Er men әieldi ózara yntyqtyratyn ne siqyr? Keude týkpirindegi tәn tilegin týrtip, sezim sharpuyn ýsteytin qúdiret ne? Kópting ishindegi kóniling aughan bir jangha kózsiz eliktirer, jipsiz baylar tylsym kýshting syry qanday? Zamanauy zertteushilerding enbekteri qos jynys ókilderining bir-birine degen yntyzarlyghyn oyatatyn nәrse – kәdimgi tәnnin, yaghny denening iyisi ekenin dәleldep otyr.  

Múrynnyng bәri birdey, tek sezinu – әrqily

Adam balasy ainaladaghy aqparat ataulynyng 90 payyzyn kóz ben qúlaq arqyly qabyldaydy eken. Múryn bayghústyng enshisine nebәri 2-aq payyz tiyipti. Alayda bizdi qay maghynada bolsyn esten tandyrugha sol eki payyzdyng ózi de jetip jatyr. Áldekimge aqyl-esten airylghansha yntyghuymyzgha da, nemese, kerisinshe, bireudi itting etinen jek kóruimizge de iyis sezuge iykemdi osy mýshemiz tikeley әser etetin bolyp shyqty. Onsyz kózben kórgen kórkem beyne men qúlaqpen estigen tәtti lebizde tittey de qún qalmaq emes.

Mәselen, syrt kózge asa jarasymdy kórinbeytin júptar tanystarymyz arasynan az kezdespeytinin eske týsireyik. Qay jaghynan da bir-birine mýlde kereghar keletin solargha qarap otyryp, keyde «apyr-ay, osylar birin-biri qaydan tauyp, qalay tabysqan?» dep tang qalatynymyz da jasyryn emes. Óitkeni biz birinshi kezekte júptardyng syrtqy sipatynan ýilesim izdegimiz keledi. Al shyn mәninde búlardy tabystyrghan, myndaghan-milliondaghan adamnyng arasynan bir-birin adastyrmay tapqyzghan tylsym kýsh – pende balasynyng sanasynan tysqary túrar Tәnir syiy, tәn júpary. Ózgege sezilmeytin, bótenge bilinbeytin, tek ózderin ghana eliktirer erekshe dene iyisi.

Dýniyede týri bir-birinen ainymay qalghan jandar jii kezdeskenimen, ózara iyisi dәlme-dәl sәikes keletin pendeler – joqtyng qasy. Sosyn, bir qyzyghy, iyis qana emes, ony sezinu, qabyldau da – әr adamda әrqily bolady. Mysaly, siz búryshtalghan-túzdalghan shalqan salatynyng ashy iyisin jaqtyrmay, anadaydan-aq tyjyryna bastaysyz delik, al ol, kerisinshe, mening tәbetimdi asha týsedi. Demek, bireuge únaghan hosh iyisting ekinshi bireudi de dәl solay eliktirui mindetti emes jәne búl adamdardyng múrnynyng bir-birinen artyq-kemdiginen de habar bermeydi. Árkimning iyis týisigi hәm iyis qabyldau qabileti – әrqily, airyqsha. Basqasha esh sebep joq.

IYis týisigin aldau mýmkin emes

Taqyryptyng syryn asha týsu ýshin hayuanattar әleminen de mysal keltirelik. Jan-januarlardyng úryq shashyp, úrpaq órbiter kezeninde iyisting qanday manyzdy ról atqaratynyn týsindirip jatu artyq bolar. Kýiti kelgen biyening boyynan aighyrdyng ansaryn aughyzar airyqsha júpardyng anquy, tau búghysynyng ózine júp izdegen kezde denesinen ózge jynys ókilderi ýshin erekshe tartymdy iyis bólui – úrpaq jayar uaqyttyng jaqyndaghanyn sezdirgen tabighy zandylyqtyng kórinisi, sanadan tys týisikting nәtiyjesi. Bylayghy uaqytta bir-birimen bite qaynasa jaybaraqat jayylyp jýrgen ýiirding oida-joqta oiran-topyry shyghyp, júptasu kezeni ayaqtalghan song bәz-bayaghy baysaldy qalypqa auysatyny da sondyqtan.

