ەر مەن ايەلدى ءوزارا ىنتىقتىراتىن نە سيقىر؟ كەۋدە تۇكپىرىندەگى ءتان تىلەگىن ءتۇرتىپ، سەزىم شارپۋىن ۇستەيتىن قۇدىرەت نە؟ كوپتىڭ ىشىندەگى كوڭىلىڭ اۋعان ءبىر جانعا كوزسىز ەلىكتىرەر، ءجىپسىز بايلار تىلسىم كۇشتىڭ سىرى قانداي؟ زاماناۋي زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى قوس جىنىس وكىلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ىنتىزارلىعىن وياتاتىن نارسە – كادىمگى ءتاننىڭ، ياعني دەنەنىڭ ءيىسى ەكەنىن دالەلدەپ وتىر.  

مۇرىننىڭ ءبارى بىردەي، تەك سەزىنۋ – ارقيلى

ادام بالاسى اينالاداعى اقپارات اتاۋلىنىڭ 90 پايىزىن كوز بەن قۇلاق ارقىلى قابىلدايدى ەكەن. مۇرىن بايعۇستىڭ ەنشىسىنە نەبارى 2-اق پايىز ءتيىپتى. الايدا ءبىزدى قاي ماعىنادا بولسىن ەستەن تاندىرۋعا سول ەكى پايىزدىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتىر. الدەكىمگە اقىل-ەستەن ايرىلعانشا ىنتىعۋىمىزعا دا، نەمەسە، كەرىسىنشە، بىرەۋدى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورۋىمىزگە دە ءيىس سەزۋگە يكەمدى وسى مۇشەمىز تىكەلەي اسەر ەتەتىن بولىپ شىقتى. ونسىز كوزبەن كورگەن كوركەم بەينە مەن قۇلاقپەن ەستىگەن ءتاتتى لەبىزدە تيتتەي دە قۇن قالماق ەمەس.

ماسەلەن، سىرت كوزگە اسا جاراسىمدى كورىنبەيتىن جۇپتار تانىستارىمىز اراسىنان از كەزدەسپەيتىنىن ەسكە تۇسىرەيىك. قاي جاعىنان دا ءبىر-بىرىنە مۇلدە كەرەعار كەلەتىن سولارعا قاراپ وتىرىپ، كەيدە «اپىر-اي، وسىلار ءبىرىن-ءبىرى قايدان تاۋىپ، قالاي تابىسقان؟» دەپ تاڭ قالاتىنىمىز دا جاسىرىن ەمەس. ويتكەنى ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە جۇپتاردىڭ سىرتقى سيپاتىنان ۇيلەسىم ىزدەگىمىز كەلەدى. ال شىن مانىندە بۇلاردى تابىستىرعان، مىڭداعان-ميلليونداعان ادامنىڭ اراسىنان ءبىر-ءبىرىن اداستىرماي تاپقىزعان تىلسىم كۇش – پەندە بالاسىنىڭ ساناسىنان تىسقارى تۇرار ءتاڭىر سىيى، ءتان جۇپارى. وزگەگە سەزىلمەيتىن، بوتەنگە بىلىنبەيتىن، تەك وزدەرىن عانا ەلىكتىرەر ەرەكشە دەنە ءيىسى.

دۇنيەدە ءتۇرى ءبىر-بىرىنەن اينىماي قالعان جاندار ءجيى كەزدەسكەنىمەن، ءوزارا ءيىسى دالمە-ءدال سايكەس كەلەتىن پەندەلەر – جوقتىڭ قاسى. سوسىن، ءبىر قىزىعى، ءيىس قانا ەمەس، ونى سەزىنۋ، قابىلداۋ دا – ءار ادامدا ارقيلى بولادى. مىسالى، ءسىز بۇرىشتالعان-تۇزدالعان شالقان سالاتىنىڭ اششى ءيىسىن جاقتىرماي، انادايدان-اق تىجىرىنا باستايسىز دەلىك، ال ول، كەرىسىنشە، مەنىڭ تابەتىمدى اشا تۇسەدى. دەمەك، بىرەۋگە ۇناعان حوش ءيىستىڭ ەكىنشى بىرەۋدى دە ءدال سولاي ەلىكتىرۋى مىندەتتى ەمەس جانە بۇل ادامداردىڭ مۇرنىنىڭ ءبىر-بىرىنەن ارتىق-كەمدىگىنەن دە حابار بەرمەيدى. اركىمنىڭ ءيىس تۇيسىگى ءھام ءيىس قابىلداۋ قابىلەتى – ارقيلى، ايرىقشا. باسقاشا ەش سەبەپ جوق.

