمەگەن. ولاردىڭ اراسىندا امەريكا قۇراما شتاتتارى، بەلگيا، انگليا، فرانتسيا، يتاليا، گەرمانيا جانە باسقا دا مەملەكەتتەردە باسىلعان كارتالار بار. اتالعان ەڭبەكتە مەملەكەتتىگىمىز انىق كورسەتىلگەن جانە ورتا عاسىرلاردان، ياعني 1562 جىلدان باستاپ 1879 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ قامتىلعان. بارلىعى – 130 كارتا...

قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاريحى تەرەڭدە ەكەنى داۋسىز. قۋانتارلىعى – تەك قانا سىلدىر سوزبەن ەمەس، ناقتى عىلىمي دالەلدەرمەن ايعاقتالىپ جاتىر. وسىنداي تىڭ ءارى ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى فاكتورلاردى كوبىنەن قوزعاپ، ناسيحاتتاۋ اسا ماڭىزدى. قازاق مەملەكەتى استى ءھام ءۇستى تەك قانا قازاق يەلىگى ءۇشىن. ءوز ءوزىمىزدى تانىماي، ەڭسەسىن تىكتەر ەل بولۋىمىز ەكى تالاي. تاريحىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدە. تەك سونى عىلىم جولىمەن تاني ءبىلۋ كەرەك.

حامزا بەردەن

ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنەن 3 ستۋدەنتى

Abai.kz