كەيىنگى كەزدە «بولاشاق» باعدارلاماسىن قىزۋ تالقىلاۋ ورىن الۋدا. سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى جاپونيادا بيزنەس مەكتەبىندە العاشقى ءبىلىم العان قازاقتاردىڭ ءبىرى، سوڭىنان سوندا قىزمەت اتقارعان ازامات رەتىندە وي بولىسكەندى دۇرىس كوردىم.

«بولاشاق» باعدارلاماسىن زەردەلەپ، تارازىعا سالعاندا ءبىرىنشى كەزەكتە تيىمدىلىك كورسەتكىشىنە وتە ۇلكەن كوڭىل اۋدارىلۋى قاجەت، سەبەبى بۇل ماسەلە بيۋدجەتكە تىكەلەي قاتىستى. بيۋدجەت قارجىسىنىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىن حالىق اتىنان سۇراۋ بۇگىنگى تاڭدا كۇتتىرمەيتىن سۇراق. ياعني «بولاشاق» باعدارلاماسىنا ينۆەستيتسيالانعان مەملەكەتتىك قارجىدان كۇتىلەتىن ناتيجەنى دۇرىس باعالاۋ وتە ماڭىزدى!

باعدارلاما وتىز جىلعا جۋىق جۇمىس ىستەپ كەلەدى. اقيقاتى، مىڭداعان ءبىلىمدى، تالانتتى، تابىستى ماماندار ەكونوميكانىڭ بارلىق سالالارىندا قىزمەت ەتىپ كەلەدى. مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىنىڭ بيلىك قۇرىلىمدارىندا، سونىڭ ىشىندە ەڭ جوعارعى لاۋازىمداردا جۇمىس ىستەيتىن «بولاشاق» باعدارلاماسىن تۇلەكتەرى جەتكىلىكتى. وتاندىق كاسىپورىندار مەن ۇلتتىق كومپانيالاردى دامىتۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا.

سونىمەنەن قاتار، وكىنىشتىسى، «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ تۇلەكتەرى جەرگىلىكتى، قازاقستاننىڭ قوعامدىق جۇيەسىنە بەيىمدەلمەگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار ازىرلەپ جانە جۇزەگە اسىرۋعا تالپىنۋدا. كەيدە ادەمى «عارىشتىق» يدەيالاردى ۇسىنىپ، ايگىلى باياندامالار جاساۋدا. ولار وزدەرى وقىعان ايگىلى شەت ەلدىك وقۋ ورىندارىنىڭ حالىقارالىق تاجىريبەسىن بەيىمدەلمەگەن قازاقستاندىق جەرگىلىكتى جۇيەگە قولدانعىلارى كەلەدى. شەت ەلدەردە ارتاراپتاندىرىلعان ەكونوميكا جانە بولوندىق وقىتۋ جۇيەسى جۇزەگە اسىرىلعان. ال ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ قۇرىلىمى شيكىزات باعىتتىلىعىمەنەن، جانە رەسۋرس سىيىمدىلىعىمەنەن ايشىقتالادى. سوندىقتان ولاردىڭ بىلىمدەرىمەن تاجىربيەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءبىراز قىيىنشىلىقتارعا الىپ كەلۋدە.

سونىمەنەن قاتار، ءبىزدىڭ ەلگە ءالى دە وتىز، ءتىپتى ەلۋ باسەكەگە قابىلەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدىڭ اۋىلى الشاق. ەگەمەندىك العانىمىزعا وتىز جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. وسى ارالىقتا وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى، اسىرەسە وڭتۇستىك كورەيانى نەمەسە اراب تۇبەگىڭىڭ، ونىڭ ىشىندە بىرىككەن اراب امىرلەرى دامىعان ەلدەر قاتارىنا قوسىلدى. قازاقستان دامۋشى ەلدەر قاتارىندا قالىپ قويدى. جۇيەلى شارالار كەشەنىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ورنىنا، شەت ەلدەردە مامانداردى دايىنداۋعا ميللياردتاعان اقش دوللارى جۇمسالدى. شەت ەلدىك جانە وتاندىق ساراپشىلار بۇل ءۇردىستى ادەمى ءسوز تىركەستەرىمەنەن سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن، بەرەرى جوق سلايدتارمەنەن بەزەندىرىپ، «جەتىستىگىمىز» رەتىندە ءتۇرلى-ءتۇستى پرەزەنتاتسيالار جاساۋدى.