ءيىس تۇيسىگىن الداۋ مۇمكىن ەمەس

تاقىرىپتىڭ سىرىن اشا ءتۇسۋ ءۇشىن حايۋاناتتار الەمىنەن دە مىسال كەلتىرەلىك. جان-جانۋارلاردىڭ ۇرىق شاشىپ، ۇرپاق وربىتەر كەزەڭىندە ءيىستىڭ قانداي ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋ ارتىق بولار. كۇيتى كەلگەن بيەنىڭ بويىنان ايعىردىڭ اڭسارىن اۋعىزار ايرىقشا جۇپاردىڭ اڭقۋى، تاۋ بۇعىسىنىڭ وزىنە جۇپ ىزدەگەن كەزدە دەنەسىنەن وزگە جىنىس وكىلدەرى ءۇشىن ەرەكشە تارتىمدى ءيىس ءبولۋى – ۇرپاق جايار ۋاقىتتىڭ جاقىنداعانىن سەزدىرگەن تابيعي زاڭدىلىقتىڭ كورىنىسى، سانادان تىس تۇيسىكتىڭ ناتيجەسى. بىلايعى ۋاقىتتا ءبىر-بىرىمەن بىتە قايناسا جايباراقات جايىلىپ جۇرگەن ءۇيىردىڭ ويدا-جوقتا ويران-توپىرى شىعىپ، جۇپتاسۋ كەزەڭى اياقتالعان سوڭ ءباز-باياعى بايسالدى قالىپقا اۋىساتىنى دا سوندىقتان.

راس، ءبىز ولاردان الدەقايدا سانالىمىز، تابيعي تۇيسىكتەن گورى اقىل-پاراساتقا كوبىرەك ءمان بەرەمىز، دەگەنمەن ءبارىمىزدىڭ جاراتىلىسىمىزدىڭ ءتۇپ-تامىرى ءبىر ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءيا، ءاۋ باستا ادامنىڭ دا بار ارەكەتى ءيىس سەزۋ مۇشەسىنە باعىنعان. تەك دامۋدىڭ كەلەسى ساتىسىنا ءوتىپ، ورنىمىزدان تۇرىپ، تىك جۇرە الاتىن بولعان سوڭ عانا كورۋ-ەستۋ مۇشەلەرىنە باسىمدىق بەرگەنبىز. بىراق اۋەلدەگى ءيىس تۇيسىگى سوندا دا سانامىزدان تىس جۇمىس ىستەپ تۇرادى. ايتپەسە جاڭا عانا دۇنيە ەسىگىن اشقان نارەستە قالايشا اناسىنىڭ ومىراۋىن اداسپاي ءدوپ تابادى؟ عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، سابيلەر تۋعانىنا اپتا تولماي جاتىپ-اق اناسىن ءيىسى ارقىلى اجىراتا الادى ەكەن!

ماۋگلي تۋرالى ءبارىمىز دە بىلەمىز. تيتتەيىنەن جابايى اڭداردىڭ اراسىندا وسكەن ول دا ءبىرىنشى كەزەكتە جانارىنا ەمەس، تاناۋىنا سەنگەن ەكەن. رەديارد كيپلينگ كەيىپكەرىنىڭ ءپروتوتيپى بولماسا دا، سول سەكىلدى 11 جاسىنا دەيىن برازيليا ورماندارىندا وسكەن، 1801 جىلى جالبا-جۇلبا كۇيىندە تابىلعان جابايى بالا – ۆيتور دا اينالاسىنداعى بۇكىل زات، تىرشىلىك اتاۋلىنى ءيىسى ارقىلى اجىراتقان. ارادا بىرنەشە جىل وتكەندە قايتا جوعالىپ تابىلعان ول ءوز ۇستازىن يىسىنەن تانىعان.

ادام بالاسى ومىردە ءوز پسيحيكاسىنا 70 مىڭنان استام الۋان ءتۇرلى يىستەردىڭ اسەر ەتەتىنىن سەزبەيدى دە. سەبەبى، ونىڭ ءبارى سانامىزدان تىس ءجۇرىپ جاتادى. راسىندا دا، ءبىز ءيىستىڭ قانداي بولاتىنىن بىلمەيمىز عوي! ولاردى قالاي ايىرامىز، ءبىر-بىرىمىزگە قالاي تۇسىندىرەمىز؟ ءبىز ولاردى تەك نەنىڭ ءيىسى ەكەنىن انىقتاپ بارىپ قانا ايتا الامىز: ماسەلەن، گۇلدىڭ ءيىسى، ناننىڭ ءيىسى، شىرىگەن جۇمىرتقانىڭ نەمەسە قيدىڭ ءيىسى... ءيىس اتاۋلىنىڭ نە جاعىمدى، نە جاعىمسىز تۇرلەرى عانا بار. تىرشىلىكتە ەشقانداي دا بەيتاراپ ءيىس جوق.

