janaózendik bes jigitti qyrshynynan qiyp, sýiegin jat júrtta qaldyrdy

Qazirgi kezde kópshilik «Qúdaydyng ýii», «Imandylyq ýii» atanghan meshittegilerge senbeytin boldy. Búl tәuelsizdik alghaly imandylyqqa bet búrghan jandardy arandatu emes, shyndyghy – solay. Óitkeni ol jerge de jat pighyldy aghymdaghy alayaqtar aralasyp ketti.

janaózendik bes jigitti qyrshynynan qiyp, sýiegin jat júrtta qaldyrdy

Qazirgi kezde kópshilik «Qúdaydyng ýii», «Imandylyq ýii» atanghan meshittegilerge senbeytin boldy. Búl tәuelsizdik alghaly imandylyqqa bet búrghan jandardy arandatu emes, shyndyghy – solay. Óitkeni ol jerge de jat pighyldy aghymdaghy alayaqtar aralasyp ketti.

Basynda sәldesi, qolynda asasy, auzynda «Álham Qúlhuallasy» bolghandyqtan qarapayym halyq, әsirese, jastar jaghy kimning kim ekenin ajyrata almaydy. Jýregindi eljiretip, jeti jýiendi jibitip, sóilep túrghan qazaqtyng qara balasynyng uaghyzyna jastar týgili aq saqaldy qarttarymyz da arandaghanyn angharmay qalady. Biraq olargha «tórinen kóri jaqyn» kәri-qúrtannyng qajeti joq. Sondyqtan olar mektepte, oqu oryndarynda jaqsy oqityn jastardy andidy. Keleshekte kommunikasiya salasyn jetik biletin, zamanalyq qaru-jaraqtardy senimdi mengeretin zeyindi, zerdeli jastardy kózdeydi. Týrli Payghambarlardy mysal etip, namaz oqudy ýiretemiz dep syltauratady. Qarmaghyn qapqan jastardy jylanday arbap, sanasyn ulap, jymysqy oiyn iske asyrugha tyrysady. “Seni shyndaymyz, ýiretemiz, tәrbiyeleymiz” dep ot pen sugha salady. Laulap túrghan jalyngha qaqtaydy. «Er jigit ishki syryna, qúpiyasyna berik boluy kerek» deydi. Ondaghysy – nemen shúghyldanyp jýrgenin ata-anasyna da aitpaugha ýgittegeni. Ot ortasynan oralghandaryn, yaghny Sheshenstan, Daghystan dalalaryna jiberip, oqtan, ottan aman qalghandaryn Ana Otanyna, atakýldik mekenine, dos-jaran, tuma-tuys, әke-sheshesine qarsy oq atugha baulidy. Negizgi baghyt – tәuelsiz memleketimizding irgetasyn iritip, dingegin qúlatyp, elge óz ýstemdigin jýrgizu. Mine, Janaózen qalasyndaghy 18-21 jas aralyghyndaghy Ghizat Nәukebaev, Berik Sariyev, Aslan Toqpanov, Qayrat jәne Iliyas Ysmaghúlov syndy órimdey jastardyng qayghyly qazagha úshyrauyna osynday jat aghymdardyng jymysqy әreketi sebep boldy. Áriyne, «Anqau elge aramza molda» degendey, jaramsyz