Ras, biz olardan әldeqayda sanalymyz, tabighy týisikten góri aqyl-parasatqa kóbirek mәn beremiz, degenmen bәrimizding jaratylysymyzdyng týp-tamyry bir ekenin úmytpauymyz kerek. IYә, әu basta adamnyng da bar әreketi iyis sezu mýshesine baghynghan. Tek damudyng kelesi satysyna ótip, ornymyzdan túryp, tik jýre alatyn bolghan song ghana kóru-estu mýshelerine basymdyq bergenbiz. Biraq әueldegi iyis týisigi sonda da sanamyzdan tys júmys istep túrady. Áytpese jana ghana dýnie esigin ashqan nәreste qalaysha anasynyng omyrauyn adaspay dóp tabady? Ghalymdardyng zertteuine qaraghanda, sәbiyler tughanyna apta tolmay jatyp-aq anasyn iyisi arqyly ajyrata alady eken!

Maugly turaly bәrimiz de bilemiz. Titteyinen jabayy andardyng arasynda ósken ol da birinshi kezekte janaryna emes, tanauyna sengen eken. Rediyard Kipling keyipkerining prototiypi bolmasa da, sol sekildi 11 jasyna deyin Braziliya ormandarynda ósken, 1801 jyly jalba-júlba kýiinde tabylghan jabayy bala – Vitor da ainalasyndaghy býkil zat, tirshilik ataulyny iyisi arqyly ajyratqan. Arada birneshe jyl ótkende qayta joghalyp tabylghan ol óz ústazyn iyisinen tanyghan.

Adam balasy ómirde óz psihikasyna 70 mynnan astam aluan týrli iyisterding әser etetinin sezbeydi de. Sebebi, onyng bәri sanamyzdan tys jýrip jatady. Rasynda da, biz iyisting qanday bolatynyn bilmeymiz ghoy! Olardy qalay aiyramyz, bir-birimizge qalay týsindiremiz? Biz olardy tek nening iyisi ekenin anyqtap baryp qana aita alamyz: mәselen, gýlding iyisi, nannyng iyisi, shirigen júmyrtqanyng nemese qidyng iyisi... IYis ataulynyng ne jaghymdy, ne jaghymsyz týrleri ghana bar. Tirshilikte eshqanday da beytarap iyis joq.

Tabighy iyiske jeter eshtene joq

Jazushy Patrik Zuskindting «Parfumer» atty romanynda iyis әlemining adam sanasyna biylik jýrgizui, kisining kelbetine ghana emes, ómirlik obrazyna da tiygizer әseri sheber suretteledi. Yaghny adamdar iyis patshalyghynyng qúdiretine әbden moyynsúnghan sekildi. Múny jiyi-jii sugha týsip, dezodorant pen iyismaydyng týr-týrin qoldanugha qúmarlyghymyz da dәleldey týsedi.

Shyny kerek, adam balasynyng oilap tappaghan nәrsesi joq. Sonyng biri – iyissu. Olardy jasau barysynda da januarlardyng bir-birin yntyqtyrar tәjiriybesine sýienu jii kezdesedi. Sonday-aq jәndikterding nazaryn audaryp, olardy ózderin tozandandyrugha shaqyratyn ósimdik iyisterin de osynday maqsatqa paydalanu mysaldary jetkilikti. IYissulardy kóp qoldanugha olardyng erteli-kesh bir tynbaytyn jarnamasy da az әser etpeydi. «Ýstinizge «Aks» dezodorantyn sebinseniz, sizge selt etpeytin әiel zaty qalmaydy» dep kýn sayyn qaqsap jatqan son, qay jigit qarap qalsyn!

Alayda qazir zertteushiler bәribir adamnyng tabighy iyisine eshtene jetpeytinin aityp otyr. Siz qanday keremet әtir sebingeninizben, ózge jynys ókili ol jasandy iyisten góri, boyynyzdaghy tabighy júpargha yntyghady. Óitkeni ol júpar úrpaq jalghastyrugha degen tabighy týisikti qozdyrady. Adam tәnining tól iyisin eshqanday iyissu ketire almaydy. Psiholog Havelok Ellis «Átirding maqsaty – tabighy iyisinizding jaghymdylyghyn kýsheytip, jaghymsyzdyghyn sezdirmeu» ekenin sonau 1906 jyly-aq aityp ketken. Yaghny jasandy iyissulardy óz iyisinizding iygiligi ýshin ghana paydalanynyz degen sóz.

