Keyingi kezde «Bolashaq» baghdarlamasyn qyzu talqylau oryn aluda. Sonau toqsanynshy jyldary Japoniyada biznes mektebinde alghashqy bilim alghan qazaqtardyng biri, sonynan sonda qyzmet atqarghan azamat retinde oy bóliskendi dúrys kórdim.

«Bolashaq» baghdarlamasyn zerdelep, tarazygha salghanda birinshi kezekte tiyimdilik kórsetkishine óte ýlken kónil audaryluy qajet, sebebi búl mәsele budjetke tikeley qatysty. Budjet qarjysynyng qayda ketip jatqanyn halyq atynan súrau býgingi tanda kýttirmeytin súraq. Yaghny «Bolashaq» baghdarlamasyna investisiyalanghan memlekettik qarjydan kýtiletin nәtiyjeni dúrys baghalau óte manyzdy!

Baghdarlama otyz jylgha juyq júmys istep keledi. Aqiqaty, myndaghan bilimdi, talantty, tabysty mamandar ekonomikanyng barlyq salalarynda qyzmet etip keledi. Memlekettik basqaru organdarynyng biylik qúrylymdarynda, sonyng ishinde eng jogharghy lauazymdarda júmys isteytin «Bolashaq» baghdarlamasyn týlekteri jetkilikti. Otandyq kәsiporyndar men últtyq kompaniyalardy damytugha óz ýlesterin qosuda.

Sonymenen qatar, ókinishtisi, «Bolashaq» baghdarlamasynyng týlekteri jergilikti, Qazaqstannyng qoghamdyq jýiesine beyimdelmegen memlekettik baghdarlamalar әzirlep jәne jýzege asyrugha talpynuda. Keyde әdemi «gharyshtyq» iydeyalardy úsynyp, әigili bayandamalar jasauda. Olar ózderi oqyghan әigili shet eldik oqu oryndarynyng halyqaralyq tәjiriybesin beyimdelmegen qazaqstandyq jergilikti jýiege qoldanghylary keledi. Shet elderde әrtaraptandyrylghan ekonomika jәne bolondyq oqytu jýiesi jýzege asyrylghan. Al bizding ekonomikamyzdyng qúrylymy shiykizat baghyttylyghymenen, jәne resurs syiymdylyghymenen aishyqtalady. Sondyqtan olardyng bilimderimen tәjirbiyelerin jýzege asyru biraz qyiynshylyqtargha alyp kelude.

Sonymenen qatar, bizding elge әli de otyz, tipti elu bәsekege qabiletti elderding qataryna qosyludyng auyly alshaq. Egemendik alghanymyzgha otyz jyldan astam uaqyt ótti. Osy aralyqta Ontýstik Aziya elderi, әsirese Ontýstik Koreyany nemese Arab týbeginin, onyng ishinde Birikken Arab Ámirleri damyghan elder qataryna qosyldy. Qazaqstan damushy elder qatarynda qalyp qoydy. Jýieli sharalar keshenin jýzege asyrudyng ornyna, shet elderde mamandardy dayyndaugha milliardtaghan AQSh dollary júmsaldy. Shet eldik jәne otandyq sarapshylar búl ýrdisti әdemi sóz tirkesterimenen syrty býtin, ishi týtin, bereri joq slaydtarmenen bezendirip, «jetistigimiz» retinde týrli-týsti prezentasiyalar jasaudy.

Al biraq, Qazaqstanda materialdyq, óndiriske arnalghan tauarlar narqynyng ornyna tútynu naryghy qalyptasty. Sondyqtan Qazaqstanda bәsekege qabiletti tauarlar óndirilmeydi jәne qyzmet kórsetilmeydi. Nәtiyjesinde, ekonomikamyz әljuaz kýiinde qalyp, eliktegish halqymyz ýshin naqty eshqanday nәtiyje joq. Yaghni, Qazaqstanda kýiben, jalghan dýniyedegi bos әureshilik, slaydty, mәnsiz ekonomikalyq orta qalyptasqan dep tújyrymdaugha bolady. Jalpy әser, elimiz «Bolashaq» baghdarlamasy boyynsha qaytarymdy sezinbedi.

«Bolashaq» baghdarlamasynyng týlekteri «jyldam jeniske» jetemiz dep, bәsekelestik negizde ministrlikter men últtyq kompaniyalardyng jana basshylary qayta-qayta reformalardy jýzege asyruda, al ekonomika salalary is jýzinde «qúrdymgha» ketude, mәselelerding jýieli sheshimi joq.

Al, jergilikti jerdegi mamandar/oryndaushylar abdyrap qaldy. Sondyqtan, halyqaralyq tәjiriybeni jergilikti shynayy, mýshkil jaghdaydy eskere otyryp engizu, beyimdeu qajet ekndigi býgingi tandaghy búltartpaytyn shyndyq dep týsinu kerek.

Sondyqtan mansaptyq ósu meritokratiya qaghidasyna sýiene otyryp, salalyq, jergilikti tәjiriybemen úshtastyryluy kerek. Kәsiby qúzyrettilik tek tәjiriybede, sodan keyin ilimde qalyptasady. Tek qana ilimning negizindegi ekonomikanyng basymdyq baghyttaryn tәjirbie órisine ainaldyru óte ýlken qatelik bolyp sanalady. Múnday ýrdis elimizde ónerkәsiptik tauarlar shygharugha arnalghan naryqty joghaltugha alyp keldi. Múnday tәjirbiyeler elimiz ýshin óte qymbatqa týsti. Jappay júmyssyzdyq beleng alyp, halyqtyng әleumettik-ekonomikalyq jaghdayyn mýshkil etip, kedeyshilik jaghdaygha alyp keldi.