isterding týp tórkinin júrttyng bәri jan jýregimen sezinedi. Múny qala basshylary da, bas imam da, ÚQK men qúqyq qorghau organdary qyzmetkerleri de jaqsy biledi. Óitkeni olar da «Ádil zannyn» aldynda qauqarsyz. Sebebi, әlgi alayaqtyq jasap jýrgen aramza «moldalar» QR Ádilet ministrliginen tirkeuden ótken. Sol ýshin olardyng ýstinen shybyn úshpaydy. Ótpegenderi tirkeuden ótkenderding sayasyn saghalap jýrgen bolar, bәlkim. Áyteuir, el ishinde qaptap jýr.
Endi qyrshyn ketken qarakóz qyrandarymyzgha qayta oralayyq. Búlardyng әrbiri – әr otbasynyng kelesheginen ýmit kýtken gýli, taghdyrynyng tiregi. Ishinde ýilengenderi de bar.
Biraq andausyzda orgha qúlap, opat boldy. Mәiitteri shetelde qaldy. Balalaryn baqylaudan shygharyp alyp opyq jegen әkelerding ókinishi, «Botasynyng mandayynan eng bolmasa bir sipap, el-júrttyng arasynda aq juyp arulap, balasyn baqigha attandyrghan jannyng armany bar ma?» dep aruanaday anyraghan analardyng zary tóbe qúiqandy shymyrlatyp, jýregindi ezip, say-sýiegindi syrqyratady.
1990 jyldyng 20 mausymynda dýniyege kelgen Ghizat Nәukebaev Janaózendegi №10 orta mektepte oqydy. Otbasyndaghy bes perzentting ekinshisi. 9-synyptan keyin qaladaghy O.Túrmaghanbetúly atyndaghy múnay jәne gaz kolledjine týsip, oquyn jalghastyrdy. Ýlgerimi jaqsy. Araq, temeki sekildi jaghymsyz әdetterden aulaq jýredi. Jastayynan namaz oqugha den qoyady. Búl isin ata-anasy da qúptaydy. Sebebi, Janabergenning de, Qúralaydyng da kózi ashyq, kókiregi oyau jandar. Sondyqtan balasynyng talabyna qarsy bolmaydy. Ghizat sabaghynyng arasynda qatar qúrbylarymen qalalyq ortalyq meshitke júma namazgha katysady. 28-mausym diplom qorghaytyn kýni edi. Janabergen men Qúralay ýlken úlyn ýilendiru ýshin ýilerin jóndep, dayyndalyp jatqan. «Eki dýniyeng abat bolsyn, eki toyyng qabat bolsyn» degendey, túnghyshyn ýilendirip, ekinshi úldyng diplom toyyn qyzyqtaugha asyghyp jýrgen armandary ayaq astynan adyra qaldy. Sol sәtte Ghizatynyng qoldan susyp ketkenin angharmady. «Meshitke baryp, namaz oqyp, imandylyq jolyna týse qoy dep nem bar edi? Elu, alpys jastan keyin de ýlgeretin edi ghoy. Namaz oqimyn degenine rúqsat bergen ózimning de obalym joq», – dep ah úrghan әkening ókinishten ózegi órtenip, kókiregi qars aiyrylady.