ال بىراق، قازاقستاندا ماتەريالدىق، وندىرىسكە ارنالعان تاۋارلار نارقىنىڭ ورنىنا تۇتىنۋ نارىعى قالىپتاستى. سوندىقتان قازاقستاندا باسەكەگە قابىلەتتى تاۋارلار وندىرىلمەيدى جانە قىزمەت كورسەتىلمەيدى. ناتيجەسىندە، ەكونوميكامىز ءالجۋاز كۇيىندە قالىپ، ەلىكتەگىش حالقىمىز ءۇشىن ناقتى ەشقانداي ناتيجە جوق. ياعني، قازاقستاندا كۇيبەڭ، جالعان دۇنيەدەگى بوس اۋرەشىلىك، سلايدتى، ءمانسىز ەكونوميكالىق ورتا قالىپتاسقان دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى. جالپى اسەر، ەلىمىز «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا قايتارىمدى سەزىنبەدى.

«بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ تۇلەكتەرى «جىلدام جەڭىسكە» جەتەمىز دەپ، باسەكەلەستىك نەگىزدە مينيسترلىكتەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ جاڭا باسشىلارى قايتا-قايتا رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋدا، ال ەكونوميكا سالالارى ءىس جۇزىندە «قۇردىمعا» كەتۋدە، ماسەلەلەردىڭ جۇيەلى شەشىمى جوق.

ال، جەرگىلىكتى جەردەگى ماماندار/ورىنداۋشىلار ابدىراپ قالدى. سوندىقتان، حالىقارالىق تاجىريبەنى جەرگىلىكتى شىنايى، مۇشكىل جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ ەنگىزۋ، بەيىمدەۋ قاجەت ەكندىگى بۇگىنگى تاڭداعى بۇلتارتپايتىن شىندىق دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

سوندىقتان مانساپتىق ءوسۋ مەريتوكراتيا قاعيداسىنا سۇيەنە وتىرىپ، سالالىق، جەرگىلىكتى تاجىريبەمەن ۇشتاستىرىلۋى كەرەك. كاسىبي قۇزىرەتتىلىك تەك تاجىريبەدە، سودان كەيىن ىلىمدە قالىپتاسادى. تەك قانا ءىلىمنىڭ نەگىزىندەگى ەكونوميكانىڭ باسىمدىق باعىتتارىن تاجىربيە ورىسىنە اينالدىرۋ وتە ۇلكەن قاتەلىك بولىپ سانالادى. مۇنداي ءۇردىس ەلىمىزدە ونەركاسىپتىك تاۋارلار شىعارۋعا ارنالعان نارىقتى جوعالتۋعا الىپ كەلدى. مۇنداي تاجىربيەلەر ەلىمىز ءۇشىن وتە قىمباتقا ءتۇستى. جاپپاي جۇمىسسىزدىق بەلەڭ الىپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن مۇشكىل ەتىپ، كەدەيشىلىك جاعدايعا الىپ كەلدى.

سوندىقتان «بولاشاق باعدارلاماسىن» قايتا قاراپ، دامىتىپ، جەتىلدىرۋ قاجەتتىلىگى ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ماسەلە بولىپ تابىلادى.

ەندى سۇراقتىڭ مازمۇندىق جانە ساپالىق كورسەتكىشىنە كوڭىل اۋدارالىق، ياعني نە ىستەۋ كەرەك، قانداي تەتىكتەردى قولدانا الامىز:

- دۇنيەجۇزىندە الەمدەگى ەڭ جاقسى ۋنيۆەرسيتەتتەردە جۇزدەگەن تەگىن ستيپەنديالىق باعدارلامالار بويىنشا مىڭداعان اشىقتىق جانە جاريالىق نەگىزدە باكالاۆريات، ماگيستراتۋرا جانە Phd دوكتورانتۋرا بويىنشا، قولجەتىمدى وقۋ باعدارلامالارى بار. مەن ءوزىم دە وسىنداي تەگىن ستيپەنديالىق باعدارلاما بويىنشا جاپونيادا، توكيو قالاسىندا بەلگىلى تالاپتارتارمەنەن ەمتيحان تاپسىرۋ ارقىلى تاپسىرىپ، وقىپ شىقتىم.

سوندىقتان بولاشاقتا «جاپپاي» شەتەلدىك ءبىلىم بەرۋدى قىسقارتىپ، جوعارىدا ايتىلعان تەگىن ستيپەنديالىق باعدارلامالارعا قايتا باعىتتاۋ كەرەك، ال «بولاشاق» باعدارلاماسى اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتۋمەنەن عانا شەكتەلۋى قاجەت. وسى تەتىك ارقىلى بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قارجىنى ساقتاپ قالامىز.