تابيعي يىسكە جەتەر ەشتەڭە جوق

جازۋشى پاتريك زيۋسكيندتىڭ «پارفيۋمەر» اتتى رومانىندا ءيىس الەمىنىڭ ادام ساناسىنا بيلىك جۇرگىزۋى، كىسىنىڭ كەلبەتىنە عانا ەمەس، ومىرلىك وبرازىنا دا تيگىزەر اسەرى شەبەر سۋرەتتەلەدى. ياعني ادامدار ءيىس پاتشالىعىنىڭ قۇدىرەتىنە ابدەن مويىنسۇنعان سەكىلدى. مۇنى ءجيى-ءجيى سۋعا ءتۇسىپ، دەزودورانت پەن ءيىسمايدىڭ ءتۇر-ءتۇرىن قولدانۋعا قۇمارلىعىمىز دا دالەلدەي تۇسەدى.

شىنى كەرەك، ادام بالاسىنىڭ ويلاپ تاپپاعان نارسەسى جوق. سونىڭ ءبىرى – ءيىسسۋ. ولاردى جاساۋ بارىسىندا دا جانۋارلاردىڭ ءبىر-ءبىرىن ىنتىقتىرار تاجىريبەسىنە سۇيەنۋ ءجيى كەزدەسەدى. سونداي-اق جاندىكتەردىڭ نازارىن اۋدارىپ، ولاردى وزدەرىن توزاڭداندىرۋعا شاقىراتىن وسىمدىك يىستەرىن دە وسىنداي ماقساتقا پايدالانۋ مىسالدارى جەتكىلىكتى. ءيىسسۋلاردى كوپ قولدانۋعا ولاردىڭ ەرتەلى-كەش ءبىر تىنبايتىن جارناماسى دا از اسەر ەتپەيدى. «ۇستىڭىزگە «اكس» دەزودورانتىن سەبىنسەڭىز، سىزگە سەلت ەتپەيتىن ايەل زاتى قالمايدى» دەپ كۇن سايىن قاقساپ جاتقان سوڭ، قاي جىگىت قاراپ قالسىن!

الايدا قازىر زەرتتەۋشىلەر ءبارىبىر ادامنىڭ تابيعي يىسىنە ەشتەڭە جەتپەيتىنىن ايتىپ وتىر. ءسىز قانداي كەرەمەت ءاتىر سەبىنگەنىڭىزبەن، وزگە جىنىس وكىلى ول جاساندى يىستەن گورى، بويىڭىزداعى تابيعي جۇپارعا ىنتىعادى. ويتكەنى ول جۇپار ۇرپاق جالعاستىرۋعا دەگەن تابيعي تۇيسىكتى قوزدىرادى. ادام ءتانىنىڭ ءتول ءيىسىن ەشقانداي ءيىسسۋ كەتىرە المايدى. پسيحولوگ حاۆەلوك ەلليس «ءاتىردىڭ ماقساتى – تابيعي ءيىسىڭىزدىڭ جاعىمدىلىعىن كۇشەيتىپ، جاعىمسىزدىعىن سەزدىرمەۋ» ەكەنىن سوناۋ 1906 جىلى-اق ايتىپ كەتكەن. ياعني جاساندى ءيىسسۋلاردى ءوز ءيىسىڭىزدىڭ يگىلىگى ءۇشىن عانا پايدالانىڭىز دەگەن ءسوز.

قالالىق جەرلەردە جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەسىندە ايەلدەردىڭ 83%-ى مەن ەرلەردىڭ 75%-ى پارفيۋمەريا بۇيىمدارىن پايدالاناتىنى ءمالىم بولدى. ادامداردىڭ 51%-ى ولاردى «دەنەمىز جۇپار اڭقىپ تۇرۋى ءۇشىن قولدانامىز» دەسە، 37%-ى – «تارتىمدىلىق ءۇشىن»، 3%-ى – «ءوز ءتانىمىزدىڭ يىسىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ 53%-ى «ءوزىمدى تەر يىسىنەن قورعاعىم كەلدى» دەسە، 47%-ى «تەر سىڭگەن ءيىسىمىز وزگەلەردى جيرەندىرمەسىن» دەگەن ۇستانىمعا سۇيەنگەن.