Qalalyq jerlerde jýrgizilgen saualnama nәtiyjesinde әielderding 83%-y men erlerding 75%-y parfumeriya búiymdaryn paydalanatyny mәlim boldy. Adamdardyng 51%-y olardy «denemiz júpar anqyp túruy ýshin qoldanamyz» dese, 37%-y – «tartymdylyq ýshin», 3%-y – «óz tәnimizding iyisinen qútylu ýshin» dep jauap bergen. Saualnamagha qatysushylardyng 53%-y «ózimdi ter iyisinen qorghaghym keldi» dese, 47%-y «ter singen iyisimiz ózgelerdi jiyrendirmesin» degen ústanymgha sýiengen.

Jaqsy as jesen, júpar anqisyn

Átir jasaushylar iyisting qúdiretin jaqsy bilgen. Mәselen, әigili «Shaneli №5»-ti nasihattaytyn jarnama mәtininde bylay delingen:

«Altynday sary shashty aru aidynda jýzgen aqquday qasymnan qalqyp óte shyqty. Boyymdy beytanys bir siqyr sezim dir etkizdi. Búryn-sondy sezinip kórmegen ghajayyp hosh iyis! Jýrek lýpilindey nәzik, tәn lәzzatynday tәtti, saz tylsymynday júmbaq júpar! Eriksiz búrylyp, ere jónelgenimdi sezbedim. Auada anqyghan airyqsha iyis ainalany núrlandyryp barady. Ant etuge barmyn: búl – әtir emes, búl – әiel júpary, onyng nәzik tәnining nәri, meni ózine shaqyrghan siqyrly iyis! Torgha shyrmalghan kóbelektey kýidemin. Men oghan kórmey jatyp, yntyq boldym».

Múnday sózderden song әiel bitken «Shaneli №5» әtirin satyp alu ýshin dýkenge jýgirmegende qaytsin...

Dene iyisi qalay payda bolady, neden qalyptasady? Baqsaq, ol – bizding terimizde, jynys organdarymyzdyng shyryshty qabyqtarynda bolatyn kóptegen mikrofloralar men bakteriyalardyng qyzmetining ónimi eken. Teri hәm shyrysh bakteriyalary denemizdegi ter men may bezderinen bólingen zattardy qoryta iritip, qúramy san aluan elementterden túratyn jana týzilim – dene iyisin qalyptastyryp shygharady. Erkek iyisine – әieldin, әiel júparyna – erkekting yntyzar bolatyn sebebi, qos jynys ókilderining aghzalaryndaghy ózgeshelikterge baylanysty desedi. Bir qyzyghy, adam óz iyisin ózi seze bermeydi. Sondyqtan da «boyymnan jaghymsyz iyis shyghyp túrghan joq pa eken?» degen qorqynysh onyng kókeyinen esh ketpeydi. Adamnyng dezodoranttargha degen әuestigi de osydan tuyndaydy.

Teri men shyryshty qabyq mikroflorasy – adam aghzasyndaghy birtútas mikroflora qúramyna kiredi. Onyng negizgi bóligi – toq ishekte ornalasqan. Yaghny әlgi teri hәm shyrysh bakteriyalary – ishek mikroflorasynyng «filialdary» ghana. Demek, denemizding iyisining qanday boluy – ne iship, ne jegenimizge de baylanysty. Naghyz aghzagha qajetti jәne paydaly taghamdardy iship-jesek, ol dúrys qorytylyp, boyymyzgha jaqsy sinse, denemizding iyisi de jaghymdy bolmaq. Al qalay bolsa solay tamaqtanyp, dúrys sinbegen qaldyq as toq ishekte úzaq túryp qalyp, býline bastasa, iyisimiz qaydan onsyn?..

Degenmen tayauda ghalymdar adam aghzasyndaghy mikrofloralardyng belsendiligin retteytin as qospalaryn oilap tauypty. Medisinada olardy «prebiotikter» dep ataydy. Múnyng ózi aldaghy uaqytta adam balasy óz iyisin de iygeruge qol jetkizetinin anghartady.

Sәken Ábdighapparúly

Abai.kz