Sondyqtan «Bolashaq baghdarlamasyn» qayta qarap, damytyp, jetildiru qajettiligi uaqyt kýttirmeytin mәsele bolyp tabylady.

Endi súraqtyng mazmúndyq jәne sapalyq kórsetkishine kónil audaralyq, yaghny ne isteu kerek, qanday tetikterdi qoldana alamyz:

- Dýniyejýzinde әlemdegi eng jaqsy uniyversiytetterde jýzdegen tegin stiypendiyalyq baghdarlamalar boyynsha myndaghan ashyqtyq jәne jariyalyq negizde bakalavriyat, magistratura jәne Phd doktorantura boyynsha, qoljetimdi oqu baghdarlamalary bar. Men ózim de osynday tegin stiypendiyalyq baghdarlama boyynsha Japoniyada, Tokio qalasynda belgili talaptartarmenen emtihan tapsyru arqyly tapsyryp, oqyp shyqtym.

Sondyqtan bolashaqta «jappay» sheteldik bilim berudi qysqartyp, jogharyda aitylghan tegin stiypendiyalyq baghdarlamalargha qayta baghyttau kerek, al «Bolashaq» baghdarlamasy aqparattyq qoldau kórsetumenen ghana shektelui qajet. Osy tetik arqyly budjetten bólinetin qarjyny saqtap qalamyz.

Aytpaqshy, osy «Bolashaq» baghdarlamasy arqyly Angliyada ghylymy tәjirbiyeden ótu maqsatynda eki mynynshy jyldary birneshe ret qoyylghan barlyq talaptarmenen, emtihandardy tapsyryp, eng songhy kommissiyadan otyrysynda belgisiz sebeptermenen jolym bolmay ótpey qalghanmyn.

- Budjet qarajaty boyynsha shet elden mamandardy shaqyrudyng ornyna erekshe súranysy joghary, budjetke salyq tóleytin salalardaghy bazalyq múnay-gaz, tau-ken, metallurgiya jәne auyl sharuashylyghyna negizinen tehnikalyq jalaqysy joghary mamandardy jәne adamy kapitaldy qalyptastyratyn bilim, ghylym, medisina jәne mәdeniyet salalarynda mamandardy shetelde oqytumen ghana shektelui kerek. Bizding elimizde onday mamandardyng barlyq salalarda ótkir tapshylyghy turaly barlyghymyzgha ayan.

- Bilimgerlerdi shet elding ekonomikasynyng qúrylymy Qazaqstannyng ekonomikasynyng qúrylymyna mýldem sәikes kelmeytin jәne shynayy jergilikti tәjirbiyelik jaghdaydan alshaq jaghdayda oqytu ong nәtiyjege alyp kelmeydi. Sonymen qatar, jergilikti, bizdin, qazaqstandyq uniyversiytetterge halyqaralyq tәjirbiyeni qazaqstandyq jaghdaylargha beyimdey alatyn myndaghan jetekshi professor oqytushylardy әkelu tiyimdirek bolady.

- Aytpaqshy, óte paydaly bolyp sanalatyn turizm salasynda bilim beru baghdarlamalaryn qolgha alu kerek. Ásirese kórshiles elder jaghdayynda bizding elde onyng әleueti joghary jәne ókinishke oray, jete baghalanbaydy.

-Talantty jastardyng shet elge ketuin azaytuymyz qajet. Sebebi jas mamandardy is jýzinde memleket aqshasyna dayyndap «eksporttaghan» bolamyz, Múnday tәjiriybening shetelde bar ekenine kýmәnim bar.

Men ózim oqyp, qyzmet etken Japoniya ekinshi dýniyejýzilik soghystan song «Bolashaq» baghdarlamasyna úqsas baghdarlamany jýzege asyrugha kiristi. Japon memleketi bizding qәzirgi qatelerimizge úqsas qatelerin óte tez bir-eki jyldyng ishinde qayta qarap, elding strategiyalyaq baghyttaryna qayta baghyttady.

Sonymenen, esh uaqyta qaperden shygharmaytyn qaghida. Bizding elde materialdyq baylyqty ruhani, qazaqy úlaghatty qúndylyqtardan joghary sanaytyn egemendi jyldary jabayy kapitalizmge oryn alghan ótpeli kezende, tar jol, tayaq keshude payda bolghan, mәdeniyetsizdikten zardap shegetinin bile bermeytin túlghalardy qoghamgha ýlgi etip alu, eldi basqarudyng eng soraqy, úsqynsyz týrin qalyptastyrugha alyp keldi.

Qazaqy bolmys, qazaqy ruh-ata babamyzdan kele jatqan túraqty bolmysymyz, ruhany ózegimiz. Al óz keleginde ruhany ózek, qazaqy bolmys jәne qazaqy dýniyetanym Qazaqstannyng әleumettik-ekonomikalyq túraqty damuynyng kepili. Búl búljymaytyn qaghidat dep tanuymyz qajet.
Qúptasanyz, taratynyz, basqalarda tanyssyn.

Taraqty Bauyrjan Týrkistaniy

Abai.kz