جاقسى اس جەسەڭ، جۇپار اڭقيسىڭ

ءاتىر جاساۋشىلار ءيىستىڭ قۇدىرەتىن جاقسى بىلگەن. ماسەلەن، ايگىلى «شانەل №5»-ءتى ناسيحاتتايتىن جارناما ماتىنىندە بىلاي دەلىنگەن:

«التىنداي سارى شاشتى ارۋ ايدىندا جۇزگەن اققۋداي قاسىمنان قالقىپ وتە شىقتى. بويىمدى بەيتانىس ءبىر سيقىر سەزىم ءدىر ەتكىزدى. بۇرىن-سوڭدى سەزىنىپ كورمەگەن عاجايىپ حوش ءيىس! جۇرەك لۇپىلىندەي نازىك، ءتان ءلاززاتىنداي ءتاتتى، ساز تىلسىمىنداي جۇمباق جۇپار! ەرىكسىز بۇرىلىپ، ەرە جونەلگەنىمدى سەزبەدىم. اۋادا اڭقىعان ايرىقشا ءيىس اينالانى نۇرلاندىرىپ بارادى. انت ەتۋگە بارمىن: بۇل – ءاتىر ەمەس، بۇل – ايەل جۇپارى، ونىڭ نازىك ءتانىنىڭ ءنارى، مەنى وزىنە شاقىرعان سيقىرلى ءيىس! تورعا شىرمالعان كوبەلەكتەي كۇيدەمىن. مەن وعان كورمەي جاتىپ، ىنتىق بولدىم».

مۇنداي سوزدەردەن سوڭ ايەل بىتكەن «شانەل №5» ءاتىرىن ساتىپ الۋ ءۇشىن دۇكەنگە جۇگىرمەگەندە قايتسىن...

دەنە ءيىسى قالاي پايدا بولادى، نەدەن قالىپتاسادى؟ باقساق، ول – ءبىزدىڭ تەرىمىزدە، جىنىس ورگاندارىمىزدىڭ شىرىشتى قابىقتارىندا بولاتىن كوپتەگەن ميكروفلورالار مەن باكتەريالاردىڭ قىزمەتىنىڭ ءونىمى ەكەن. تەرى ءھام شىرىش باكتەريالارى دەنەمىزدەگى تەر مەن ماي بەزدەرىنەن بولىنگەن زاتتاردى قورىتا ءىرىتىپ، قۇرامى سان الۋان ەلەمەنتتەردەن تۇراتىن جاڭا ءتۇزىلىم – دەنە ءيىسىن قالىپتاستىرىپ شىعارادى. ەركەك يىسىنە – ايەلدىڭ، ايەل جۇپارىنا – ەركەكتىڭ ىنتىزار بولاتىن سەبەبى، قوس جىنىس وكىلدەرىنىڭ اعزالارىنداعى وزگەشەلىكتەرگە بايلانىستى دەسەدى. ءبىر قىزىعى، ادام ءوز ءيىسىن ءوزى سەزە بەرمەيدى. سوندىقتان دا «بويىمنان جاعىمسىز ءيىس شىعىپ تۇرعان جوق پا ەكەن؟» دەگەن قورقىنىش ونىڭ كوكەيىنەن ەش كەتپەيدى. ادامنىڭ دەزودورانتتارعا دەگەن اۋەستىگى دە وسىدان تۋىندايدى.

تەرى مەن شىرىشتى قابىق ميكروفلوراسى – ادام اعزاسىنداعى ءبىرتۇتاس ميكروفلورا قۇرامىنا كىرەدى. ونىڭ نەگىزگى بولىگى – توق ىشەكتە ورنالاسقان. ياعني الگى تەرى ءھام شىرىش باكتەريالارى – ىشەك ميكروفلوراسىنىڭ «فيليالدارى» عانا. دەمەك، دەنەمىزدىڭ ءيىسىنىڭ قانداي بولۋى – نە ءىشىپ، نە جەگەنىمىزگە دە بايلانىستى. ناعىز اعزاعا قاجەتتى جانە پايدالى تاعامداردى ءىشىپ-جەسەك، ول دۇرىس قورىتىلىپ، بويىمىزعا جاقسى سىڭسە، دەنەمىزدىڭ ءيىسى دە جاعىمدى بولماق. ال قالاي بولسا سولاي تاماقتانىپ، دۇرىس سىڭبەگەن قالدىق اس توق ىشەكتە ۇزاق تۇرىپ قالىپ، بۇلىنە باستاسا، ءيىسىمىز قايدان وڭسىن؟..

دەگەنمەن تاياۋدا عالىمدار ادام اعزاسىنداعى ميكروفلورالاردىڭ بەلسەندىلىگىن رەتتەيتىن اس قوسپالارىن ويلاپ تاۋىپتى. مەديتسينادا ولاردى «پرەبيوتيكتەر» دەپ اتايدى. مۇنىڭ ءوزى الداعى ۋاقىتتا ادام بالاسى ءوز ءيىسىن دە يگەرۋگە قول جەتكىزەتىنىن اڭعارتادى.

ساكەن ابدىعاپپارۇلى

Abai.kz