GhIZATTYNG ÁKESI JANABERGENNING ÁNGIMESI

17-mausym kýni Qúralay ekeumiz týski astan keyin júmysqa ketkeli jatqanbyz.
Men ýiden búrynyraq shyghyp mәshiynemdi dayyndap qoydym. Sol kezde Ghizat: «Aqtauda bir dosymnyng ýilenu toyy bar edi. Sosyn tuylghan kýnimdi teniz jaghasynda atap ótkim keledi. Mama, 21-mausym kýni kelermin. Alang bolmandar», – dep rúqsat súrapty. Áriyne, oiymyzda týk joq. 21-mausym kýni kelmegesin izdey bastadyq. Joldas jigitterinen súrastyrdyq. Biletinder de, bilmeytinder de lәm-mim auyz ashpady. Mýmkin bilmeytin shyghar. Degenmen, Aqtau, Janaózendegi tanystargha qonyrau shalyp izdestire berdik. Bireuine de barmaghan.
24-mausym kýni ÚQK Janaózen bólimshesine shaqyrdy. Olar Ghizattyng 18-mausym kýni bes jigit bolyp Mahachkalagha úshyp ketkenin aitty. Aqtaudan Mahachkalagha aptasyna (seysenbi, beysenbi kýnderi) eki ret úshatyn reys bar. Biz balamyzdan aldanghanymyzdy sonda biraq bildik. Olar 18-i kýni ketip, 21-i kýni qaytyp kelmekshi bolghan-au deymin. Biraq ol oilary jýzege aspady.
ÚQK qyzmetkerlerinen kómek súrap, bes balanyng suretin alyp Mahachkalagha izderinen ózim kettim. Búl jaqtyng tapsyrmasymen ol jaqtyng KZB-syna (qauipsizdik komiyteti) jolyqtym. Biraq olardan «Balalarynyz kóshede tynysh jýr. Qazirshe oghash qylyqtary bayqalmady» degen song keri qayttym. Bәribir ýide mazam bolmady. Shydap otyra almadym. Sóitip ÚQK-nen rúqsat súrap Mahachkalagha qaytadan kettim. Baryp KZB qyzmetkerlerinen kómek súradym. Túratyn audanyndaghy meken-jayyn aldym. Jergilikti polisiyasyna jolyqtym. Olardan da kómek beruin ótindim. «Balanyzdy qasyndaghylar ústap bermeydi. Degenmen, óziniz baryp kóriniz. Mýmkin úlynyz sizdi kórip erip qaytar», – dep kenes berdi. Aytylghan ýige bardym. Esigi tas bolyp jabuly. Tym-tyrys, tirshilik nyshany bilinbeydi. Habarlasatyn da tiri pende kózge týspeydi. Áyteuir, bireu kezdesti-au. «Osy tónirekten aziattyq jigitterdi bayqamadynyz ba?» dep súradym. «Kórdim, keshe keshkisin syrtqa temeki tartugha shyqsam bastarynda aq shәpkisi bes jigit óz tilderinde әngimelesip túrghan», – dep jauap berdi. Sodan ol jaqta bir apta boldym. Maqsatyma jete almadym. Jigerim qúm bolyp auylgha qayta oraldym.
Kóp úzamay internetten Daghystandaghy qaruly qaqtyghystan segiz adam mert bolghanyn, onyng beseui Qazaqstan azamaty ekenin kózim shalyp qaldy. Jazghan qúlda sharshau bar ma? Qos ókpemdi qolgha alyp, ÚQK-ne qústay úshyp jettim. Olar «Anyq mәlimet joq. Internettegining bәri dúrys bola bere me? Sabyr etiniz!» dep basu aitty. Sonda-daghy degbirim ketti. Mahachkaladaghy tanystargha telefon soqtym. Tәuelsiz gazetterining birine basylghan osy oqigha turaly maqalany aldyrdym. Kýdigim shyngha ainaldy. Ólgen janaózendik bes bala ekendigin, ishinde Ghizatymnyng da bar ekendigin oqyp, tóbemnen jay týskendey esengirep qaldym. Álgi gazet materialyn Aqtaudaghy, Janaózendegi ÚQK qyzmetkerlerine aparyp kórsettim. Sýiegin auylgha әkelip jerleuge jәrdem berulerin ótindim. Biraq «Daghystan – shet el. Onyng óz zany bar. Balanyzdyng sýiegin bermeui de, tipti sizderge kórsetpeui de mýmkin» dedi.
Áueli qos úly qaytys bolghan Ysmaghúlovtardyng әkesi men aghasy baryp qaytty. Sodan keyin Aslan Toqpanov pen Berik Sariyevting analaryn ertip men kettim. Mәiithanadan mәiitterin taptyq. Jergilikti organdar polisiyagha qarsy oq atty dep qújat toltyryp tastapty. Biraq balamnyng balausa óninen, balbyraghan dene mýshelerinen qolyna qaru alyp, adamzatqa oq atty degenge kónilim senbeydi. Ómirinde qolyna myltyq ústap kórmegen beykýnә bala nebary bir jarym-eki aidyng ishinde atudy qaydan ýirenedi. Degenmen, balama oq tiyip, qayghyly qazagha úshyraghan.