ايتپاقشى، وسى «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى انگليادا عىلىمي تاجىربيەدەن ءوتۋ ماقساتىندا ەكى مىڭىنشى جىلدارى بىرنەشە رەت قويىلعان بارلىق تالاپتارمەنەن، ەمتيحانداردى تاپسىرىپ، ەڭ سوڭعى كومميسسيادان وتىرىسىندا بەلگىسىز سەبەپتەرمەنەن جولىم بولماي وتپەي قالعانمىن.

- بيۋدجەت قاراجاتى بويىنشا شەت ەلدەن مامانداردى شاقىرۋدىڭ ورنىنا ەرەكشە سۇرانىسى جوعارى، بيۋدجەتكە سالىق تولەيتىن سالالارداعى بازالىق مۇناي-گاز، تاۋ-كەن، مەتاللۋرگيا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنا نەگىزىنەن تەحنيكالىق جالاقىسى جوعارى مامانداردى جانە ادامي كاپيتالدى قالىپتاستىراتىن ءبىلىم، عىلىم، مەديتسينا جانە مادەنيەت سالالارىندا مامانداردى شەتەلدە وقىتۋمەن عانا شەكتەلۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ونداي مامانداردىڭ بارلىق سالالاردا وتكىر تاپشىلىعى تۋرالى بارلىعىمىزعا ايان.

- بىلىمگەرلەردى شەت ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمى قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلىمىنا مۇلدەم سايكەس كەلمەيتىن جانە شىنايى جەرگىلىكتى تاجىربيەلىك جاعدايدان الشاق جاعدايدا وقىتۋ وڭ ناتيجەگە الىپ كەلمەيدى. سونىمەن قاتار، جەرگىلىكتى، ءبىزدىڭ، قازاقستاندىق ۋنيۆەرسيتەتتەرگە حالىقارالىق تاجىربيەنى قازاقستاندىق جاعدايلارعا بەيىمدەي الاتىن مىڭداعان جەتەكشى پروفەسسور وقىتۋشىلاردى اكەلۋ تىيىمدىرەك بولادى.

- ايتپاقشى، وتە پايدالى بولىپ سانالاتىن تۋريزم سالاسىندا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن قولعا الۋ كەرەك. اسىرەسە كورشىلەس ەلدەر جاعدايىندا ءبىزدىڭ ەلدە ونىڭ الەۋەتى جوعارى جانە وكىنىشكە وراي، جەتە باعالانبايدى.

-تالانتتى جاستاردىڭ شەت ەلگە كەتۋىن ازايتۋىمىز قاجەت. سەبەبى جاس مامانداردى ءىس جۇزىندە مەملەكەت اقشاسىنا دايىنداپ «ەكسپورتتاعان» بولامىز، مۇنداي تاجىريبەنىڭ شەتەلدە بار ەكەنىنە كۇمانىم بار.

مەن ءوزىم وقىپ، قىزمەت ەتكەن جاپونيا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ «بولاشاق» باعدارلاماسىنا ۇقساس باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. جاپون مەملەكەتى ءبىزدىڭ قازىرگى قاتەلەرىمىزگە ۇقساس قاتەلەرىن وتە تەز ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە قايتا قاراپ، ەلدىڭ ستراتەگيالياق باعىتتارىنا قايتا باعىتتادى.

سونىمەنەن، ەش ۋاقىتا قاپەردەن شىعارمايتىن قاعيدا. ءبىزدىڭ ەلدە ماتەريالدىق بايلىقتى رۋحاني، قازاقي ۇلاعاتتى قۇندىلىقتاردان جوعارى سانايتىن ەگەمەندى جىلدارى جابايى كاپيتاليزمگە ورىن العان وتپەلى كەزەڭدە، تار جول، تاياق كەشۋدە پايدا بولعان، مادەنيەتسىزدىكتەن زارداپ شەگەتىنىن بىلە بەرمەيتىن تۇلعالاردى قوعامعا ۇلگى ەتىپ الۋ، ەلدى باسقارۋدىڭ ەڭ سوراقى، ۇسقىنسىز ءتۇرىن قالىپتاستىرۋعا الىپ كەلدى.

قازاقى بولمىس، قازاقى رۋح-اتا بابامىزدان كەلە جاتقان تۇراقتى بولمىسىمىز، رۋحاني وزەگىمىز. ال ءوز كەلەگىندە رۋحاني وزەك، قازاقى بولمىس جانە قازاقى دۇنيەتانىم قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇراقتى دامۋىنىڭ كەپىلى. بۇل بۇلجىمايتىن قاعيدات دەپ تانۋىمىز قاجەت.
قۇپتاساڭىز، تاراتىڭىز، باسقالاردا تانىسسىن.

تاراقتى باۋىرجان تۇركىستاني

Abai.kz