Shynynda da, mәiitti bizge beru túrmaq, jerleuge qatysugha rúqsat bermedi. Áyteuir qatystyq. Soghan da shýkir etken jayymyz bar. Sóitip, úlymnyng sýiegi jat júrtta yaghni, Daghystan dalasynda qaldy. Búl orny tolmas ókinish emes pe? Ertedegi ata-babalarymyz tughan jerdi qorghaghanda soghysta sheyit bolghan batyrlarynyng da, basqalarynyng da sýiegin jaugha tastamaghan.
Bizding bes balanyng jazyqsyz qúrban boluy tek ghana Janaózendegi emes, býkil elimizdegi qazaq jastaryna ashy sabaq boldy. Sózimning aqyrynda aitarym, jat aghymdaghy jandayshaptar men týrli diny sektalardy nasihattaushylar, jymysqy әreket jasaytyn missionerlerdi auyzdyqtaytyn uaqyt jetti. Ata-analar, әsirese, balalarynyzgha saq bolynyzdar! Olar sengish, eliktegish keledi. Adal, anghal, anqau, albyrt jastardy әlgi jat aghymdaghylar aldap, arbap, azghyryp, arandatyp maqsattaryna paydalanyp bolyp orgha jyghady. Qysqasy, balalarynyzdy meshitke jibermenizder. Aqyl toqtatqan, aqsaqaldyqqa bet alghan elu, alpys jastan keyin de namaz oqugha ýlgeredi. Tym shydamasa, ýide oqysyn. Áyteuir, biz siyaqty orynsyz opyq jep qalmanyzdar!
TILShI TÝIINI
IYә, jat aghymdardyng jetegine erip, Daghystan jerinde qayghyly qazagha dushar bolghan janaózendik bes jigitting taghdyry, aqiqatynda da, býkil qazaq jastary ýshin ashy sabaq bolugha tiyis. Múny jergilikti imamdardan bastap, ardagerler, bilim salasynyng basshylary, ÚQK jәne qúqyq qorghaushylar búqaralyq aqparat qúraldary arqyly halyqqa týsindiruleri kerek. Jasyryp, qymtap, qúpiyalaghan sayyn el arasynda әrtýrli qanqu sózder beleng alyp, ýrey biylep barady. Búl – bir. Ekinshiden Daghystan men Sheshenstan soghystyng synaq alany ekeni barshagha belgili. Sondyqtan býgin bes adam qayghyly qazagha úshyrasa, búl san erteng eluge, arghy kýni bes jýzge jetpesine kim kepildik bere alady? Ýshinshiden, bes jigitti qarjylandyryp, úshaqqa biylet alyp berip, «qamqorlyq» jasap otyrghan kimder? Qanday aghym? Biz osynday súraqtargha qúzyrly oryndardan tiyanaqty jauap ala almadyq. Jogharygha jaltaqtaydy, birine-biri silteydi. Degenmen, qorytyndysyn aitar degen ýmittemiz. Eger әldeqalay jogharydan núsqau bola qalsa, biz halyqqa jyldam týsindiruimiz kerek dep, BAQ-targha jarysa jýgiretinin de bilip otyrmyz. Tórtinshiden, mynau kórshiles Ózbekstan, Týrikmenstanda ekstremisterge, jat aghymdaghylargha qatang tyiym salynghan. Biraq odan zalal kórip otyrghan joq. Al, biz bolsaq, ózge din ókilderine zәulim-zәulim saraylar salyp berip, barymyzdy auzyna tosyp, barlyq mýmkindikti jaratyp, jalpaqshesheylik tanytyp kelemiz. Áytse de, onyng zardabyn qarapayym halyq tartyp keledi. Mynau – sonyng aiqyn mysaly. Besinshiden, biylghy jana oqu jylynan bastap mektep oqushylaryna «Dinder tarihy» pәni fakulitativtik sabaq retinde oqytylmaqshy. Oghan oqulyqtardy qaydan alady? Álde bazarlarda nemese poyyzdarda satyp jýrgen broshuralardy paydalana ma? Al, oqushylardy kim oqytady? Qarauyndaghy meshitterin qorghaugha qúzireti jetpey jýrgen qauqarsyz imamdar ma? Shet elge adam әketip óltirip jatqan sektalar men jat aghymdardyng ókilderi oqyta ma? Nemese mektep diyrektorlary nagruzkasy azdau jamaghayyndaryna, әlde parany kóbirek bergen kóldeneng kók attynyng qanjyghasyna baylap, «qayyrymdylyq» jasay ma?
Mine, kónildi qabartqan osynday santýrli súraq kóp. Biraq tiyanaqty jauap joq.

Múratbay ÚLYQPAN,
Manghystau oblysy
«SAHARA» gazeti, 3 qyrkýiek 2009 jyl